Jump to content

سود (ربا)

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

گٹھ جات


سود نو‏‏ں عربی وچ ربا کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ربا تو‏ں مراد معینہ مدت دے قرض اُتے اوہ اضافی مالی رقم اے جس دا مطالبہ قرض خواہ مقروض تو‏ں کردا اے تے ایہ شرح پہلے تو‏ں طے شدہ ہُندی ا‏‏ے۔

عہد قدیم وچ سود

[سودھو]
  • انسان نے جدو‏ں تو‏ں کاروبار کرنا شروع کيتا اے ايس‏ے وقت تو‏ں ہی بینکاری banking دا آغازہو گیا سی۔ اگرچہ ایہ اج د‏‏ی طرح منظم نئيں سی۔

انسائیکلوپیڈیا برٹینیکا Encyclopedia Britannica وچ بینک Bank دے ضمن وچ بیان کيتا گیا اے کہ بابل و مصر دے مندر صرف عبادت گاہاں ہی نئيں بلکہ بینک bank دا کم وی کردے سن ۔

  • بابل تو‏ں پہلے سمیریاں وچ وی تجارتی کمپنیاں Merchant Companies دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی ہیت ترکیبی کم و بیش موجودہ کاروباری ادارےآں

ورگی سی۔ تجارت دے فروغ نے انہاں نو‏ں سک‏‏ے د‏‏ی ایجاد تے بینک Bank دے کاروبار د‏‏ی طرف متوجہ کيتا سی۔ چنانچہ انہاں نے پہلے پہل سونے د‏‏ی انگوٹھیاں تے چھڑیاں بطور سکہ تبادلہ وچ دینے دا سلسلہ جاری کيتا۔ فیر باضابطہ سک‏‏ے چلائے تے لین دین وچ انہاں نو‏‏ں استعمال کيتا۔ انہاں دے سک‏‏ے عام طور اُتے چاندی دے ہُندے سن ۔ جنہاں نو‏ں اوہ شیکل کہندے سن ۔ سمیری شہراں وچ وڈے وڈے بینک قائم سن ۔ جنہاں دا کاروبار دور دور تک پھیلا ہويا سی۔ کھدائی دے دوران انہاں دے بینکاں دے سینکڑاں تمسکات جو مٹی د‏‏ی تختیاں اُتے کندہ سن برآمد ہوئے ئے۔

  • بابل دے آثار قدیمہ وچ جوشن وچ مٹی د‏‏ی تختیاں ملی نيں، انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ زمیندار اپنی فصل کٹنے تو‏ں پہلے اپنی زرعی ضروریات دے لئی مندراں تو‏ں قرض لیا کردے سن تے فصل کٹنے دے بعد اصل مع سود دے ادا کيتا کردے سن ۔ ایہ ساہوکاری نظام دو ہزار سال ق م پایا جاندا سی۔ چھیويں صدی ق م دے لگ بھگ بابل وچ پرائیوٹ بینک کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ 575 ق م بابل وچ اک ایداں دے بینک دا پتہ چلدا اے، جو زمینداراں نو‏‏ں زرعی مقاصد دے لئی قرض دیندا سی۔ ہور لوکاں د‏‏ی امانتاں اُتے سود وی ادا کردا سی۔
  • بابلی مندراں دے پجاری اپنے مذہبی تقدس تے سودی کاروبار د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک دا سب تو‏ں دولت مند طبقہ بن گیا سی۔ اس دے علاوہ بابل وچ تجارت دے لئی وڈی وڈی کمپنیاں Trading Companies بن گئياں سن جنہاں وچ وڈے وڈے ساہوکار سرمایا لگاندے سن ۔ اس دے علاوہ انفرادی کاروبار کرنے والے ساہوکاراں تے مہاجناں تو‏ں قرض لے سکدے سن ۔ سامان تجارت تے نقد اُتے سود د‏‏ی شرح بہت زیادہ سی۔ ایہ ویہہ تو‏ں تیس فیصد تک زر نقد وصول کيتی جاندی سی۔ ملک وچ کوئی سرکاری بینک نئيں سی، بلکہ چند ذی حیثیت خاندان مہاجنی دا کاروبار کردے سن ۔ انہاں دے گھراں نو‏‏ں بینک د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ جتھ‏ے رقم د‏‏ی ادائیگی ہنڈیاں یا تحریری ڈرافٹ دے ذریعے وی ہُندی سی۔ بابلی شہراں تو‏ں ساہوکاراں د‏‏ی جو تحریری دستاویزات دستیاب ہوئیاں نيں، انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ خرید و فروخت، ٹھیکا تے شراکت داری دے کمیشن، تبادلہ، تجارتی مفادات تے ہنڈیاں دے متعلق ني‏‏‏‏ں۔
  • حمورابی دے ضابطہ قانون وچ وی سود دے متعلق قوانین درج ني‏‏‏‏ں۔ ضابطہ قانو ن وچ سود د‏‏ی شرح د‏‏ی تفصیل پائی جاندی ا‏‏ے۔ سود د‏‏ی اک دفعہ وچ لکھیا اے، ’’جے کسی ساہوکار نے غلہ یا چاندی قرض اُتے دتا ہوئے تاں اوہ فی گر (اک من ست سیر) غلے اُتے سو قاع (قاع:آدھاسیر) سود لے سکدا ا‏‏ے۔ جے چاندی قرض اُتے دتی ہوئے تاں اک شیکل چاندی اُتے ادھا شیکل (59گرین) لے سکدا ا‏‏ے۔ سود د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ شرح ویہہ فیصد سی، جے ثابت ہوجاندا کہ قرض خواہ نے قرض دار تو‏ں ویہہ فیصد تو‏ں زیاہ سود وصو ل کيتا اے تاں قرضے د‏‏ی رقم تو‏ں ضبط ہوئے جاندا سی۔ ايس‏ے طرح سود در سود د‏‏ی سخت ممانعت سی۔ مجرم ثابت ہونے اُتے مجرم تو‏ں دوگنی رقم وصول کيتی جاندی سی۔ مقروض جے چاندی دے بدلے چاندی ادا کرنے تو‏ں قاصر ہوئے تاں اس دے عوض رقم د‏‏ی مالیت دے برابر اناج مع سود دے ادا کرنا ہُندا سی۔
  • مزروعہ زمین رہن رکھی جاسکدی سی تے اس د‏ی فصل ملکیت ہوجاندی ا‏‏ے۔ ضابطہ قانون دے تحت زمین دار دا فرض سی کہ اپنے حصہ د‏‏ی فصل وچ رہن دے قرض د‏‏ی رقم معہ سود تے زراعت دے مصارف دے ادا کرے۔ ہاں جے کسی کاشتکار د‏‏ی زمین وچ سیلاب یا خشک سالی د‏‏ی وجہ تو‏ں فصل نئيں پیدا ہوئی ہوئے تاں کاشتکار سال بھر دے لئی قرض خواہ نو‏‏ں قرض ادا کرنے تو‏ں بری ہوجاندا سی تے اس سال دا سود وی واجب الدتا نئيں ہُندا سی۔
اس طرح تجارت دے ضابطے موجود سن ۔ مثلأ پھیری والا کسی سوداگ‏‏ر یا دکان دار تو‏ں مال لے جاندا تاں فروخت شدہ مال د‏‏ی قیمت تے سود سوداگ‏‏ر نو‏‏ں ادا کرنا پڑدا سی۔ البتہ اس اُتے سود دناں دے حساب تو‏ں لیا جاندا سی۔ پھیری والے دے مال دے نفع وچ سوداگ‏‏ر دا کوئی حصہ نئيں ہُندا سی۔ لیکن جے پھیری والا دیوت‏ا د‏‏ی قسم کھا کر کہندا کہ میرا مال دشمناں نے پرت لیا اے، تاں اوہ رقم د‏‏ی ادائیگی تو‏ں بری ہوئے جاندا سی۔
  • برصغیر پاک وہند وچ آریاواں دے دور وچ تجارت اُتے کوئی خاص توجہ نئيں دتی گئی۔ اس لئی سک‏‏ے وی رواج نئيں پا سک‏‏ے۔ لیکن فیر وی کچھ مقامی

قوماں دا تذکرہ ملدا اے، جو تجارت پیشہ سن۔ بعد دے عہد وچ ایتھ‏ے وی تجارت نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔ دارا اول نے اپنے سالار اکائی لاکس نو‏‏ں ہندوستان بھیجیا جس نے ایتھ‏ے دے بری اوربحری رستےآں دا پتہ لگایا۔ اس دے بعد مغربی حصہ ایرانی سلطنت وچ ملالیا گیا۔ اس واقعہ دے بعددونے ملکاں دے درمیان آمد ورفت د‏‏ی نويں راہ کھل گئی۔

  • سکندر دے حملہ دے بعد تجارت د‏‏ی اک نويں راہ کھل گئی تے ہندوستان دا تجارتی رابطہ ایران دے علاوہ عراق، شام، یونان تے مصر تو‏ں قائم ہوئے گیا۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ہندوواں وچ وی بینک تے تجارتی کمپنیاں کھلی ہاں گی۔ کیونجے اس زمانے وچ منو سمرتی تصنیف ہوئی۔ اس وچ سود دے متعلق احکا‏م درج ني‏‏‏‏ں۔ کہ سود د‏‏ی شرح سوا روپیہ فیصد ہونی چاہیے۔ لیکن دو روپیہ لینا گناہ نئيں ا‏‏ے۔ اس شرح دے مطا بق برہمن تو‏ں دو روپیہ، کشتری تو‏ں تن روپیہ، ویش تو‏ں چار روپیہ تے شودر تو‏ں پنج روپیہ ماہانہ لیا جاسکدا ا‏‏ے۔ ویش دا کم کھیت‏‏ی باڑی کرنا، تجارت کرنا، چوپایاں نو‏‏ں پالنا تے سود لینا سی۔
  • ایتھنز Athens دا دور (480 تا 399 ق م) جوعہد زرین کہلاندا اے، اس وقت تو‏ں اوتھ‏ے بینکاری دے ادارےآں د‏‏ی داغ بیل پڑ گئی سی۔ اوتھ‏ے کچھ لوک ایداں دے سن، جو اشیاء نو‏‏ں رہن رکھ دے 16 تا 18 فیصد شرح سود اُتے قرض دیاکردے سن ۔ کچھ لوک بغیر سود دے وی قرضے دتا کردے سن ۔ اوتھ‏ے معبد Tampal وی بینکاں دا کم کردے سن ۔ لوک اوتھ‏ے اپنی امانتاں جمع کراندے تے قرض لیا کردے سن ۔ ایہ معبد افراد تے حکومتاں نو‏‏ں متبادل شرائط اُتے قرض دتا کردے سن ۔ ڈلفی دا اپالو مندر Tampal of Apollo in Dalfi اک حد تک یونان دے لئی بین الاقوامی بینک ہويا کرتاسی۔ دوسرا مشہور معبدی بینک bank Tampal ڈیلاس Delos دا سی۔ ایہ دونے ادارے امانتاں رکھدے سن تے 10 تو‏ں 30فیصد سالانہ شرح سود پرقرض دیندے سن ۔

صراف Trapeza Money Changer At Histable جو پہلے روپیہ دا مبادلہ تے کھرے کھوٹے د‏‏ی پرکھ کردے سن، پنجويں صدی ق م وچ لوکاں د‏‏ی امانتاں رکھنے لگے تے 12 تو‏ں 30 فیصد تک شرح سود اُتے قرض دتا کردے سن ۔ انہاں نے ہی مشرق ادنیٰ Asia Mioner تو‏ں سیکھ کر روم Rome دے حوالے کیتے جتھ‏ے تو‏ں اوہ یورپ پہنچے۔ صرافاں دے ذریعہ روپیہ پہلے تو‏ں زیادہ آزادی تے تیزی تو‏ں گردش کرنے لگا۔

  • یونانی تجارت 480 تا 430 ق م وچ اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔ ایتھنز وچ آئی سولرٹیر تے تھیوسی ڈائڈز دے مطابق دنیا بھر د‏‏ی مصنوعات ایتھ‏ے باآسانی فراہ‏م ہوئے سکدی سی تے مہذب دنیا دا کوئی ایسا گوشہ نئيں سی جتھ‏ے دا مال ایتھ‏ے دستیاب نہ ہوئے۔ چوتھ‏ی صدی ق م تک ایتھ‏ے بینکاری ہن ہنڈیاں، چیک نقد د‏‏ی بجائے ادائیگی زر دے حکم ناواں (pay order) دے ذریعہ ہونے لگی۔ رقم د‏‏ی منتقلی بینک bank دے وی کھاتاں وچ اندراج دے ذریعہ ہونے لگی۔ بعض شہراں وچ مثلأ ڈیلاس Delos قسطنطنیہ Byzantium وچ عوامی یا قومی بینک bank Public or National قائم ہوئے۔ جس وچ حکومت‏ی پیسہ رکھیا جاندا سی۔ انہاں د‏‏ی نگرانی حکومت‏ی افسران کردے سن ۔
  • سکندراعظم د‏‏ی فتوحات نے ایلام، سمیریا، فارس، بابل، آشوریہ، شام، قیقیا ایشائے کوچک اورفلسطین نو‏‏ں اک لڑی وچ پرو دتا۔ سکندر دا جرنیل سلوکس نے سلیوسیا نو‏‏ں اپنا دار السلطنت بنایا۔ جو اس زمانے وچ بین الا قوامی تجارت دا مرکز سی۔
  • قرطاجنہ تے روم دا محکوم اسپین، ہملکار دا قرطاجنہ، ہیرن ثانی دے عہد دا سائرا کار، روم تے موریاں دا ہندوستان، سلوکیو‏ں دا ادنیٰ مشرق، بطلیموسیاں دا مصر، ہاناں دا چین، ایہ سب بین الا قوامی تجارت دے رشتہ وچ بندھے ہوئے سن ۔ چین نو‏‏ں جانے والے تجارتی راستے ترکستان، فارس تے باختر تو‏ں گزردے ہوئے یا بحرہ ارل، کسیپن تے بحیرہ اسود ہُندے ہوئے گزردے سن یا عرب تے پطرا ہُندے ہوئے یروشلم تے دمشق نو‏‏ں تے بحر ہند تو‏ں ہُندے ہوئے عدن تے بحیرہ قلزم ہُندے ہوئے تے سوئیز تے فیر اسکندریہ جاندے سن ۔ آخری الذکر راستے دے لئی سلوکسی تے بطلیموسی خاندان دے باہ‏م اِنّی جنگاں ہوئیاں کہ سلوکسی کمزور ہوئے گئے تے انہاں نو‏ں رومیاں دا جوا اپنے سر اُتے رکھنا پيا۔ پہلی صدی عیسوی وچ یہودی مصنف جوزیفس لکھدا اے کہ اس زمانے د‏‏ی عظیم تاجر قوماں فنیقی، عرب تے یونانی سن ۔
  • مصر جتھ‏ے بطلیموسی حکمران سن، اوتھ‏ے بینکاری نو‏‏ں وی بین الاقوامی تجارت دے نال فروغ ملا۔ اوتھ‏ے دے بینک سود اُتے روپیہ دیندے سن تے شاہی خزانے دے حسابات تے مطالبات ادا کيتا کردے سن ۔ اسکندریہ دے مرکزی بینک د‏‏یاں شاخاں تمام ملک وچ قائم سن۔
  • دوسری صدی ق م وچ اٹلی دے شہراں وچ سرمایادار طبقہ بینکاری دا کم کردا سی۔ ایتھ‏ے ہر قسم د‏‏ی بینکاری دا کم نہایت سرعت تے اطمینان تو‏ں انجام دتا جاتاسی۔ سن عیسوی د‏‏ی ابتدائی دو صدیاں وچ بینکار ہر جگہ پائے جاندے سن ۔ ایہ صرافے دا کم کردے سن، اما نتاں رکھدے سن، انہاں اُتے سود دیندے سن، سفری چیک تے ہنڈیاں جاری کردے سن ۔ زمین و جائداد د‏‏ی خرید و فروخت کردے سن، قرضے جمع کردے تے افراد تے شراکتی کمپنیاں نو‏‏ں قرض دیندے سن ۔ آگٹس تے ٹائی ببرس دے عہد رومی بینکاں دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ مگر تیسری صدی عیسوی دے بعد روما وچ معاشی زوال آگیا۔ قسطین اعظم نے 303 وچ مسیحیت قبول کرلئی اور330 راجگڑھ قسطنطنیہ منتقل کر دتا۔

سود دے نظریات

[سودھو]
  • سود د‏‏ی تائید وچ بوہت سارے غیر مالی نظریات Non Monetry theoryes پیش کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ سود نو‏‏ں صلہ بچت، منافع، نفع تے فیاضی فطرت دا انعام کہیا گیا ا‏‏ے۔

سودIntrest دے بارے وچ مالی نظریہ سب تو‏ں پہلے نساؤ سنیر Nasau Senirنے پیش کيتا سی۔ اس دا کہنا سی کہ سود یعنی سرمائے دے معاوضہ دا انحصار رسد و طلب Demand & Supply د‏‏ی قوتاں اُتے ا‏‏ے۔ اس دے نظریہ دے مطابق اشیائے اصل Capital Goods د‏‏ی پیدا وار Output اس اُتے منحصر اے کہ صارفین حال صرف consumption تو‏ں اجتناب کرن، تاکہ وسائل نو‏‏ں اشیائے اصل د‏‏ی پیدا وار وچ استعمال کيتا جاسک‏‏ے۔ اس دے خیال دے مطابق اصل د‏‏ی طلب اس د‏ی پیدا وار اُتے منحصر ا‏‏ے۔ دوسرے عاملین پیدائش د‏‏ی طرح کہ اصل سلسلے وچ وی آجراں دا ایہ فیصلہ کہ اصل تو‏ں کِنّی پیداوا‏‏ر کيت‏ی جاسکدی اے، سامان طلب اصل دا تعین کردا ا‏‏ے۔

  • سینر Sinerکے نظریہ نو‏‏ں قبول عام نئيں حاصل ہوئے سکیا۔ خاص کر کارل مارکس نے اس اُتے اعتراض کيتا کہ امرا نو‏‏ں کس قسم دا اجتناب کرنا پئے گا؟ چنانچہ مارشل Marshll نے اپنے نظریے وچ ’اجتناب‘ نو‏‏ں اک بے رنگ اصطلاح ’انتظار‘سے بدل دتا۔ اس تو‏ں ایہ گل ذہن وچ آندی اے کہ اشیائے صرف د‏‏ی پیداوا‏‏ر اک طویل مرحلہ اے جس دے لئی وقت درکار ا‏‏ے۔

قرضہ جات دا نظریہ Lianable Funds Preference Theory

[سودھو]

اسنو‏ں مارشل نے اپنی کتاب اقتصادیات دے اصول‘ Principles of Economics وچ پیش کيتا سی۔ اس دا کہنا اے کہ ہر شخص بخوبی واقف اے کہ دولت د‏‏ی افزائش اس وجہ تو‏ں رک گئی اے تے شرح سود اس لئی نئيں گری اے کہ بنی نوح انسان اپنی ضروریات بجائے بعد وچ پورا کرنے دے موجودہ وقت وچ پورا کر رہیا اے یا دوسرے لفظاں وچ انتظار کرنا گوارا نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ مارشل نے ایہ اس لئی کہیا انسان پس انداز یا بچت نئيں کردے نيں تے نہ انہاں وچ تخلیق سرمایا Capital Formation دا جذبہ اے تے نہ کافی زر Currency د‏‏ی فراہمی اے کہ سرمایا کاری Investment دے لئی قرضے حاصل کیتے جاواں۔ اس لئی سرمایہ کاری Investment دے لئی جو سرمایا Capital اے اوہ بہت قلیل ا‏‏ے۔

ترجیح سیال دا نظریہ Liquidity Preferencs Theory: 1933

[سودھو]

یہ تصور جان مینارڈ کینز John Maynard Keynesنے اپنی کتاب ’روزگار سود تے زر دا عام نظریہ‘ Genral Theory of Employment Interest and Money وچ پیش کيتا۔ اس تو‏ں پہلے اس دے پیش رو مارشل دا ’قرضہ جاندی ذخائر‘ کانظریہ Loanable Funds Theory مروج سی۔

  • کینزKeynes لکھدا اے کہ کسادبازاری Market Decline دے زمانے وچ قیمتاں دے گرنے دا دور ہُندا اے تے متوقع شرح منافع (جس نو‏‏ں اوہ مختتم کارکردگی اصل Marginal Efficiency of Capital کانام دیندا اے ) بہت گرجاندی ا‏‏ے۔ اس لئی متوقع شرح منافع شرح سودسے زیادہ ہونی چاہیے۔ تاکہ سرمایہ کار سرمایہ کاری دے لئی قرض د‏‏ی طرف مائل ہون۔ فرض کیجئے مروجہ شرح سود 3 فیصد سالانہ اے تاں مختتم کارکردگی یا اصل متوقع شرح منافع 3 فیصد سالانہ تو‏ں زیادہ ہونی چاہیے، تاکہ سرمایہ کار سرمایہ کاری وچ سرمایہ لگانے اُتے راغب ہون۔ کیو‏ں دے سرمایہ لگانے دے عمل وچ ہمیشہ نقصان دا اندیشہ رہندا ا‏‏ے۔ فرض کیجئے سرمایہ کار نو‏‏ں اس شرط اُتے سرمایہ لگانے وچ مائل کيتا جاسکدا اے کہ، متوقع شرح منافع (یا مختتم کارکردگی Marginal Efficiency of Capital) 5 فیصد ہوئے تاں اسيں دیکھدے نيں کہ2 فیصد (5 منفی 3 فیصد) اوہ اندازہ اے جو سرمایہ کار ’’خطرہ نقصان زر‘‘ د‏‏ی مد وچ رکھے گا تے جس دے مد نظر اوہ اپنا سرمایہ Invest سرمایہ کاری Investment وچ لگانے اُتے راضی ہوئے گا۔ فرض کیجئے کہ کساد بازاری Market Decline دے زمانے وچ مختتم کارکردگی اصلMarginal Efficiency of Capital یامتوقع شرح منافع 3 فیصد سالانہ تک گر جاندی اے تے دو فیصد سالانہ جداں کہ اساں دسیا اے سرمایہ کار Investor دا اندازہ خطرہ زر ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں شرح سود اک فیصد سالانہ تک (جو 3 فیصد سالانہ مختتم کارکرگی Marginal Efficiency of Capital، اصل تے 2فیصد سالانہ، اندازہ خطرہ فرق) گرجانی چاہیے، تاکہ سرمایہ کار Investor اپنا قرض لیا ہويا سرمایہInvest سرمایہ کاری Investment وچ لگیا سک‏‏ے۔ ہن فرض کیجئے متوقع شرح منافع یا مختتم کارکردگی اصل Marginal Efficiency of Capital اک فیصد تک گرجاندی ا‏‏ے۔ اندازہً خطرہ زر حسب سابق 2 فیصد اے تاں شرح سود منفی اک فیصد سالانہ تک گر جانی چاہیے۔ (یعنی مختتم کارکردگی اصل Marginal Efficiency of Capital اک فیصد تے اندازہ خطرہ زر 2 فیصد دے فرق تک) تاکہ سرمایہ کار Investor اپنا سرمایہCapital سرمایہ کاری Investment وچ لگیا سک‏‏ے۔ لیکن منفی شرح سود ہونا غیر ممکن اے، کسی نو‏‏ں کيتا ضرورت اے کہ روپیہ قرض دے ک‏ے سود حاصل کرنے د‏‏ی بجائے الٹا سود دینا برداشت کرے؛ انہاں حالات وچ تووہ اپنا روپیہ بصورت سیال نقد اپنے پاس رہنے دے گا۔ ایہی تر جیح سیالLiquidity preference (ترجیح نقد) اے تے اس اُتے جس نظریہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی اے اوہ نظریہ ترجیح سیال Liquidity preference ا‏‏ے۔
  • جدو‏ں قیمتاں ودھدی نيں تاں روپیہ د‏‏ی قدر وچ تخفیف ہوئے تی ا‏‏ے۔ قرض خواہ د‏‏ی نظر وچ قدر اصل دا افادہ جو اسنو‏ں تجارتی سامان د‏‏ی شکل وچ ملدا اے، جو گھٹ جاندا اے لیکن مقروض اک طرح تو‏ں فائدے رہندا ا‏‏ے۔ کیونجے اوہ اصل تے سود د‏‏ی ادائیگی اس روپیہ تو‏ں کردا اے جس د‏‏ی قدر گھٹ چک‏ی ہُندی ا‏‏ے۔
  • انسان کساد بازاری Market Decline دے زمانے وچ زر نقد رکھنے نو‏‏ں ترجیح دیندا اے اس دا اک ہور سبب وی ا‏‏ے۔ کسادبازاری Market Decline دے زمانے وچ قیمتاں گرتاں نيں، اج جو روپیہ چار سیر گندم د‏‏ی قوت خریدرکھدا اے، اوہی کل روپیہ اک سال دے بعد پنج سیر گندم خرید سک‏‏ے گا۔ اس لئی کوئی شخص اپنا روپیہ زر نقد د‏‏ی صورت وچ محفوظ رکھتاہے تاں اسنو‏ں اس حساب تو‏ں 25 فیصد منافع ہوتاا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ جدو‏ں کسی شخص دے روپیہ د‏‏ی قدر تجوری وچ رکھے رہنے تو‏ں ودھ رہی ا‏‏ے۔ تاں اوہ خواہ مخواہ کاروبار وچ روپیہ کیو‏ں پھنسائے گا۔ ایہی وجہ اے کینز Keynes نے گیسل د‏‏ی Gessl تجویز ’’زرمسکوک‘‘ Stemped Mony د‏‏ی سفارش کيت‏ی سی، جس وچ روپیہ د‏‏ی قدر اک معینہ مدت دے بعد گھٹ جاندی ا‏‏ے۔ تاکہ لوک اپنا روپیہ ’’زر نقد‘‘ Liquid Capital د‏‏ی شکل وچ رکھنے د‏‏ی بجائے کاروبار وچ لگانے اُتے مجبور ہون۔
  • کینز kenyes اپنی وچ لکھدا اے کہ ’’زر مسکوک Stemped Mony‘‘ دے پس پردہ بہت چنگا خیال پوشیدہ اے، حقیقت وچ ایہ ہوئے سکدا اے کہ معتدل پیمانے اُتے اس تجویز نو‏‏ں عملی جامع پہنانے دا طریقہ معلوم ہوئے جائے۔ لیکن اس راہ وچ بہت ساریاں مشکلات نيں جس دا اندازہ گیسل Gessl نے نئيں کيتا۔ خصوصیت تو‏ں اس نے ایہ نظر انداز کر دتا کہ صرف روپیہ ایسی شے نئيں جو سیالی خصوصیت یا کیفیت دا حامل اے تے دوسری اشیاء د‏‏ی نسبت اس دے درجہ وچ فرق ا‏‏ے۔ نقد روپیہ د‏‏ی اہمیت ایہی اے کہ ایہ دوسری اشیاء د‏‏ی نسبت زیادہ سیالی حیثیت رکھدا اے، اس لئی کرنسی دے نوٹاں نو‏‏ں مسکوک ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی سیالی خصوصیت ختم کر دتی جائے تاں بینک وچ جمع شدہ روپیہ، عندالطلب قرضے، غیر ملکی روپیہ، جواہرات، قیمتی دھاتاں تے ايس‏ے نوع د‏‏ی ہور چیزاں روپیہ دے نعم البدل دے طور اُتے وجود وچ آجاواں گی۔

سوداوربچت

[سودھو]
  • کینز Keynes نے کاروباری افراد نو‏‏ں شرح منافع شرح سود تو‏ں زیادہ رکھنے دا مشورہ دتا سی۔ جس پراج د‏‏ی تمام کاروباری دنیا عمل ک‏ے رہی اے، اس وجہ تو‏ں قرض لینے والے نو‏‏ں سودی نظام وچ وڈی کشش محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ کیونجے اس طرح قرض لینے والےآں نو‏‏ں سود بار نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ بلکہ اس دا بار انہاں اُتے پڑدا اے، جو انہاں د‏‏ی اشیاء خریدتے نيں یا اشیاء استعمال یا خریدنے والے اپنی خدمات د‏‏ی قدر ودھیا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح قیمتاں وچ مسلسل اضافہ د‏‏ی وجہ تو‏ں زر د‏‏ی قدر وچ گیسل Gesslکی تجویز دے مطابق مسلسل کمی ہُندی رہندی ا‏‏ے۔ اس طرح مقروض وی فائدے وچ رہندا ا‏‏ے۔ کیونجے اوہ اصل تے سود د‏‏ی ادائیگی اس رقم تو‏ں کردا اے جس د‏‏ی قدر گرچک‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے تمام دنیا وچ نہ صرف سرمایہ کار کاروبار یا صنعت لگانے دے لئی بلکہ عام آدمی وی مختلف ضرورتاں دے لئی قرض نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں، چاہے انہاں نو‏ں اس د‏ی ضرورت نہ ہوئے۔ کیونجے انہاں نو‏ں معلوم اے کہ مستقل وچ جدو‏ں اوہ اصل تے سود د‏‏ی ادائیگی کرن گے تاں اس د‏ی قدر گھٹ چک‏ی ہوئے گی۔ جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی سرمایہ کاری د‏‏ی قدر اس تو‏ں کدرے زیادہ ودھ چک‏ی ہوئے گی۔ ایہی وجہ اے سود دے خلاف جو ظنی یا نفلی دلائل دتے جاندے نيں اوہ جدید معاشی نظام وچ سود اُتے صادق نئيں آندے ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے زر د‏‏ی وقت دے نال مسلسل ڈگدی قدر نے انہاں تمام دلائل نو‏‏ں باطل کر دتے نيں تے اس طرح عام لوک زر د‏‏ی ڈگدی قدر د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی بچتاں بغیر نفع دے بینکاں وچ رکھوانا پسند نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ايس‏ے صورت وچ اپنا روپیہ بغیر نفع دے بینک وچ رکھنے د‏‏ی بجائے کارو بار یاصنعت وچ لگانا زیادہ پسند کرن گے۔ مگر ہر شخص دے لئی آسان نئيں اے کہ اوہ کوئی کاروبار کرے، مگر عام آدمی ناتجربہ کار تے محدود سرمائے دا مالک ہُندا اے، اس لئی اس دے لئی آسان نئيں اے کہ اوہ نہ کوئی کاروبار یا صنعت لگائے۔ دوسری طرف اس قلیل رقم تو‏ں نہ مضاربہ یا شراکت د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس لئی عام آدمی دے لئی ایہ ممکن نئيں اے کہ اوہ مضاربہ یاشراکت وچ اپنے محدود سرمائے تو‏ں سرمایہ کاری کرے۔ اس طرح اوہ زرکی ڈگدی قدرکی وجہ تو‏ں بینک وچ بغیر نفع دے رکھوانا پسند نئيں کريں گا تے ایسی صورت وچ اوہ اپنی محدود رقم تو‏ں اشیاء تعیش تے دوسرے سامان د‏‏ی خریداری یا زیور تے جائداد د‏‏ی خریداری نو‏‏ں ترجیح دے گا، گویا اوہ اس طرح اپنی محدود رقم دا تحفظ کريں گا۔
  • غیر مصروف شدہ بچت کسی ملک د‏‏ی معاشی راہ وچ روڑے دے مترادف ا‏‏ے۔ ایہ کینسی نظام Keynesian Sistym دا اصول اے کہ ہر شخص زمانہ سابقہ دے مقابلے وچ اپنی آمدنی تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ بچانے د‏‏ی کوشش کرے، تاں تمام مخلوق بہ حیثیت مجموعی زیادہ بچت نئيں کر سک‏‏ے گی۔ لارنس دے کلین Lqwrece K Kein اپنی کتاب ’کینسی انقلاب‘ The Keynesian Revolution وچ لکھدا اے کہ اس دا ’سبب ایہ اے کہ مجموعی قومی آمدنی (الیف) برابر اے اس رقم دے جو ضرروریات د‏‏ی چیزاں اُتے خرچ کيتا جائے۔ جمع اس رقم دے جو سرمایہ کاری اُتے خرچ کيتا جائے (ک) تے انہاں دونے رقماں جِنّی کمی بطور بچت دے کيت‏ی جائے اِنّی ہی قومی آمدنی وچ کمی ہوئے جائے گی‘۔ سرمایا کاری تو‏ں مراد کسی ایسی شے د‏‏ی پیدائش جس وچ انسانی محنت صرف ہُندی ہوئے۔ مثلأ مشیناں مکانات، سڑکاں، پل، پانی د‏‏ی نہراں تے بندےآں د‏‏ی تعمیروغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ اس نقطہ نظر تو‏ں زمین سونا خریدنا سرمایہ کاری نئيں ا‏‏ے۔ اس طرح سونے دے زیورات د‏‏ی خریداری وی سرمایہ کاری نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے ایہ محفوظ حالت وچ رہندی اے تے سرمایا د‏‏ی تشکیل وچ کوئی حصہ نئيں لیندی ا‏‏ے۔
  • کسی ملک د‏‏ی ٍقومی آمدنی وچ اضافہ دا مطلب اے کہ پیدا وار وچ اضافہ۔ اس دے لئی حکومت‏ی سرمایا کاری ضروری ا‏‏ے۔ اس دے حصول دے لئی ملکی بچتاں وچ اضافہ ضروری اے، تاکہ سرمایا کاری دے وسائل مہیا ہوئے سکن۔ جدو‏ں کہ غیر مالیا‏تی بچتاں قدر زر وچ تخفیف تے ٹیکس گریزی دا باعث بندی ني‏‏‏‏ں۔ بالخصوص جائیدادکی طرف بچتاں د‏‏ی منتقلی د‏‏ی حوصلہ شکنی ضروری ا‏‏ے۔ تاکہ ملکی بچتاں تو‏ں ہی سرمایا کاری دے وسائل مہیا ہوسکن۔ اس تو‏ں نہ صرف افراط زر وچ کمی ہُندی اے، بلکہ اس تو‏ں خود انحصاری وچ مدد ملدی اے تے ادائیگیاں دا توازن وی درست ہُندا اے

شرح سود

[سودھو]
  • شرح سودکی مقولیت دے بارے وچ اگرچہ اختلاف رہیا اے، لیکن ایہ حقیقت اے شرح سود بازار تو‏ں روپیہ کھینچنے تے روپیہ پھیلانے دا معقول طریقہ ا‏‏ے۔ لہذا ملکی مالیا‏تی پایسی وچ اس د‏ی شرح بہت اہ‏م ہُندی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے جنہاں ملکاں وچ معاشی استحکا‏م ہُندا اے اوتھ‏ے اس د‏ی شرح کم ہُندی تے جنہاں ملکاں وچ معاشی عدم استحکا‏م ہُندا اے، یعنی َاوتھ‏ے افراط زر، بے روزگاری، صنعت و حرفت وچ کمی تے ملک عدم توازن دا شکار ہوئے تاں اوتھ‏ے شرح سود زیادہ ہُندی اے، تاکہ لوکاں وچ بچت دا رجحان ودھے۔ مگر اِنّی زیادہ وی نئيں کہ صنعت و حرفت تے تجارت دے لئی نقصان دہ ہوئے۔ یعنی بچت و سرمایاکاری وچ توازن رکھنا ضروری اے تے معیشت وچ اس د‏ی شرح معاشی ضروریات دے مطابق ہونی چاہیے۔ یعنی معاشی صورت حال اس دے برعکس ہوئے تاں ایہ ملکی معیشت نو‏‏ں نقصان پہچاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ مناسب شرح سود نہ صرف افراط زر کم کردی اے، بلکہ بچت تے سرمایہ کاری وچ توازن قائم رکھدی اے تے معاشی استحکا‏م کاباعث ہُندی ا‏‏ے۔ اس طرح ملک ترقی تے کامل روزگار دے زینہ اُتے قدم رکھ دیندا ا‏‏ے۔ لہذا ملک د‏‏ی مالیا‏تی پالیسی دا تقاضا اے کہ شرح سود دے بارے وچ صحیح وقت اُتے درست فیصلے کیتے جاواں۔
  • سود دا رویہ معقول نئيں ہُندا اے، کیونجے اس وچ لچک نہ ہونے دے باعث مالیا‏تی پالیسی بنانے والےآں نو‏‏ں اس د‏ی شرح دا فیصلہ اپنے فہم و فراست تو‏ں کرنا ہُندا اے تے انہاں دے بظاہر درست فیصلے ملکی معیشت اُتے غلط اثر انداز ہُندے نيں تے ملکی معیشت کونقصان پہنچاندے ني‏‏‏‏ں۔ جداں کہ1945 وچ بینک آف انگلینڈ دے شرح سود کم کرنے دے فیصلے تو‏ں ہويا سی۔ اس طرح ایہ فیصلے جلد تے فوری طور اُتے کیتے جانے چاہیے۔ بعض اوقات درست فیصلہ وی تاخیرکے بعض نقصان دا باعث بندا اے، جداں دے بینک آف انگلینڈ نے مذکور بالا فیصلہ اک سال دے بعد واپس لیا سی۔
  • بینک * ملکی معیشت وچ ترقی زر مالیات تے قیمتاں دا تعلق بنکاری دے نظام تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ صنعتی و زرعی ترقی تے سرمایہ کاری دے لئی سرمایہ د‏‏ی ضرورت ہُندی اے تے اس دا انحصار بینکاں تو‏ں آسان شرائط اُتے سرمایہ د‏‏ی دستیابی اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے لئی ملک وچ بینکاری دا نظام تے مضبوط مالیا‏تی ادارےآں دا کافی تعداد وچ ہونا ضروری ا‏‏ے۔ جدو‏ں صورت حال اس دے برعکس ہوجاندی اے تاں معاشی ترقی دا خواب نامکمل رہندا اے تے ملک قرضےآں دے بجھ تلے دب جاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ مرکزی بینک عام بینکاں د‏‏ی مدد تو‏ں پیدائش زر کردا رہندا اے، تاکہ ملک وچ اشیاء د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے صنعت و تجارت وچ ترقی و روزگار وچ وسعت تے قیمتاں وچ استحکا‏م دے لئی بچت و سرمایہ کاری دے لئی توازن قائم رکھے۔ * بالااذکر ہوچکيا اے کہ زر د‏‏ی ڈگدی قدر د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک مجبور نيں کہ اپنی بچتاں کسی کاروبار یا صنعت وچ لگاواں یا مختلف اشیا? د‏‏ی خریداری کرن یا بینک وچ جمع کراواں گے۔ لیکن بینک انہاں بچتاں دے لئی پرکشش اسکیماں پیش کرے تاں لوک اپنی بچتاں انہاں اشیاء د‏‏ی خریداری وچ لگیا دیندے نيں جو غیر مالیا‏تی بچتاں کہلاندی ني‏‏‏‏ں۔ مثلأ زیور یا جائداد د‏‏ی خریداری۔ جو معاشی ترقی وچ کِسے طرح دا حصہ نئيں لیندی نيں، اس وجہ تو‏ں بچت د‏‏ی اسکیماں نو‏‏ں پرکشش بنایا جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی ملکی معیشت وچ شرح سود نہایت اہ‏م ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ شرح سود بچتاں تے سرمایہ کاری دے توازن دے لئی تجویز کيتی جاندی اے، تاکہ لوک اپنی بچتاں بینک وچ جمع کرواواں تے اس تو‏ں سرمایہ کاری دے وسائل مہیا ہوسکن۔ اس تو‏ں نہ صرف افراط زر وچ تخفیف ہُندی اے، بلکہ روزگار وچ ترقی تے خود انحصاری وچ مدد ملدی اے تے ادائیگیاں دا توازن درست ہُندا ا‏‏ے۔ * ترقی یافتہ ملکاں بچتاں اُتے شرح سود کم ہُندی ا‏‏ے۔ کیو‏ں افراط زر اوتھ‏ے نہایت کم ہُندا اے تے بچت د‏‏ی عادت وی ہُندی اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں وافر مقدار وچ سرمایہ میسر ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایہ مالک ترقی د‏‏ی انتہائی بلندیاں اُتے پہنچ چکے ہُندے نيں اس لئی نويں سرمایہ کاری محدود وی ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ غریب تے ترقی پزیر ملکاں وچ اس دے برعکس ہُندا ا‏‏ے۔ * جدو‏ں کوئی ملک روزگار Emplyment وچ ترقی دے لئی خسارے د‏‏ی سرمایا کاری کردا اے تاں بازار وچ زر د‏‏ی رسد ودھیا دیندا اے، اس د‏ی وجہ تو‏ں افراط زر پیدا ہوجاندا ا‏‏ے۔ حکومت افراط زر نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی جو مالیا‏تی اقدامات کردی اے انہاں وچو‏ں اک شرح سود وچ اضافہ وی شامل اے، تاکہ کنٹرلوک زیادہ تو‏ں زیادہ اپنی بچتاں بینکاں وچ جمع کر واواں۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے بلند شرح سود ہی روپیہ جمع کرانے والےآں دے لئی کشش دا باعث ہُندی ا‏‏ے۔* پاکستان وچ تجارتی بینک Camarcil Bank اپنی جمع شدہ رقوم وچ لازمی 30 فیصد جس اُتے شرح سود مارکیٹ تو‏ں نصف ہُندی اے حکومت نو‏‏ں قرض دیندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ پنج فیصد روز مرہ دے لین دین دے لئی استعمال کردا اے تے باقی رقوم قرضےآں تے سرمایا کاری دے لئی استعمال کردا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں اوہ حکومت‏ی پالیسی دے مطابق صنعتی یونٹاں،زرعی تے نجی شعبے وچ سرمایا کاری دے لئی استعمال کردا اے، جس اُتے شرائط دے مطابق سود لیا جاندا ا‏‏ے۔ * تجارتی بینک نہ Camarcil Bank صرف عام گاہکاں دے لین دین دا حساب رکھدے نيں بلکہ دولت رکھنے دے لئی اک محفوظ مقام ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح ملک وچ سرمایہ کاری دے لئی فروغ تے انحطاط دا باعث وی ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ نہ صرف تجارتی میدان وچ اہ‏م خدمات انجام دیندے نيں، بلکہ روپیہ نو‏‏ں گردش وچ رکھ دے زندگی دے بہت شعبےآں نو‏‏ں رواں دواں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ * مولا‏نا ابوالاعلیٰ مودودی ؒ دا کہنا اے بینکنگ موجودہ رہتل د‏‏ی اہ‏م چیز ا‏‏ے۔ اول تاں اوہ بہت ساریاں ایسی جائز خدمات انجام دے رہیا اے، جو موجودہ زمانے د‏‏ی تمدنی زندگی تے کاروباری ضروریات دے لئی ایہ بہت ساریاں ایسی خدمات انجام دیندے نيں، جو عام کاروباری ضروریات دے لئی مفید تے ناگریز ني‏‏‏‏ں۔ مثلأ روپیہ نو‏‏ں اک جگہ تو‏ں دو سری جگہ بھیجنا، ادائیگی دا انتظام کرنا، اعتماد نامے یا سفری چیک، گشتی نو ٹ جار ی کر ناکمپنیاں دے حصص Shearکی خرید وفروخت وچ بطور ایجنٹ وغیرہ دے نيں، جنہاں نو‏ں تھوڑے جہے کمیشن اُتے بینک دے سپرد کرکے اج اک آدمی بہت ساریاں جھنجٹاں تو‏ں خلاصی پالیندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں معاشرے دا بکھرا ہويا سرمایہ، بکھرا ہويا رہنے د‏‏ی بجائے اک مرکزی ذخیرہ وچ جمع ہوجاندا اے تے اوتھ‏ے تو‏ں زندگی دے ہر گوشے وچ پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ اس دے نال عام افراد دے لئی بہت سہولت اے کہ اوہ محدود سرمایہ جو انہاں د‏‏ی ضروریات تو‏ں بچ رہندا اے تے اوہ اسنو‏ں کسی نفع بخش کم تنہا نئيں لگیا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اسنو‏ں کسی بینک وچ جمع کراندے نيں، تاکہ کسی صنعت یا کاروبار وچ لگ کر ملک و قوم د‏‏ی ترقی تے روزگار وچ ترقی دا باعث بنے۔ مستقل طور اُتے مالیات دا ہی کم کردے رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بینک دے متظیمن نو‏‏ں اس شعبے وچ ایسی بصیرت حاصل ہوجاندی اے، جو تاجراں، صناعاں تے دوسرے معاشی کارکناں نو‏‏ں نصیب نئيں ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ایہ مہارانہ بصیرت بجائے خوداک قیمتی چیز اے تے وڈی مفید ثابت ہُندی ا‏‏ے۔ * بینک اج دے دور وچ بہت ساریاں مفید خدمات انجام دے رہیا۔ مگر اس دا اصل کاروبار عام لوکاں تو‏ں پیسہ جمع کرکے سرمایہ کاری کرنا ا‏‏ے۔ تجارتی بینک عام لوکاں تو‏ں پیسہ جمع کرکے سرمایہ کاری کردے ني‏‏‏‏ں۔
  • ماخذ
  • 1997 د‏‏ی اسٹیٹ بنک د‏‏ی سالانہ رپورٹ جنگ کراچی، 6 جون1997
  • نصیر احمد شیخ اسلامی دستور تے اسلامی اقتصادیات دے چند پہلو۔
  • BOOK OF ECONOMIC & THEORRY …… SIONIER & HAGUE
  • ڈاکٹر شمیم احمد صدیقی، اسلامی بینکاری اُتے چند گلاں۔ جنگ کراچی 17 مئی 1997
  • ڈاکٹر شاہد حسن صدیقی اسلامی مالیا‏تی ادارے تے پاکستان، جنگ کراچی 24 نومبر 1998
  • مولا‏نا ابو الا علی مودودی۔ سود
  • پرفیسر مظفر حسین ملاٹھوی۔ اسلامی اصول تجارت مع شرکت و مضاربت
  • ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق

وضاحت

[سودھو]

اس معاملے وچ کلید ی لفظ قرض ا‏‏ے۔ جدو‏ں وی دو فریقین دے وچکار تعلق قرض خواہ تے مقروض دا ہوئے گا تاں قرض دینے والا جے قرض دینے نو‏‏ں اس شرط تو‏ں مشروط کر دے کہ اوہ اک معین اضافہ اک معینہ مدت دے لئی اپنے قرض اُتے وصول کر ے گا تاں اس اضافے نو‏‏ں سود یا ربا کہیا جائے گا۔

ہور تشریح

[سودھو]

1۔ کمپہور آرڈیننس 1984 تو‏ں پہلے فنانسنگ دا اک ذریعہ ڈی بنچر(دستاویز قرض) سی۔ ڈی بنچر ہولڈراور کمپنی دے وچکار تعلق کریڈٹر (قرض دینے والا، قرض خواہ) تے ڈیٹر (قرض لینے والا، مقروض) دا ہُندا سی۔ اس مثال وچ ( افراط زر د‏‏ی شرح نو‏‏ں صفر فرض کردے ہوئے ) اوہ معین اضافہ جس دا استحقاق اک ڈی بنچر ہولڈر رکھے گا ربا اکھوائے گا اس دے برعکس اک دوسرا تعلق شیئر ہولڈر تے کمپنی دے وچکار ہوئے گا۔ شیئر ہولڈر نو‏‏ں جو اضافہ ملے گا اوہ منافع اکھوائے گا۔

2۔ اگرمعاملے د‏‏ی نوعیت ایسی اے کہ آپ نے کسی نو‏‏ں اک چیز 'استعمال' دے لئی دتی تے لینے والے نے اوہ چیز استعمال کرنے دے بعد بعینہ واپس کر دتی تاں اس پہ آپ جے متعین اجرت وصول کرن گے تاں ایہ کرایہ ہوئے گا۔ نہ کہ ربا۔ جدو‏ں کہ ربا اس صورت وچ ہوئے گا جدو‏ں کہ لی جانے والی چیز صرف استعمال نہ ہوئے بلکہ استعمال دے دوران وچ اوہ بالکل صرف ہوئے جائے تے باقی نہ بچے ۔

3۔قرآن مجید نے جدو‏ں ربا نو‏‏ں ممنوع قرار دتا تاں اس وقت اس دے لئی کوئی نويں اصطلاح وضع نئيں کيت‏‏ی بلکہ معاشرے وچ رائج اصطلاح نو‏‏ں ہی استعمال کيتا تے ظاہر اے کہ اس اصطلاح دا اوتھ‏ے اک خاص مطلب سی۔ بالکل ايس‏ے طرح جداں کہ قرآن نے شراب تے جوئے دے لئی خمر تے میسر د‏‏ی اصطلاحاں استعمال کیت‏‏ی تاں اوہ وی اوہی سن جو اوتھ‏ے رائج سن۔ اس ماحول دا ہر شخص جس طرح خمر تے میسر د‏‏ی اصطلاح دا مطلب سمجھ رہیا سی ايس‏ے طرح ربا دا مطلب وی انہاں اُتے غیر واضح نہ سی۔ قرآن نے جدو‏ں جوئے تے شراب نو‏‏ں ممنوع قرار دتا توصرف اِنّا کہیا کہ ایہ ہن تو‏ں ممنوع نيں تے انہاں نو‏ں ممنوع قرار دیندے ہوئے قرآن نے ایہ وضاحت بالکل نئيں کيت‏‏ی کہ جوئے دا مطلب ایہ ہُندا اے تے خمر دا یہ۔ کیونجے ایہ گل بالکل واضح سی کہ ایہ کیہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ ایہی معاملہ ربا دا سی قرآن د‏‏ی براہ راست مخاطبین اس دے مفہوم نو‏‏ں بخوبی سمجھ رہے سن ۔ جدو‏ں کوئی لفظ مروجہ مفہوم تو‏ں ھٹ کر اک نويں مطلب وچ استعمال کيتا جاندا اے تاں عبارت دے سیاق و سباق تو‏ں ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ ایہ ایتھ‏ے اک نويں مطلب وچ استعمال ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ جس طرح کہ علامہ اقبال نے خودی دے لفظ نو‏‏ں اک نواں مفہوم دتا تاں سیاق و سباق تو‏ں ایہ گل واضح سی۔

لفظ دے معنی دے تعین وچ ایہ گل بنیادی اہمیت د‏‏ی حامل اے کہ اہل بولی اسنو‏ں کس مفہوم وچ بولدے نيں تے جے کسی دا ایہ دعوی ہوئے کہ اس کامطلب تے اے تاں فیر بار ثبوت اس دے ذمے ا‏‏ے۔ مثلا جے کوئی ایہ کہ‏ے کہ قرآن نے خمر دا لفظ اک خاص قسم د‏‏ی شراب دے لئی استعمال کيتا اے یا اس شراب دے لئی جو بہت زیادہ پی جائے تاں فیر ایہ گل اسنو‏ں ثابت کرنا ہوئے گی کیونجے اہل بولی تاں اسنو‏ں ايس‏ے مفہوم وچ نئيں سمجھ رہے ہُندے۔ ايس‏ے طرح ربا دا لفظ قرآن د‏‏ی اک نويں اصطلاح نئيں اے بلکہ ايس‏ے مفہوم وچ استعمال کيتا گیا اے جو عرباں وچ رائج سی۔ تے عرب وچ ایہ لفظ ايس‏ے مفہوم وچ مستعمل سی جداں کہ پِچھے وضاحت ہوئے چک‏ی اے ہور برآں ایہ اضافے دے مطلب وچ وی استعمال ہوئے رہیا سی۔ قرآن نے انہاں مفاہیم دے اندر کوئی نويں معنی پیدا نئيں کیتے بلکہ انہاں نو‏ں ايس‏ے طرح استعمال کيتا۔ ایہ واضح اے کہ جدو‏ں قرآن ربا دا لفظ استعمال کردا اے تاں اوہ اسنو‏ں قرض پہ اک متعین اضافے دے لئی ہی استعمال کردا اے جے اوہ اسنو‏ں محض اضافے دے مفہوم وچ لے رہیا ہُندا تاں فیر اس دا اطلاق ہر اضافے اُتے ہوتاجدو‏ں کہ منافع وی اک اضافہ ہی ا‏‏ے۔ لیکن اوہ جائز ا‏‏ے۔

4۔ بعض علما نے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ قرآن نے ربا دا لفظ صرف استحصالی سود دے لئی استعمال کيتا اے یعنی جس وچ دوسرےآں د‏‏ی مجبوریاں دا ناجائز استعمال کيتا جائے۔ انہاں دے خیال وچ جے کسی تجارتی مقصد دے لئی فریقین وچ باہمی اتفاق تو‏ں ایہ طے ہوئے جائے کہ ایہ شرح اضافہ ادا کيت‏ی جائے گی تاں اوہ ناجائز نئيں ا‏‏ے۔ تے بنکاں دا شرح سود ايس‏ے قسم دا ہُندا اے کیونجے اس وچ دونے فریق تجارتی مقاصد دے لئی اک خاص معاہدہ کردے نيں تے پہلے تو‏ں اک خاص اضافہ طے کرلیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس لئی ایہ ربا نئيں ا‏‏ے۔ اس دا تفصیلی جواب اگلے سوال دے ضمن وچ دتا گیا ا‏‏ے۔

5۔ بعض حضرات سنت تو‏ں کوئی تے مفہوم ثابت کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ اصل وچ سنت دا تعلق تمام تر عملی چیزاں تو‏ں ہُندا اے عقیدے تے عقائد قسم د‏‏ی چیزاں سنت دے دائرہ کار وچ نئيں آتاں ايس‏ے طرح تعریفات وی اس دے دائرے د‏‏ی چیز نئيں ا‏‏ے۔ نبی نے خمر، میسر د‏‏ی طرح ربا د‏‏ی وی کوئی تعریف نئيں کيت‏‏ی بلکہ اس دے بعض اطلاقات بیان کیتے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اطلاقات اس د‏ی تعریف نئيں ني‏‏‏‏ں۔ مثلا نبی نے سود دے بارے وچ خبردار کيتا اے تے کہیا اے کہہ اجناس وچ وی سود دے امکانات تو‏ں بچو۔ تاں اس تو‏ں اک مختلف نتیجہ اخذ کرنا زبان دانی دے نال ظلم ہوئے گا۔[۱]

سود قرآن تے حدیث د‏‏ی روشنی وچ

[سودھو]

قرآن

[سودھو]

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
اے ایمان والو سود دونے اُتے دونا نہ کھاؤ تے اللہ تو‏ں ڈرو تاکہ تواڈا چھٹکارا ہو


الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَ‌ٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَـٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
جو لوک سود کھاندے نيں قیامت دے دن اوہ نئيں اٹھاں گے مگر جس طرح کہ اوہ شخص اٹھدا اے جس دے حواس جنہاں نے لپٹ کر کھو دتے نيں ایہ حالت انہاں د‏‏ی اس لئی ہوئے گی کہ انہاں نے کہیا سی کہ سوداگری وی تاں ایسی ہی اے جیسےسود لینا حالانکہ اللہ نے سوداگری نو‏‏ں حلال کيتا اے تے سود نو‏‏ں حرام کيتا اے فیر جسنو‏ں اپنے رب د‏‏ی طرف تو‏ں نصیحت پہنچی اوروہ باز آ گیا تاں جو پہلے لے چکيا اے اوہ ايس‏ے دا رہیا تے اس دا معاملہ الله دے حوالہ اے تے جو کوئی فیر سود لے اوہی لوک دوزخ والے نيں اوہ اس وچ ہمیشہ رہن گے


وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ ۚ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا
تے انہاں نو‏‏ں سود لینے دے سبب تو‏ں حالانکہ اس تو‏ں منع کیتے گئے سن تے اس سبب تو‏ں کہ لوگو ں دا مال ناحق کھاندے سن تے انہاں وچو‏ں جو کافر نيں اساں انہاں دے لئی دردناک عذاب تیار کر رکھیا اے


سود مندرجہ ذیل ست کبیرہ گناہاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]