Tienszan

łańcuch górski na pograniczu Kazachstanu, Uzbekistanu, Kirgistanu i Chin

Tienszan, Tien-szan (chiń. 天山; pinyin Tiān Shān; dosł. „niebiańskie góry”) – łańcuch górski w Azji Centralnej, na pograniczu Kazachstanu, Uzbekistanu, Kirgistanu i Chin. Długość łańcucha wynosi około 2500 km, najwyższym szczytem jest Szczyt Zwycięstwa (także Pik Pobiedy; 7439 m n.p.m.)[1].

Tienszan
Ilustracja
Tienszan na granicy Chin i Kirgistanu z Chan Tengri widocznym w centrum
Kontynent

Azja

Państwo

 Kazachstan
 Uzbekistan
 Kirgistan
 Chiny

Najwyższy szczyt

Szczyt Zwycięstwa, 7439 m n.p.m.

Długość

2500[1] km

Położenie na mapie Azji
Mapa konturowa Azji, blisko centrum na lewo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Tienszan”
42°02′15″N 80°07′31″E/42,037500 80,125278

Geografia

edytuj
 
Zdjęcie satelitarne z widocznym jeziorem Issyk-kul
 
Tienszan na mapie Kirgistanu
Tienszan w Sinciangu[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
 
Państwo

  Chiny

Typ

przyrodniczy

Spełniane kryterium

VII, IX

Numer ref.

1414

Region[b]

Azja i Pacyfik

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

2013
na 37. sesji

Zachodni Tienszan[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
 
Państwo

  Kazachstan
  Kirgistan
  Uzbekistan

Typ

przyrodniczy

Spełniane kryterium

X

Numer ref.

1490

Region[b]

Azja i Pacyfik

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

2016
na 40. sesji

Tienszan ma przebieg równoleżnikowy. Na zachodzie opada w Nizinę Turańską, na północy graniczy z Pogórzem Kazachskim i z Kotliną Dżungarską, która dzieli go od gór Ałtaj. Na wschodzie zbiega się z pasmem Kunlun i przechodzi stopniowo w Wyżynę Mongolską. Na południowym wschodzie Kotlina Kaszgarska oddziela go od Kunlunu. Na południowym zachodzie Tienszan łączy się z górami Pamir, a dalej Kotlina Fergańska oddziela go od Ałaju.

Tienszan dzieli się na Zachodni i Wschodni. Obejmuje szereg pasm górskich: Karatau, Góry Kirgiskie, Góry Fergańskie, Kakszaał, Ałatau Zailijski, Küngej Ałatau, Góry Czatkalskie, Ałatau Tałaski i Terskej Ałatau[1]. Pasma te są rozdzielone licznymi dolinami i kotlinami tektonicznymi (najgłębsza – Turfańska, 154 m p.p.m.[1]). Charakterystyczne są wysoko położone powierzchnie zrównania, zwane syrtami. Najwyższym szczytem tego pasma jest leżący na granicy Kirgistanu i Chin Szczyt Zwycięstwa (ros. Pik Pobiedy, 7439 m n.p.m.)[1].

Już rosyjski geograf i eksplorator Piotr Siemionow-Tian-Szanski podczas swej podróży badawczej w Tienszan w latach 1856–1857 zauważył, że granica wiecznego śniegu w górach Azji Centralej przebiega znacznie wyżej, niż w Alpach czy na Kaukazie, które leżą na podobnej szerokości geograficznej. Podał on dla Tianszanu wielkość 3500 m n.p.m.[2], a obecnie przyjmuje się - w zależności od położenia i ekspozycji terenu - przedział 2600–4450 m n.p.m. Współczesne zlodowacenie zajmuje łącznie około 10 tys. km² (największy lodowiecPołudniowy Inylczek, 59,5 km długości, ponad 800 km² powierzchni)[1]. W górach Tienszan mają obszar źródłowy Syr-daria, Czu, liczne dopływy Tarymu i Ili, należą do obszaru bezodpływowego środkowej Azji[1]. Wiele jezior (największe – Issyk-kul, 6200 km²).

Tienszan został sfałdowany w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej, następnie wyrównany procesami erozyjnymi i powtórnie poddany ruchom górotwórczym, które nadały mu obecny wygląd. Góry zbudowane są ze skał osadowych, metamorficznych i wylewnych paleozoiku i prekambru (łupki, piaskowce, wapienie, marmury, gnejsy, granity)[3][1].

U podnóża Tienszan, na wysokości 400–500 m n.p.m., znajdują się pustynie, półpustynie i suche stepy. Wyżej, na wysokości 1200–1500 m, występują stepy łąkowe, a w zachodniej części pasma również lasy liściaste z drzewami owocowymi. Wyżej stoki porastają lasy iglaste, głównie świerkowe, łąki subalpejskie i alpejskie. Linia wiecznego śniegu w części północno-zachodniej na wysokości 2600–3800 m, zaś w środkowej 4200–4450 m[1]

Występującymi u podnóża gór – na pustyniach i stepach – zwierzętami są m.in. antylopy, zające tolaje (Lepus tolai) i chomiczaki szare (Cricetulus migratorius). We właściwej części pasma na większych wysokościach obecne są m.in. irbis (Panthera uncia), koziorożec syberyjski (Capra sibirica), sarna syberyjska (Capreolus pygargus), owca ałtajska (Ovis ammon). W niższych partiach, na obszarach lesisto-łąkowych, spośród ssaków występują m.in. dziki (Sus scrofa), niedźwiedzie brunatne (Ursus arctos isabellinus), norniki bure (Microtus agrestis), borsuki (Meles meles) oraz przedstawiciele skoczkowatych (Dipodidae). Z ptaków występują na przykład bambusówka górska (Bambusicola fytchii), wieszczek (Pyrrhocorax graculus), kruk zwyczajny (Corvus corax), pleszka zwyczajna (Phoenicurus phoenicurus), pliszka jasna (Motacilla clara), orzeł przedni (Aquila chrysaetos) i ułar himalajski (Tetraogallus himalayensis)[4].

Surowce naturalne

edytuj

Tienszan jest zasobny w surowce mineralne, występują: węgiel, ropa naftowa, rudy metali nieżelaznych[1] (antymonu, rtęci, ołowiu, cynku, niklu i wolframu), fosforyty. Złoża surowców doprowadziły do industrializacji północnej części wschodnich stoków Tienszan[4].

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j praca zbiorowa: Encyklopedia Powszechna PWN. T. 4. R – Z. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 446.
  2. Edward Karłowicz: Zdobywca Niebieskich Gór [w:] „Poznaj Świat” R. V, nr 7 (56), lipiec 1957, s. 12-16
  3. Roman Biesiada, Tadeusz Lenczkowski, Lech Ratajski: Słownik Geografii ZSRR. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974, s. 59.
  4. a b Tien Shan, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2014-04-08] (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj