Xorvatiya

Xorvatiya (xorvatsha: Hrvatska), Xorvatiya Respublikası (xorvatsha: Republika Hrvatska) - Balqan yarım atawdıń arqa-batıs bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 56,6 mıń km². Xalqı 4,267 mln. adam (2012). Paytaxtı - Zagreb qalası. Basqarıw tárepten 20 jupaniy (okrug) ǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xorvatiya - parlamentli respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1990-jıl dekabrde qabıl etilgen. 1997, 2000, 2001-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Stipe Mesich), ol ulıwma teń hám tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament - Sabor (wákiller palatası hám jupaniylar palatası), atqarıwshı hákimiyattı prezident penen húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xorvatiya aymaǵınıń shıǵıs bólimi (Slavoniya) kóp tóbeli tegislikten ibarat, onı Sava hám Drava dárya oypatlıqları kesip ótedi. Mámleket orayı hám batısında karst relyefli Dinara tawlıǵı (eń bálent noqatı 1831 m) bar. Bul tawlıq arqa-shıǵısta páseyip barıp, Orta Dunay oypatlıǵına tutasadı. Qubla hám qubla-shıǵıs - Adriatika teńiziniń ensiz tawlı jaǵası (Dalmaciya) kóplegen qoltıqlar menen bóleklengen. Jaǵa qasında Dalmaciya atawları jaylasqan. Xorvatiya shıǵısında ıqlım ortasha, kontinental. Dinara tawlarında suwıq qıs uzaq dawam etedi, teńiz jaǵasında subtropikalıq Orta teńiz ıqlımı. Ortasha jıllıq jawın 600-700 mm, jaǵada 1000 mm ge shekem. Tegislikler keń japıraqlı ormanlar, tawlar búk, emen terekzarları, aralas ormanlar menen qorshalǵan, tawlardaǵı karst platosı taqır boslıqtan ibarat, jaǵada Orta teńiz átirapına tán putalıqlar (makvis) bar. Haywanat dúnyası onsha bay emes: tawlarda búrkit, taw eshkisi, tegisliklerde kemiriwshiler, jer bawırlawshılar hám quslar ushıraydı.

Xalqı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xalqınıń 78,1% xorvatlar. Sonıń menen birge, serb, sloven, venger hám basqa xalıqlar da jasaydı. Qala xalqı 56,2%. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolikler. Rásmiy tili - xorvat tili. Iri qalaları: Zagreb, Split, Riyeka.

Tariyxı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xorvatiya aymaǵında adam dáslepki paleolit dáwirinen baslap jasaydı. Jez dáwirinde illiriy, keyin kelt qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirde Rim basıp alǵan. Eramızdıń I ásirde Xorvatiyanıń ádewir bólegi Rimniń Pannoniya hám Dalmaciya wálayatlarına, 395-jıl bolsa Vizantiya quramına kirgen. VI-VII ásirlerde Xorvatiya aymaǵında slavyanlar jasay basladı. VIII ásirde franklar bastırıp keldi. IX ásir aqırında xorvat knyazleri franklar hám Vizantiya tásirinen qutılıp ǵárezsizlikke eristi, 925-jıl Xorvat mámleketi (korollik) payda boldı. X ásirde xristianlik tarqaldı. 1102-jıl Xorvatiya venger patshalarına baǵınıqlı bolıp, ishki ózin-ózi basqarıw huqıqın saqlap qaldı. XVI ásir aqırında Xorvatiya aymaǵınıń kóp bólegi Usmaniyler imperiyası ıqtıyarına ótti. Bir bólegi Gabsburglar húkimranlıǵı astında qaldı. XVII ásir aqırı - XVIII ásir baslarında túrklerden azat etilgen jerler (Slavoniya) Áskeriy aymaq (Túrkiya menen shegaralas bolǵan wálayat; Gabsburglar imperiyası quramında bolǵan) quramına, bir bólegi 1809-1813-jıllarda Illiriyler provinciyası quramına kirgizildi.

XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında xorvat milletiniń qáliplesiw procesi kúsheydi hám XIX ásir 1-yarımında millet retinde qáliplesip boldı. XIX ásirdiń 30-40-jılları xorvat jerlerinde illiriyler sociallıq háreketi tarqaldı. 1848-1849-jılǵı Avstriya hám Vengriyadaǵı revolyuciya nátiyjesinde Xorvatiya Gabsburglar imperiyası quramında avtonomiyaǵa eristi. Biraq revolyuciya bastırılǵannan keyin, avtonomiyadan ayırıldıdı. 1868-jılǵı Xorvatiya-Vengriya kelisimi nátiyjesinde sheklengen avtonomiyaǵa eristi. Avstriya-Vengriya mámleketi joq etilgennen keyin (1918), Xorvatiya Serblar, xorvatlar hám slovenlar (1929-jıldan Yugoslaviya) patshalıǵı quramına kirdi. 1939-jıl avgustta Xorvatiya avtonomiyaǵa eristi. 1941-jıl aprelde fashistler tárepinen okkupaciya etilgen Xorvatiya aymaǵında "Ǵárezsiz Xorvatiya mámleketi" degen quwırshaq mámleket daǵaza etildi. 1945-jıl Xorvatiya aymaǵı pútkilley azat etildi hám Yugoslaviya Federativ Xalıq Respublikası (keyinirek Yugoslaviya Socialistlik Federativ Respublikası) quramına kirgizildi. 1963-jıldan 1991-jılǵa shekem Yugoslaviya quramında Xorvatiya Socialistlik Respublikası dep ataldı. 1991-jıl iyunda Xorvatiya ǵárezsizligi tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıl etilip, mámleket Xorvatiya Respublikası dep atala basladı. Xorvatiya - 1992-jıl 22-mayda BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 28-dekabrde tán alǵan hám 1995-jıl 6-fevraldan diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı - 30 may - Mámleketshilik kúni (1990).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Liberal partiya, 1998-jıl dúzilgen; Social-demokratiyalıq partiya, 1990-jıl dúzilgen; Xorvatiya demokratiyalıq partiyası, 1989-jıl tiykar salınǵan; Xorvatiya dıyqanlar partiyası, 1990-jıl dúzilgen; Xorvatiya HUQUQ partiyası, 1861-jıl milletshil partiya retinde dúzilgen, 1990-jıldan házirgi atamada qayta tiklengen; Xorvatiya ǵárezsiz demokratları, 1994-jıl tiykar salınǵan; Xorvatiya demokratiyalıq Doslıq awqamı, 1990-jıl dúzilgen. Xorvatiya ǵárezsiz kásiplik awqamları konfederaciyası, 1990-jıl tiykar salınǵan; Xorvatiya avtonomiya kásiplik awqamları birlespesi, 1990-jıl dúzilgen; Xorvatiya kásiplik awqamları birlespesi, 1990-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xorvatiya - industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 24%, awıl xojalıǵınıń úlesi 12%, xizmet kórsetiw salasınıń úlesi 64%. Sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları: kánshilik, kemasazlıq, mashinasazlıq, farmacevtika, neftti qayta islew, elektron sanaatı hám taǵı basqa Rashada taskómir, teńiz boylarında neft hám gaz, boksit hám cement shiyki ónimi qazıp shıǵarıladı, teńiz suwınan duz ajıratıp alınadı, stanok, elektr texnikası ásbapları, teńiz kemeleri, cement, ayaq kiyim islep shıǵarıladı. Mashinasazlıq tarmaqlarınan parovoz hám vagonsazlıq, elektr kúsh úskeneleri hám basqalar islep shıǵarıw rawajlanǵan. Neft ximiyası sanaatı kárxanalarında plastmassa, dári-darmaq hám basqa ónimler islep shıǵarıladı. Iri qara hám reńli metallurgiya sanaatı (shoyın, polat, alyuminiy eritiw) júzege kelgen. Aǵashsazlıq, ayaq kiyim, toqımashılıq, azıq-awqat kárxanaları bar. Jılına ortasha 8,3 mlrd. kvt/saat elektr energiya (kóp bólegi GES larda) payda etiledi. Tiykarǵı sanaat orayları: Zagreb, Slavonski-Brod, Split. Awıl xojalıǵı ishki mútájlikti tolıq támiyinleydi, dıyqanshılıq jetekshi orında. Biyday, mákke, kartoshka, qant láblebi, ayǵabaǵar, zıǵır, kenep, ot-jem eginleri jetistiriledi. Baǵshılıq (kóbirek alma hám erik), júzimshilik rawajlanǵan. Teńiz jaǵasında subtropikalıq miyweler jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa, qoy hám jılqı baǵıladı. Ormanlarda aǵash tayarlanadı, teńizden balıq awlanadı.

Transportı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Transport jolı uzınlıǵı 2,7 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 26,9 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Riyeka, Koper, Kardelevo, Split, Shibenik. Shet el turizmi rawajlanǵan. Adriatika jaǵasında (Dubrovnik, Riyeka, Split) iri kurortlar bar. Shetke mashina hám sanaat úskeneleri, alyuminiy, tutınıw hám azıq-awqat ónimlerin shıǵaradı, shetten shiyki ónim, úskeneler, qurastırıw bólimleri hám túrli apparatlar aladı. Sırtqı sawdada Germaniya, Italiya, Sloveniya, Avstriya menen sheriklik etedi. Pul birligi - Yevro.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Tiykarǵı 8 jıllıq mektep tálimniń 1-basqıshı bolıp, 7 jastan 14 jasqa deyingi balalardı óz ishine aladı. Onnan keyingi basqısh 2 jıllıq ulıwma orta mektep; ol ulıwma orta maǵlıwmat beredi. Ulıwma orta mektep negizinde orta arnawlı hám joqarı tálim ámelge asırıladı. Xorvatiyada bir qansha joqarı oqıw orınları bar. Zagreb (1669), Riyeka (1973), Split (1974) te universitetler hám bir qansha institut bar. Zagrebla Elegant kórkem óner akademiyası (1907), ámeliy kórkem óner hám ónermentshilik, teatr, kino hám televidenie akademiyaları, Riyekada teńiz mektebi dúzilgen. Zagrebdaǵı Pán hám kórkem óner akademiyası (1867) quramında bir qansha ilimiy izertlew institutı, sonıń menen birge, arxitektorlıq hám qala proektlestiriw (1952), folklordi úyreniw (1948), medicina izertlewleri (1947), tábiyattı qorǵaw (1961), tariyx hám mádeniyat esteliklerin saqlaw (1910), gidrometeorologiya (1947) hám basqa ilimiy awqamlar isleydi. Splitta okeanlardı úyreniw hám balıq awlaw (1930), Dalmaciya tariyxıy esteliklerin qorǵaw (1854) institutları bar. Iri kitapxanaları: Zagrebda Milliy jáne universitet (XVII ásir baslarında dúzilgen) kitapxanaları, Mámleket arxivı kitapxanası menen (4643), Riyekada ilimiy kitapxana (1627), Zadar, Dubrovnikta kitapxanalar, Splitta qala kitapxanası bar. Muzeylerdiń kóbi Zagrebta jaylasqan. Irileri: Qala galereyası (1961), Arxeologiya (1846), Etnika (1919), Geologiya paleontologiya (1846), Mektep pedagogika (1901), Xorvatiya tariyxı (1846 ), Zoologiya (1846).

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Vesnik" ("Xabar", social-siyasiy gazeta, 1940-jıldan); "Glas Slavoniye" ("Slavoniya dawısı", ǵárezsiz gazeta); "Novi vesnik" ("Jańa xabarlar", gazeta, 1940-jıldan); "Slobodna Dalmaciya" ("Azat Dalmaciya", gazeta, 1943-jıldan); "Sportske novosti" ("Sport jańalıqları", kúndelik gazeta); "Arena" (bezewli háptenama, 1957-jıldan); "Globus" (siyasiy háptenama, 1990-jıldan). Xorvatiya informaciya agentligi (XINA), 1990-jıl tiykar salınǵan. Xorvatiya radiosı 1926-jıldan, televideniesi 1956-jıldan isleydi.

Ádebiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Shama menen 1100-jıl jaratılǵan "Bashchan plitası" shıǵarması xorvat xalıq tili elementleri bolǵan dáslepki til hám huqıq esteligi bolıp tabıladı. Xalıq awızeki dóretiwshiligi, atap aytqanda, xorvat qaharmanlıq dástanları kórkem ádebiyat qáliplesiwine úlken tásir kórsetti. Gumanizm hám italyan oyanıw dáwiri poeziyası tásirinde rawajlanǵan Dubrovnik hám Dalmaciya ádebiyatı XV-XVIII ásir xorvat ádebiyatınıń strukturalıq bólimi bolıp tabıladı. XV-XVI ásirlerge shekem I. Chesmitskiy, Yu. Shijgorich, Ya. Bunich sıyaqlılar latın tilinde dóretiwshilik etken bolsa, olardan keyingi áwlad jazıwshıları M. Marulich, Sh. Menchetich, J. Drjich, G. Lutsich, M. Drjich, I. Gektorovichlar ana tiline múrájat etti. XVII-XVIII ásirlerde I. Gundulich, J. Palmotich, Yu. Krijanich, N. hám P. Zrinskiy sıyaqlı jazıwshılar jetilisip shıqtı. XVIII ásir aqırı - XIX ásir ortalarında Xorvatiya milliy oyanıw dáwirinde aǵartıwshılıq ádebiyatı (M. Relkovich, T. Brezovachki) maydanǵa shıqtı.

Illirizm patriotlıq aǵımınıń ataqlı wákilleri L. Gay, D. Demeter, Stanko Vraz romantizm ádebiyatına tiykar saldı. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarıdaǵı "xorvat moderni" kórkem aǵımı ádebiy process rawajlanıwında sezilerli rol oynadı. Túrli ideyalıq-kórkem aǵımlarǵa tiyisli bolǵan M. Dejman, V. Vidrich, D. Shimunovich, M. Maryanovich, A. G. Matosh sol aǵımdı rawajlandırdı. Birinshi hám Ekinshi jáhán urısları aralıǵında shayır, jazıwshı hám dramaturg M. Krleja ádebiy ortalıqta jetekshilik etti. 1941-1945-jıllardaǵı xalıq azatlıq urısı jıllarında V. Nazor, I. G. Kovachich, G. Vitez, Yu. Kashtelan, V. Popovich, J. Yelichichlerdiń tasqınlı qosıqları xalıqtı ruwxlandırıp turdı. Ekinshi jáhán urısınan keyin de azatlıq gúresi ádebiyattıń tiykarǵı teması bolıp qaldı. 60-80-jıllarda O. Sholts, N. Milichevich, Z. Golob, S. Mixalich, M. Slavichek, T. Sablyak, N. Petrak, J. Sabol dóretiwshiliginde ulıwma adamgershilik sezimi ústemlik etti. Drama salasında P. Budak, I. Raos, F. Xajich, D. Roksandich dóretpeleri dańq shıǵardı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xorvatiya aymaǵında qorǵanlı mákan-jaylardıń qaldıqları, Adriatika jaǵasında kóplegen áyyemgi, tiykarınan, Rim qalalarınıń qarabaxanaları, áyyemgi arxitektorlıq estelikleri (eramızǵa shekemgi I ásirge tiyisli Puladaǵı Avgust ıbadatxanası, eramızǵa shekemgi shama menen 300-jılǵa tiyisli Splittaǵı Diokletian sarayı) saqlanıp qalǵan. IX ásir bası - XII ásir aqırlarında júzege kelgen túrli formadaǵı tas shirkewler, knyaz sarayları (Split qasındaǵı Biyachi degen orında) nda Vizantiya hám Oraylıq Evropa arxitektorlıǵı usılınan paydalanılǵan. XII ásir aqırında roman usılı (Zadardaǵı 1175-jılǵa tiyisli áwliye Krshevan shirkewi), XIII ásirde gotika (Zagrebdaǵı diniy imaratlar) voyidsi. XV-XVI ásirlerde qalalar keńeydi, tas qorǵanlar qurıldı. Sol dáwirde Oyanıw dáwirine tán arxitektorlıq rawajlandı (1431-1505-jıllarǵa tiyisli Shibenikdaǵı sobor, XV ásirdiń 2-yarımına tiyisli Dubrovnikdaǵı knyaz sarayı hám basqalar). XVII-XVIII ásirlerde barokko usılı dástúr boldı (Zagrebdaǵı Orshich-Rauxov, Varajdindaǵı Patatichi sarayları). XIX ásirde klassicizm usılındaǵı imaratlar (Zagrebdaǵı arxitektor B. Felbinger sarayları), jańa oyanıw hám jańa barokko usılındaǵı jámiyetlik ımaratları (Zagrebdaǵı Pán hám kórkem óner akademiyası, Zagreb, Split, Dubrovnikdaǵı teatrlar) qurıldı.

XX ásir baslarında aldın jańa klassicizm, keyin funkcionalizm ruwxındaǵı ımaratlar (Zagrebdaǵı birja hám basqa ımaratlar) boy kóterdi. Ásir aqırlarında sanaat kárxanaları, turar jaylar zamanagóy materiallardan qurıla basladı (Zagrebdaǵı "Rujer Boshkovich" ilimiy orayı, arxitektorı K. Ostrogovich; aeroport, arxitektorı I. Uxlik, Splitdaǵı "Maryan" mıymanxanası, arxitektorı L. Perkovich). Xorvatiya aymaǵında neolit dáwirine tiyisli ılaydan islengen ıdıs buyımlar, keyingi dáwirlerge tiyisli metalldan jasalǵan kórkem buyımlar, áyyemgi músinshilik estelikleri (háykelsheler, relyefler), qadaw naǵıs dóretpeleri tabılǵan. XIII ásirde músinshilikte roman usılı (usta Andrey Buvina relyefleri) jayıldı, dáslepki diywal súwretleri payda boldı. XVI ásirde shirkew ıbadatxanaları reńli súwreti, XVII ásir aqırı - XVIII ásir baslarında barokko usılındaǵı músinshilik hám reńli súwreti dástúr boldı (F. Benkovich, B. Bobich dóretpeleri, I. Ranger freskaları).

XV-XVIII ásirlerde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, kórkem toqıwshılıq, metallsazlıq hám sol sıyaqlı ónermentshilikler rawajlandı. XIX ásir baslarında súwretlew kórkem ónerde dúnyalıq janrlar (portret hám tariyxıy kompoziciyalar) tarqaldı. F. Kikerez, V. Bukovats, S. Medovich dóretpelerinde romantizm belgileri kózge taslanadı. Reńli súwretshilerden M. Kralevich, Y. Rachich, grafikashı T. Krizman dóretiwshiliginde XX ásir xorvat súwretshiligi tiykarları jaratıldı. I. Meshtrovich, A. Avgustinchich hám basqa músinshilik kórkem ónerin rawajlandırdı. V. Betsich, L. Babich, Y. Mishe sıyaqlı súwretshiler mámleket tábiyat kórinisleri hám xalıq turmısın súwretledi. XX ásirdiń 2-yarımında reńli súwretshilerden E. Murtich, I. Voyvodich, M. Stanchich abstrakt kórkem óner hám syurrealizm ruwxında dóretiwshilik etti.

Muzıkası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xorvatiya muzıka mádeniyatında xalıq kórkem óneri úlken orın tutadı. Xorvatlardıń áyyemgi dástúr, epikalıq, ayaq oyın, lirikalıq hám basqa xalıq qosıqları házirge shekem dawam etip kelmekte. Professional muzıka XVI ásirde júzege kelgen. N. Styepan (Spadina), skripkashı hám kompozitor I. M. Yarnovich hám basqa XVIII ásirdiń tanıqlı muzıka ǵayratkerleri bolıp tabıladı. 1827-jıl Zagrebla Muzıka jámiyeti jáne onıń muzıka mektebi (1916-jıldan konservatoriya) hám orkestri, sonıń menen birge, Illirii xalıq qor jámiyeti (1839) dúzildi. Xorvatiya muzıka mádeniyatın rawajlandırıwda muzıkashı F. Kuxach, dirijyor hám kompozitor I. Zays, dirijyor N. Faller, kompozitorlardan B. Bersa hám Y. Xatze iskerligi úlken áhmiyetke iye boldı. 1918-jıl birden-bir mámleket dúzilgennen soń, xorvat milliy kompozitorlıq mektebi payda boldı. XX ásir aqırlarında Zagrebta "Aǵayınlıq hám birlik", Splitta "Birlik" qor jámiyetleri, Zagrebta "Lado" xalıq qosıq hám ayaq oyın ansambli hám basqa muzıka toparları isledi. Belgili kompozitorları: I. Brkanovich, M. Kelemen, B. Papandopulo, S. Xorvat, R. Radika, D. Detoni.

Teatrı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

XVI ásirde dúnyalıq teatr (Dubrovnikta háweskerlik truppaları, Dalmaciya qalalarında professional truppalar) payda boldı. XVII-XVIII ásirlerde mektep teatrı rawajlandı. 1797-1834-jıllar Zagrebta birinshi turaqlı "Amadey teatrı" iskerlik kórsetti. 1834-jıl "Eski teatr" (1861-jıldan "Milliy teatr") ashıldı. 1896-1898-jıllarda dáslepki aktyorlar mektebi islep turdı. B. Gavella Xorvatiya teatrı rawajlanıwına úlken úles qostı. Ol teatrlar repertuarına aldıńǵı milliy dramaturglardan M. Krleja, I. Sankar, jáhán eski dramaturgiyasınan U. Shekspir, F. Dostoyevskiy, L. Tolstoy, B. Shou, K. Chapek, B. Nushich pyesaların kirgizdi. 1950-jıldan Teatr, muzıka, kino, televidenie akademiyası (Zagreb) isleydi.

Ózbekstan — Xorvatiya qatnasları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Endi jolǵa qoyılıw basqıshında turıptı. 2003-jıl eki mámleket arasındaǵı tovar aylanbası 115 mıń AQSh dolların quradı. Ózbekstan tárepi túrli xızmetler kórsetiw menen shuǵıllanadı. Xorvatiya tárepi elektr úskeneler, farmacevtika hám konditer ónimlerin jetkerip beredi. Xorvatiyanıń injenerlik hám qurılıs jumısları menen shuǵıllanatuǵın "Ingra. Injiniring end Konstrakshen K°" akciya jámiyeti firması Ózbekstan Respublikasında óz wákilxanasın ashqan.