Aller au contenu

Tafrikt

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.
(Yettusmimeḍ seg Tafriqt)
Taferka
Tajumma 30,370,000 km2 (11,730,000 sq mi)  (2nd)
Imezdaɣ 1,225,080,510[1] (2016; 2nd)
Tineẓẓi n imezdaɣ 36,4/km2 (94/sq mi)
AMF (nominal) $2.45 trillion (2019; 5th)[2]
AMF (PPP) $7.16 trillion (2019; 5th)[2]
GDP per capita $1,930 (2019; 6th)[2]
Asayla (Demonym) African
Timura 54 (and 2 disputed)
Tiglin
Tutlayin 1250–3000 native languages
Izdi imiran UTC-1 to UTC+4
Largest cities Largest Urban Areas:

Taferka neɣ Tafriqt neɣ Tafrikt d amenẓaw ameqran wis sin yakk deg umadal, ama deg tjumma neɣ deg wemdan n imezdaɣ seld n Asya. Tajumma-ines tessawaṭ alamma d 30.2 n imelyan n ikilumitren (11.7 mil², neɣ ayen yegdan 6% seg tjumma n tegnit neɣ 20,4% seg tjumma n wakal.[3]), Tajumma ayi tegber tigzirin i d-izgan zdat-s. S unect n usteg n 2016, Taferka zedɣent wazal n 1,2 n imelyaren n yimdanen (ayen yegdan 14,8% seg yimezdaɣ n umadal zedɣen deg 61 n tmura d temnaṭin.

Ittales-d Taferka yilel agrakal seg ugafa, d targa n Swis yakked yilel azeggaɣ seg ugafa asemran, ma swg usamer d unẓul asemran ittales-itt-id ugaraw ahendi, d ugaraw anaṭlas seg utaram. Taferka tegber seg 54 n tmura, gar-asent tigzirt n Madagaskar d waṭas n tegzirin am Kumur.
Imusnawen n tesnakalt ttwalin Taferka (aladɣa Taferka tasemrant) d aẓaṛ amezwar ansa i d-yekka ufgan yerna s-yina i d-tebda tseklut n telsanin, anda i d-ufan tidefrin timzikin yakk i ttemcabin i wemdan, gar-asent tid-ak yettuɣalen ɣer 7 n imelyan n iseggasen yezrin am Sahelanthropus tchadensis d Australopithecus d Homo erectus d Homo ergaster yakk d tedfrin timzikin yakk n ufgan yettuɣalen ɣer 200.000 n iseggasen i d-ittusnirmen di tmurt n Ityupya.

Asebges ittekk-d seg tlemmast n Tferka, dɣa deg-s aṭas n tamiwin tinazwayin yemgaraden.

Igduden n Tefrikt

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Igduden n Tefrikt ṭṭuqten (ggten) macci d kra, seg Yimaziɣen ɣer Yimaṣriyen n wass-a, arraw n Yimaṣriyen iqburen, ɣer Yinubiyen d Yityupiyen, ɣer Yiwulufen d Yizuluten. Ulac amkan ur neɣmir (neccur) ara di Tefrikt. Qrib yal tamurt tesɛa timerwin (dizaines) n yegduden, merra sɛan tutlayin-nsen, ansayen d yidelsan-nsen d waṭas n tɣawsiwin nniḍen ara yelmed fell-asen umaḍal neɣ igduden-is merra.

Tafrikt

Deg Ugafa n Tefrikt, imezdaɣen ineṣliyen d Imaziɣen, d nitni ay d amur ameqran deg yimezdaɣen n Tmazɣa, xas ma yella aṭas deg-sen ass-a la ttmeslayen taɛrabt neɣ/ akk d Tefransist. Imaziɣen egan-d tilas i wakal d ameqran, yewwet seg wemda n Siwa, deg Utaram (lɣerb) n Maṣer alamma alamma d Targa Zewwaɣen d Muritanya, ɣef yiri n ugaraw Aṭlasi. Yuɣ lḥal, d Imaziɣen ay d agdud n Tefrikt awḥid ay d-iḥerren anect-agi n wakal, imi amur ameqran deg yegduden ifriqiyen nniḍen, tikwal sɛan kan akal d amecṭuḥ, tikwal bitt, cerken-t akk d yegduden nniḍen. Imaziɣen ttumḍanen d agdud n yiri (race) amellal, xas ma yella nettaf gar-asen aṭas n yimibriken d yiberkanen. Aṭas n Yimaziɣen ay d-mazal la ttmeslayen tamaziɣt, yernu deg yiseggasen-agi ineggura, aṭas n trebbaɛ timaziɣin ay d-yennulfan i wakken ad wwtent u ad ḥerzent tutlayt-nsent. Xas ma yella tantalyin (dialectes) ay ttmeslayen Yimaziɣen mxallafent si tama ɣer tayeḍ, maca kkant-d akk seg yiwen n uẓar, seg yiwet n tutlayt, yernu yeshel ɣef waṭas n trebbaɛ timaziɣin ad msefhament wagar-asent s tutlayt-nsent, xas ma yella mxallafent tentalyin-nsent. Imaziɣen mazal ṭṭfen deg waṭas n wansayen (lɛaddat), ladɣa wid yettidiren di Merruk akk d Uneɣruf (Sahara), d acu kan, ass-a, aṭas n wansayen imaziɣen ay yellan ɣef (af) yiri n nnger, la ten-ttağğan medden yernu ur d asen-ttgen ara azal d leqder. Nnig waya, ula d tutlayt tamaziɣt la tettuɣal ɣer deffir deg waṭas n tmiwa n Tmazɣa, medden la tt-ttağğan, ilmeẓyen ur a ttlemmden ara, dɣa yessefk ad yettwaxdem kra n leqdic s uɣiwel i lmend n ussukkes n tutlayt di tmiwa-ya.

Akal n Yimaziɣen, seg wakken meqqer aramma ay yewweḍ ɣer wul n Tefrikt. D Imuhaɣ neɣ Imucaɣ ay d tarbaɛt n Yimaziɣen ay yesɛan akal meqqren akk, xas akken ur ṭṭuqqten ara. Akal-nsen d Aneẓruf (Idurar n Tasili, n Ayer di Niger, atg.), yernu imi ay zgan leḥḥun, ttruḥun nitni d lmal-nsen seg wemkan ɣer wayeḍ, wwḍen ɣer waṭas n tmiwa di Tefrikt. Imuhaɣ xulḍen aṭas n yegduden ifriqiyen ay ten-id-iqerben, nitni fkan-asen u wwin-d aṭas seg-sen. Ass-a, nezmer ad naf Imuhaɣ di Niger d Mali, am wakken ay nezmer ad naf kra n trebbaɛ-nsen di Čad, Burkina Faso akk d Nigeria. Deg wenẓul n Uneẓruf (Niger akk d Mali), aṭas n yegduden ifriqiyen ay yettidiren ɣer tama n Yimuhaɣ, nezmer ad d-nebder seg-sen Ibambaraten, Ifularen akk d Yisarakuliyen. Kra seg yegduden-agi kessen lmal am Yimuhaɣ, di lweqt i deg wiyaḍ xeddmen tafellaḥt. Yuɣ lḥal, akal n wenẓul n Uneẓruf ɛeddan deg-s yisafen, d aya ay t-yerran d agilal, meḥsub yelha i tfellaḥt. Nnig waya, isafen n tama-yagi ldin diɣ iberdan i waṭas n yegduden i wakken ad xeddmen tanezzawt (ttjara), ad znuzun u ad ttaɣen d yegduden merra ay ten-id-iqerben. Idyulaten n Burkina Faso, Côte ḍIvoire akk d Senegal d yiwen seg yegduden n Tefrikt Taɣerbit ay yettwassnen s tnezzawt.

Tafrikt Umalu

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Di lɣerb, igduden ay yettidiren ɣef yiri n Ugaraw Aṭlasi lhan-d s waṭas d ṣṣyada n yiselman. Imuriṭaniyen (laṣel-nsen d Imaziɣen) d yegduden n yiri n lebḥer n Senegal ttwassnen s ṣṣyada. Di Tefrikt Taɣerbit llant waṭas n tmura yesɛan tiẓegwa timeqranin. D acu kan, tiẓegwa n Tefrikt ɛemrent. Zik, igduden ay izedɣen tiẓegwa-yagi llan la ttidiren s ṣṣyada n yiɣersiwen d tukksa n wayen ay d-yettak wakal. Ass-a, aṭas deg yegduden-agi ay yeǧǧan aya. Di tmiwa-yagi diɣ, igduden Ifriqiyen sbedden-d aṭas n tgeldiyin (royaumes), yernu asmi ay bdan la d-ttawḍen Wurufiyen ɣer Tefrikt, di lqern wis 15, aṭas si tgeldiyin-agi ay yellan la xeddment tanezzawt (ttjara) d Wurufiyen. Tageldit n ɣana (ay d-sbedden Wacantiyen) tella tettwassen s ddheb-yines, yernu aṭas n tgeldiyin tifriqiyin n tama-yagi ay yellan la znuzuyent aklan (ay d-ttaṭṭafent si tmiwa nniḍen) i Wurufiyen i wakken ad ten-awin ad ten-sxedmen di Marikan. Yuɣ lḥal, amur ameqran deg yiberkanen yellan ass-a di Marikan laṣel-nsen si Tefrikt Taɣerbit.

Tafrikt Usamer

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Tafrikt

Di Tefrikt Tacerqit, llan waṭas n yegduden ay yettmeslayen tutlayin tisamiyin d tutlayin tikuciyin. Tutlayin tisamiyin d tawacult n tutlayin i deg nezmer ad naf taɛrabt d tutlayin yettemcabin ɣur-s, am tɛebrit (hébreu) neɣ tafiniqit n zik. D acu kan, menɣir taɛrabt (ay ttmeslayen di tmura am Ssudan, Ǧibuti d Iritirya), tutlayin tisamiyin n Tefrikt nezmer ad d-nebder seg-sent tamharit d ttigrinyat (ttmeslayen-tent di Ityupya d Iritirya). Igduden n tmiwa-yagi, xas d iberkanen (neɣ d imibriken), maca ḍebɛen, imi lejdud-nsen, di laṣel, llan d imellalen ay ixelḍen d iberkanen. Igduden-agi daɣen lhan-d d tfellaḥt akk d tkessawt, yemxallaf wacu xeddmen ɣef leḥsab n wakal i deg ttidiren. Wid yettmeslayen tutlayin tikuciyin ttidiren di tama tameṭṭarfut n Tefrikt tacerqit, tama-nni umi qqaren Iccew n Tefrikt, u ad naf gar-asen Iṣumaliyen, ay d-yelhan ladɣa s tkessawt n wakraren.

Di Tefrikt Talemmast akk d ccerq n Tefrikt Tasebgast (équatoriale), llan yizaɣaren d imeqranen yernu d izegzawen. Imezdaɣen n tmiwa-ya lhan-d d tkessawt n yezgaren. Agdud yettwassnen s tkessawt-agi d Imasayen n Kenya d Tanzanya. Imasayen ttwassnen s lqedd-nsen aɛlayan d uceṭṭiḍ-nni azewwaɣ ay settwen, itteṣṣer-iten si tgecrar alamma d idmaren. Aṭas n Yimasayen ay d-mazal la ttidiren tudert-nni n zik, teddun d yezgaren-nsen deg yizaɣaren-nni anda ay d-mazal la ttidiren waṭas n yiɣersiwen iweḥciyen. Maca Imasayen uɣen tanumi d yiɣersiwen-agi, yernu ula d izmawen ttagaden-ten, ur ttqerriben ara ɣer lmal-nsen.

Kenya akk d Tanzanya sɛant akal igerrzen i tfellaḥt, yernu amur ameqran seg yegduden n tmiwa-yagi ttidiren seg wayen ay d-yettak wakal. Ikikuyuten d yiwen wegdud n Kenya, zik llan sɛan aṭas n wakal, ḥerren-t-id s yiɣil-nsen, yernu llan sɛan ddewla teǧhed. Asmi ay d-wwḍen Yebriṭaniyen ɣer Kenya, di tgara n lqern wis 19, kksen-asen akal-nsen, ama i nitni, ama i yegduden nniḍen. Yuɣ lḥal, igduden-agi, arraw n wakal, gguman ad ssusmen u gan ṭṭrad meqqren i wakken ad ssuffɣen imsehres (colonisateur) si tmurt-nsen. Igduden yettidiren ɣef yiri n Ugaraw Ahendi, si tama-nsen, čudd tudert-nsen ɣer lebḥer (am wid-nni Tefrikt Taɣerbit), maca nnig waya, igduden-agi ttwassnen s ttjara-nsen taqdimt akk d Waɛraben. Amur ameqran deg yimezdaɣen n tefsirin (côtes) n Tefrikt Tacerqit d Inselmen, yernu ttmeslayen yiwet n tutlayt umi qqaren taswaḥilit, yis-s ay ttemsefhamen ula akk d yegduden ifriqiyen nniḍen. Yuɣ lḥal, taswaḥilit d tutlayt taɣelnawt di Kenya akk d Tanzanya, yernu nezmer ad d-nini dakken tuɣal d tutlayt tagraɣlant i yes ttemsefhamen waṭas n yegduden di Tefrikt Tacerqit d Tefrikt Tasebgast (équatoriale).

Ul n Tefrikt Tasebgast yella zik yeččur d tiẓegwa. Timiwa-yagi ttwassnent s Yefɣulen. Wigi d imezdaɣen ineṣliyen n tmiwa-yagi. Xas ma yella zik, tamurt-nsen meqqret (tiẓegwa n Tefrikt Talemmast, Zaïre, Kamirun, atg.), ass-a, ciṭṭaḥ kan maḍi ay d-yeqqimen deg-sen, imi aṭas n lumur ay ten-icewwlen. Ifɣulen d imecṭaḥ, ur ttimɣuren ara. Imeqranen deg-sen sɛɛan azal n lmitra d wezgen di teɣzi. Maci d aḍḍan ay uḍnen, wanag akka kan ay tga ccetla-nsen. Zik, medden llan ttewḥacen-ten imi ay d imeẓyanen yernu ttidiren kan di tẓegwa, anda ay ttṣeggiden ayen tetten. Ass-a, idles-nsen atan la inegger yernu yessefk ad d-rren medden lwelha-nsen ɣur-sen.

Madagascar

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Amur ameqran deg yegduden n tegzirt n Madagaskar ṣubben-d seg Yindunisiyen. Xas ma yella Indunisya d tamurt ibeɛden ɣef Tefrikt, maca, di lqern wis 4 mbeɛd n Ɛisa, wwḍen-d kra n yemdanen si Indunisya ɣer tegzirt-agi tameqrant, u tneṣṣlen dinna alamma ay d asmi ay ten-id-ufan Waɛraben u uɣalen la xeddmen yid-sen tanezzawt (ttjara). Imalgaciyen ay izedɣen deg yidurar n tegzirt-agi mazal ttemcabin s waṭas di ṣṣifa ɣer Yindunisiyen, yernu tutlayt tamalgacit si twacult n tutlayin tustruniziyin ay ttmeslayen di Asya, am tindunisit.

Tafrikt tanẓulant

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Tafrikt 1890

Di Tefrikt tanẓulant (australe), llan waṭas n yegduden, nezmer ad ten-nebḍu ɣef snat n trebbaɛ timeqranin. Llan yegduden iqdimen n tama-ya, ur ṭṭuqqten ara, kra deg-sen qrib ad negren, ttidiren di lɣerb n Tefrikt n Wenẓul (Afrique du Sud), Namibya d Botswana. Timiwa i deg ttidiren yegduden-agi d aneẓruf (ṣṣeḥra), kkawent, qrib ur d-imeqqi deg-sent wacemma. Mazal kra seg yegduden-agi la ttidiren tudert n zik, ttṣeggiden-d neɣ ttekksen-d ayen ara ččen seg wayen ay d-yettak wakal. Igduden-agi qqaren-asen Ibucmanen. Isem-agi yekka-d si teglizit „Bushmen“ (San), meḥsub „imdanen n lexla“, maca Ibucmanen bḍan ɣef wacḥal n yegduden d teqbilin, yal agdud yesɛan tutlayt-is.

Llan diɣ yegduden yettmeslayen tutlayin tibantutin, gar-asen, nezmer ad d-nebder Izuluten. Asmi ay d-wwḍen Wurufiyen (européens) ɣer tmiwa-yagi, naqal ṭṭfen kan ciṭṭ n wakal ɣef yiri n ill (sea). D acu kan, asmi ay bdan la keccmen ɣer daxel n tmurt, bdan la ttnaɣen d Yefriqiyen u gan deg-sen lbaṭel d ameqran. Asmi ay tewwi Tefrikt n Wenẓul azarug-yines (indépendance), lḥukuma tamellalt n tmurt-agi tesbedd-d leqwanin i yes tebɣa ad tebḍu ger n Yiberkanen d Yimellalen. Igduden iberkanen qqlen ttwaɛɛezlen ɣer tmiwa anda akal diri-t, yernu ttalasen kan ad d-kecmen ɣer tmiwa n yimellalen i wakken ad xedmen. Asmi ay s-d-bran i Nelson Mandela si lḥebs di 1990, yernu yuɣal d aselway aberkan amezwaru n Tefrikt n Wenẓul, ifuk lbaṭel-nni ay iɛezlen iberkanen. Maca imellalen n Tefrikt n Wenẓul cewwlen ugar (aṭas) igduden iberkanen n tmurt-agi deg yiseggasen-nni n lbaṭel d wayen n diri, yernu later n ccwal-agi mazal-it ar ass-a.

Igduden imaziɣen

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Ula d Imaziɣen d Ifriqiyen

Ass-a, mi ara d-nini Tafrikt, amur ameqran di medden fehhmen-tt (gezun-tt) d timura-nni ay d-yuzgan deg wenẓul (south) n Uneɛruf (Sahara), tid-nni anda ay ttidiren yiberkanen, am Niger, Mali akk d Nigeria. Imezdaɣen n Tefrikt n Ugafa neɣ Tamazɣa ruḥen amzun ttsetḍin ad d-inin dakken ula d nitni d Ifriqiyen, acku nitni d imellalen. D acu kan, llant kra n tɣawsiwin s wazal-nsen, yessefk ad asent-nger tamawt deg weḍris-agi.

Tamenzut, Tafrikt d amenẓaw (continent) anda ay mlalen yimellalen d yiberkanen, ulac akk tilisa gar-asen. Akken ay s-yeqqar yiwen n Urumi : “Di Tefrikt ulac iberkanen”, ira ad yini, din medden akk d imdanen, ulac aberkan d umellal. Nezmer ad naf iberkanen di Ldzayer, deg Wenẓul n Tunes d Libya d Merruk. Nnig waya, llan aṭas seg yiberkanen-agi d Imaziɣen, mazal ar ass-a ssawalen tamaziɣt (Tamaceɣt). Anect-a yesskan-d dakken si zîk, yella yiel (jjwağ ger n Yimaziɣen d yegduden iberkanen ay d-ufan di tmiwa n Uneɛruf Ameqran (Sahara), asmi ay bdan lejdud-nneɣ la d-ttawḍen ɣer Tefrikt. Niger akk d Mali, xas ma yella ssnen-tent medden dakken d “timura n yiberkanen“, maca yessefk ad ɣren dakken llan deg-sent ula d imellalen (Imaziɣen Imuriyen, Aɛraben, atg.).

Tis snat, deg Wegles (Antiquité), d tamurt n Yimaziɣen iw-umi llan ssawalen yegduden n (ill) agrakal “Tafrikt”, yernu d Imaziɣen iw-umi egan isem (eganassag) “Ifrikiyen”. Yagi, isem n Tefrikt s timmad-is yekka-d si tmaziɣt. Anect-a ad t-tafem deg usebter ay d-yettmeslayen ɣef yisem n Tefrikt.

Tis krad, dɣa tagi d tanqiḍt yesɛan azal meqqren, Tamazɣa d amur si Tefrikt. Timura n Lezzayer, Merruk, Libya, Tunes d Muritanya merra d timura n Tefrikt, am wakken Fransa d Lalman d Briṭanya Tameqrant d timura n Turuft. A win yufan, Ifriqiyen merra, ama d wid n Ugafa neɣ d wid n tmura n wenẓul, yessefk ad tezzin iman-nsen ttidiren deg yiwen n umenẓaw, deg yiwen n wakal, yernu, lemmer di yelli wamek, ad myussanen ukk ad mekken afus xir n wakken llan tura, akken myussanen u ttemɛawanen Wurufiyen wagar-asen ass-a. Anect-a yezmer ad as-ibeddel udem i Tefrikt ukk ad tt-iɛiwen ugar i wakken ad d-teffeɣ seg wuguren i deg tettidir ass-a.

Timura n Tafrikt

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Timura n Tafrikt ugafa

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Tamurt d acnyal ness Tajumma ( km² ) Imezdaɣ ( 2016 - CIA World factbook ) Taneẓẓi ( s km² ) Tamaneɣt
Dzayer 2 381 741 39 542 166 16,6 Dzayer
Maṣer 1 001 450 88 487 396 88,3 Taqahirt
Libya 1 759 540 6 411 776 3,6 Ṭrables
Ameṛṛuk 446 550 33 322 699 74,6 Rbaṭ
Sudan 1 886 068 36 108 853 19,4 Xerṭum
Tunes 163 610 11 037 225 67,4 Tunes

Tamselyut

[ẓreg | ẓreg aɣbalu]



Imenẓawen n Umaḍal

Tamrikt

Turuft

Tafriqt

Asya

Tagarawt

Antarktik
  1. "World Population Prospects: The 2017 Revision". ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 10 September 2017.
  2. 2,0 2,1 et 2,2 "IMF (WEO April 2019 Edition) GDP nominal and PPP data – international dollar".
  3. Sayre April Polly. (1999) Taferka، Idlisen n tsut tis 21 ISBN 0-7613-1367-2.