Xarpêt (navçe)

Çavkaniya vê gotarê tine ye. Ji bo pêşvexistina vê gotarê ji kerema xwe re çavkaniyên pêbawer lê zêde bike. Naverokên bêçavkanî dibe ku werin îtirazkirin û jêbirin. Çavkaniyê lê bigere: "Xarpêt" navçe – pirtûk · zanyar · archive.org · nûçe · wêne (nîsan 2024)

Elezîz
Bajar
Elâzığ
Bajarê Elezîzê
Elezîz Nexşeya Xarpêtê nîşan bide Elezîz Nexşeya Bakurê Kurdistanê nîşan bide
Koordînat: 38°40′28″Bk 39°13′25″Rh / 38.67444°Bk 39.22361°Rh / 38.67444; 39.22361
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dewlet	Tirkiye
Parêzgeh	Xarpêt (parêzgeh)
Serbajar	Xarpêt
Hejmara nahiyeyan	7 nahiye
Hejmara bajarokan	7 bajarok
Hejmara gundan	133 gund
Qada rûerdê
• Giştî	2.211 km2 (854 sq mi)
Bilindahî	1.065 m (3494 ft)
Nifûs  (2008)	375.534[1]
• Berbelavî	169,8/km2 (440/sq mi)
• Serbajar  (2008)	312.534
Koda postayê	23xxx
Koda telefonê	(+90) 424
biguhêre

Elezîz, Mezra yan jî Xarpêt (bi tirkî, Elazığ) bajarekî Bakurê Kurdistan ye ku navenda îdarî ya Parêzgeha Xarpêtê ye. Bajêr li bajarê Xarpêtê ya berê û derdorê bajarê kevn û li geliyê Firatê ya jorîn hatiye avakirin. Deşta ku bajar lê dirêj dibe 1.067 mêtre ji asta deryayê bilind e. Li gorî daneyên sala 2022an nifûsa bajêr 387.072 kes hatiye diyarkirin. Deşta ku bajêr li ser hatiye avakirin dişibe nîvgiraveke ku derdora bajêr bi Gola Xezerê ya xwezayî û avên Bendava Kebanê, Bendava Qereqeyayê û ji aliyê Bendava Keça Qirêl ve hatiye dorpêçkirin.

Elezîz li quncikê bakurê rojavayê geliyeke ku bi dirêjahiya 30 kîlomêtre dirêj e hatiye avakirin. Bajêr li herêma çiyayî ya Bakurê Kurdistanê ye ku bajarên wekî Dersim, Meletî û Çewlîg tê de cih digire. Di heman demê de ev herêm wekî Beşa Firata Jorîn jî tê zanin.

Navê bajarê kevn di çavkaniyên Urartiyan de wek Karberd (Kela Kevir) û yên Bîzansiyan de jî wek Xarpet dihat naskirin. Navê bajar di çavkaniyên Ermenî û Ereban de wek "Hinzit" derbas dibe. Hisn-ê Ziyat (kela Hisn) navê bajar yê kevn bi farisî bû. Piştre nav wek "Mezra" hatiye guhertin. Navê bajar dema Sultanê Osmanî Abdulezîz de wek "Mamuret ul-Ezîz (bajarê ku Ezîz çêkirî ye)" hatiye guhertin. Nav sala 1937 wek "Elazığ" ji alî tirkan ve hatiye guhertin.

Berî zayînê

• 900 - 600 dema Urartû
• 600 dema Med
• 334 dema helanistiyan (yewnanîyan)
• 90 hukumdariya Tîgranê Mezin
• 66 dema împaratoriya Roma
• 53 dema Împeratoriya partan

Piştî zayînê

• 272 ema Sasanîyan
• 395 dema Bîzansiyan
• 644 dema Ereban
• 934 dema Bîzansiyan ya duyemîn
• 985 dema Merwaniyan
• 1115 dema Ertuqîyan
• 1174 dema Eyûbiyan
• 1260 dema Mîrektiya Paloyê
• 1450 dema Xanedana Zirkan
• 1845 dema Osmaniyan
• 1923 dema Tirkiye
• (1925-1925) dema Şêx Seîd
• (1937-1938) dema Seyîd Riza
• 1938 - Îro, Tirkiye

Bajar di nav paralelên 38° 17´ û 39° 11´ bakûr û merîdyenên 40° 21´ û 38° 30´ rojhilat de ye. Hudûdên bajêr li bakur bi Dêrsimê ve, li rojava bi Meletiyê ve, li başûr bi Amedê ve û li rojhilat jî bi Çewlîgê ve tê girêdan.

Pîvana erda bajar 9.151 km² ye . Ji vî erdî % 57,2 wî çiyan, % 14,9 wî deştan, % 1,1 wî zozan û % 26,8 wî jî ji platoyan pêk tê. Erda herêmê ji bo çandina tene, kixsên şekir, pembo û fêkî pir musaîd e.

Li herêmê avhewa reşayî hukim dike. Havînan germ û zuha, zivistan jî sar derbas dibe.

Çiyayê bilindtir yê herêmê çiyayê Sipî (Akdax) e (2.620 m). Çiyayê Hezar (2.347 m), Mastar (2.171 m) û Hesan (1.864 m) jî çiyayên bilind yên herêmê ne.

Deşta Xarpût Bajarê Elezîzê li wê deştê hatiye avakirin. Mezinbûna deştê 36 km² ye.

Deşta Palo: Li navça Palo li ciyê ku Çemê Muradê diherêke gola Kebanê ye. Deştên Behramaz û Melekendê jî deştên din yê girîng in.

Geliya çemê Firatê û geliya çemê Muradê, geliyên girîng yê herêmê ne.

Çemê Murad, dirêjbûna wî 600 km ye. Çavkaniya çemê li çiyayê Aldaxê (Wan) ye. Çem şaxek çemê Firatê ye û diherêke gola Kebanê.

Ava Heringet û Ava pêrê jî, şaxên çemê Mýradê ne.

Çemê Firatê, çemê herî dirêj yê Kurdistanê ye ku di erda herêmê de jî diherêke.

Gola Hezarê (bi tirkî, Gölcik), dirêjbûn 15-16 km û firehbûna wê jî 5 km ye. Li bashûrê bajar e.

Gola bendava Kebanê, mezinbûna golê 687 km² ye. Bi ava çemê Murad, Firat û çemên dora Elezizê tije dibe.

Navçe	Navê Din	Navê Fermî	Gelhe
Elezîz	Xarpêt	Elazığ	412.220
Qowanciyan		Kovancılar	39.790
Qerekoçan	Dep	Karakoçan	28.884
Palo		Palu	20.035
Mîrvan		Arıcak	15.306
Basqîl		Baskil	14.466
Maden		Maden	12.460
Xox	Gola Hezarê	Sivrice	8.857
Keban	Tatos	Keban	7.031
Guleman		Alacakaya	6.885
Axin		Ağın	2.819

^[2]

Tevahîya sermijar herêmê (tevlî gundan) 568.239 e.

Sifir, pirît, hesin, manganez, volfram û flaurît li herêmê ji bin erdê dertên.

Herêm ji alî nêçira heywanan ne pir dewlemend e. lê li herêmê gur, kew, kewroşk, rûvî, beraz û çeqel yên pirtirin ku peyde dibin.

Herêm ji alî tarix û tabîatê ve pir dewlemend e. Gola Hezarê û Kebanê ji bo gelê herêmê havînan ciyê avcaniyê vehêsanê ne. Germavên Murûdû û Perçen ji ji ali gel ve tên ziyaret kirin. Kela Xarpûtê, Dêra Meryem ana û Mizgeftên kevn yê bajar jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin.

Nifûs ji muslumanan pêk tê. Li cem sûnniyan şêxîtî û li cem eleviyan jî pîrîtî rolek mezin dilîze. Civak ji Kurd (zaza û kurmanc) û tirkan pêk tê.

Nan li herêmê di tendûrên bin erdê de tê çêkirin. Nan carna ji bo 2-3 mehan tê lêxistin û gava tê xwarin, şildibe, tê xwarin. Helîse, kutilkên dagirtî, babetên kiftan û Xanim kebab xwarinên herî pirin ku li herêmê tên xwarin.

Zilam, şalwarek şîn ku jê re dibêjin "şalwarê Xarpûtê" û îşligek sipî bi ser de li xwe dikin. Bi ser îşlik de jî êlegek milkin li xwe dikin. Kefiya piştê rengîn e. Qonderên ku jê re dibêjin " biboçik" li nigê xwe dikin. Li serê wan şewqe heye.

Jinên herêmê şalwarên gulgulî yan jî reş li xwe dikin. Bi ser şalwar de qazaxek ku jê re dibêjin "qeyme" li xwe dikin. Bi ser şalwar de jî etekek sê perçeyî li xwe dikin. Li serê jinan kofiyek û bi ser de jî şarpeyek gulguli yan jî reş tê girêdan.