Aqbeż għall-kontentut

Gżira ta' Wrangel

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-Gżira ta' Wrangel.

Il-Gżira ta' Wrangel (bir-Russu: О́стров Вра́нгеля, b'ittri Rumani: Ostrov Vrangelya, IPA: [ˈostrəf ˈvrangʲɪlʲə]; biċ-Chukot: Умӄиԓир, b'ittri Rumani: Umqiḷir, IPA: [umqiɬir], li tfisser "il-gżira tal-orsijiet polari") hija gżira tal-Okrug Awtonomu ta' Chukotka, ir-Russja. Hija t-92 l-ikbar gżira fid-dinja u bejn wieħed u ieħor għandha d-daqs ta' Kreta, il-Greċja. Tinsab fl-Oċean Artiku bejn il-Baħar ta' Chukchi u l-Baħar tal-Lvant tas-Siberja tul il-180 meridjan. Għaldaqstant il-Linja tad-Data Internazzjonali ġiet spustata lejn il-Lvant f'din il-latitudni sabiex il-gżira, kif ukoll il-Peniżola ta' Chukchi, jibqgħu bħall-art kontinentali Russa, bl-istess jum bħall-kumplament tar-Russja. L-eqreb art fejn il-Gżira ta' Wrangel hija gżira ċkejkna bil-blat, il-Gżira ta' Herald, li tinsab 60 kilometru (32 mil nawtiku) lejn il-Lvant. Peress li tinsab tul il-180 meridjan, il-kosta tat-Tramuntana tagħha hemmhekk hija l-iżjed art fil-Grigal u fil-Majjistral tad-dinja skont il-lonġitudni stretta; jekk wieħed juża l-Linja tad-Data Internazzjonali minflok, dawk il-punti rispettivi jsiru l-Gżira ta' Herald u l-Kap ta' Lisburne fl-Alaska.

Il-biċċa l-kbira tal-Gżira ta' Wrangel, flimkien mal-Gżira ta' Herald biswitha, huma santwarju naturali protett li jiġu amministrati mill-Ministeru Russu għar-Riżorsi Naturali u l-Ambjent. Fl-1976, il-Gżira ta' Wrangel u l-ilmijiet kollha ta' madwarha ġew ikklassifikati bħala "zapovednik" (jiġifieri "riżerva naturali stretta") u b'hekk jingħataw l-ogħla livell ta' protezzjoni, bl-esklużjoni ta' prattikament kull attività umana għajr skopijiet xjentifiċi u ta' riċerka dwar il-konservazzjoni. Fl-1999, il-gvern reġjonali ta' Chukotka estenda ż-żona protetta tal-baħar sa 24 mil nawtiku (44 kilometru) lil hinn mill-kosta. Mill-2003, erba' rangers jirresjedu fil-gżira s-sena kollha, filwaqt li grupp ewlieni ta' madwar 12-il xjenzat iwettqu r-riċerka matul ix-xhur tas-sajf. Il-Gżira ta' Wrangel kienet tospita l-aħħar popolazzjoni ta' mammut tas-suf, u d-datazzjoni bir-radjokarbonju tissuġġerixxi li l-ispeċi baqgħet tgħix fuq il-gżira sa madwar 4,000 sena ilu (2000 Q.K.).

Il-Kaptan Thomas Long semma l-Gżira ta' Wrangel għall-Baruni Ferdinand von Wrangel, li kien esploratur Baltiku-Ġermaniż u Ammirall tal-Flotta Navali Imperjali. Il-Kaptan Long, kiteb f'The Honolulu Advertiser, ta' Novembru 1867:

Din l-art fit-Tramuntana semmejtha bħala l-Gżira ta' Wrangel f'ġieħ xieraq raġel li qatta' tliet snin konsekuttivi fit-Tramuntana tal-latitudni 68°, u wera l-problema ta' dan il-baħar polari miftuħ ħamsa u erbgħin sena ilu, għalkemm oħrajn ferm warajh ippruvaw jieħdu l-mertu ta' din l-iskoperta.

Il-Baruni von Wrangel qatt ma rnexxielu jżur il-gżira. Wrangel kien innota qatgħat ta' għasafar itiru lejn it-Tramuntana, u b'hekk issupona li x'aktarx kien hemm popolazzjoni nattiva fi gżira fl-Oċean Artiku li ma kinitx għadha ġiet skoperta mill-Ewropej. Huwa fittixha matul l-ispedizzjoni tiegħu ta' Kolymskaya (1823–1824), iżda ma rnexxilux isibha.

Mappa tal-Gżira ta' Wrangel.

Il-Gżira ta' Wrangel hija twila madwar 150 kilometru (93 mil) mil-Lvant għall-Punent u wiesgħa 80 kilometru (50 mil) mit-Tramuntana għan-Nofsinhar, b'erja ta' 7,600 km2 (2,900 mil kwadru). Hija sseparata mill-art kontinentali Siberjana permezz tal-Istrett ta' Long, u l-gżira stess hija għeliem li jissepara l-Baħar tal-Lvant tas-Siberja mill-Baħar ta' Chukchi fin-naħa tat-Tramuntana. Id-distanza sal-eqreb punt fuq l-art kontinentali hija ta' 140 kilometru (87 mil).

It-topografija tal-gżira tikkonsisti minn pjanura kostali fin-Nofsinhar li bħala medja hija wiesgħa 15-il kilometru (9.3 mili); katina ċentrali ta' muntanji baxxi wiesgħa 40 kilometru (25 mil) mil-Lvant għall-Punent, bl-ogħla elevazzjonijiet fil-Katina Muntanjuża ta' Tsentral'nye; u pjanura kostali fit-Tramuntana wiesgħa madwar 25 kilometru (16-il mil). L-ogħla muntanja tal-gżira hija Gora Sovetskaya b'elevazzjoni ta' 1,096 metru (3,596 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar, għalkemm fil-biċċa l-kbira l-muntanji huma ftit iktar ogħla minn 500 metru (1,600 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar. Il-ktajjen muntanjużi tal-gżira jintemmu fl-irdumijiet mal-baħar fuq iż-żewġ naħat tal-gżira. Il-Punt ta' Blossom huwa l-iżjed punt fil-Punent u l-Punt ta' Waring (Mys Uering) u l-iżjed punt fil-Lvant tal-gżira. Minkejja l-art muntanjuża u l-latitudni għolja tagħha, il-Gżira ta' Wrangel mhijiex glaċjali.

Il-Gżira ta' Wrangel amministrattivament tagħmel mal-Okrug Awtonomu ta' Chukotka tal-Federazzjoni Russa. Il-gżira għandha faċilità tat-tbassir tat-temp fil-Punt ta' Blossom, u fl-imgħoddi kien hemm żewġ insedjamenti tas-sajjieda Chukchi fin-naħa tan-Nofsinhar tal-gżira (Ushakovskoye u Zvyozdny mal-kosta tal-Bajja ta' Somnitelnaya).

Ritratt bil-kulur reali MODIS tal-Gżira ta' Wrangel, meħud f'Ġunju 2001. Il-Bajja ta' Chaunskaya hija viżibbli lejn in-naħa t'isfel tar-ritratt.

Il-Gżira ta' Wrangel hija magħmula minn blat vulkaniku, intrużiv u sedimentarju li huwa maqsum, mitwi u metamorfizzat mill-Perjodu Pre-Kambrijan Superjuri sal-Perjodu Mesożojku Inferjuri. Il-blat Pre-Kambrijan, bi ħxuna ta' madwar 2 kilometri (6,600 pied), jikkonsistu minn seriċit tal-Perjodu Proterożojku Superjuri u minn lavanja kloritika u xist b'ammonti iżgħar ta' blat metavulkaniku, metakonglomerati u kwarzit. Dan il-blat fih intrużjonijiet ta' xquq metamorfizzati bil-gabbro, bid-dijabażi u felsiċi u intrużjonijiet bil-granit. Fuq is-saffi Pre-Kambrijani hemm sa 2.25 kilometri (7,400 pied) ta' saffi Silurjani Superjuri u Karboniferi Inferjuri li jikkonsistu minn ġebel ramli, ġebel bix-xaħx, lavanja, arġillit, xi konglomerati u qajla ġebla tal-ġir u dolomit. Fuq dawn is-saffi hemm sa 2.15 kilometri (7,100 pied) ta' ġebla tal-ġir Karbonifera u Permjana, spiss magħmula l-iktar minn saffi krinojdi, imħallta b'ammonti żgħar tal-lavanja, tal-arġillit u tal-breċċja ħoxna, tal-ġebel ramli u taċ-ċert. Is-saff ta' fuq nett jikkonsisti minn 0.7 sa 1.5 kilometru (2,300 sa 4,900 pied) ta' turbiditi kwarzużi taflin Triassiċi mħallta bil-lavanja sewda u bil-ġebel bix-xaħx.

Taħt il-pjanuri kostali tal-Gżira ta' Wrangel hemm saff irqiq ta' żrar, ramel, tafal u tajn Ċenożojku. Hemm saff ta' tajn u ta' żrar tan-Neoġen Aħħari, oħxon ftit għexieren ta' metri, li jserraħ fuq il-wiċċ mikul bl-erożjoni tas-safi mitwijin u maqsumin tal-Gżira ta' Wrangel. Hemm saff imwebbes ta' tajn u ta' żrar Plijoċen, oħxon ftit metri biss, fuq is-sedimenti tan-Neoġen Aħħari. Is-sedimenti ramlin tal-Plejstoċen jokkorru bħala sedimenti tul ix-xmajjar u n-nixxigħat u bħala saff irqiq ħafna fil-wiċċ ta' kolluvju jew ta' eluvju.

Flora u fawna

[immodifika | immodifika s-sors]
Ors polari fil-Gżira ta' Wrangel.

Il-Gżira ta' Wrangel hija art fejn jitnisslu l-orsijiet polari — u għandha l-ogħla densità ta' moħbiet tagħhom fid-dinja — kif ukoll il-foki tad-daqna u taċ-ċrieki, il-walrus, u l-lemmings tal-kullar tal-Punent u tal-Lvant tas-Siberja, sors ewlieni tal-ikel għall-karnivori terrestri, fosthom il-volpi Artiku, il-lupu u l-wolverines li jgħixu wkoll fil-gżira. Qrib il-kosta wieħed jista' jilmaħ ukoll iċ-ċetaċji, fosthom il-balieni Artiċi, il-balieni griżi migratorji u l-belugi.

Il-mammut tas-suf għexu fuq il-gżira sal-ħabta tal-2500–2000 Q.K., li hija l-iżjed data reċenti ta' meta kienu għadhom jeżistu l-popolazzjonijiet ta' kwalunkwe mammut fid-dinja; bħala perspettiva, dawn il-mammut kienu għadhom jeżistu fil-qedem fi Żmien il-Bronż meta kien hemm ċivilizzazzjonijiet f'Sumer, f'Elam u fil-Wied tal-Indus. Dan kien ukoll iż-żmien tar-raba' dinastija tal-Eġittu tal-Qedem. Milli jidher, il-mammut mietu u sussegwentement għebu mill-art kontinentali tal-Ewrasja u tal-Amerka ta' Fuq madwar 10,000 sena ilu; madankollu, madwar 500–1,000 mammut ġew iżolati fil-Gżira ta' Wrangel u b'hekk baqgħu jgħixu għal 6,000 sena oħra.

Fis-snin 50 tas-seklu 20 ġew introdotti r-renni domestiċi, u l-għadd tagħhom fis-selvaġġ jammonta għal madwar 1,000 eżemplar; dan l-għadd jiġi ġestit bħala sforz biex jitnaqqas l-impatt tagħhom fuq l-artijiet fejn ibejtu l-għasafar. Fl-1975 ġie introdott ukoll il-gendus tal-misk, b'popolazzjoni li kibret minn xi 20 għal madwar 1,000 annimal. Fl-2002, il-lupi ntlemħu fuq il-gżira; xi ħaġa pjuttost sinfikanti għaliex il-kanidi kienu preżenti fuq il-gżira fil-qedem.

Il-flora tal-gżira tinkludi 417-il speċi ta' pjanti, id-doppju ta' kwalunkwe territorju Artiku ieħor bit-tundra, ta' daqs komparabbli, u iktar minn kwalunkwe gżira Artika oħra. Għalhekk, il-gżira ġiet ipproklamata bħala l-iżjed Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fit-Tramuntana fl-2004. Fost l-ispeċijiet u l-ġeneri preżenti hemm diversi tipi adattati għall-Artiku ta' Androsace, Artemesia, Astragalus, Carex, Cerastium, Draba, Erigeron, Oxytropis, Papaver, Pedicularis, Potentilla, Primula, Ranunculus, Rhodiola, Rumex, Salix, Saxifraga, Silene u Valeriana, fost oħrajn.

Żona Importanti għall-Għasafar

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Gżira ta' Wrangel, flimkien mal-Gżira ta' Herald fil-qrib, ġiet iddeżinjata bħala Żona Importanti għall-Għasafar mill-BirdLife International peress li ssostni l-kolonji tat-tnissil ta' bosta speċijiet ta' għasafar, fosthom il-wiżż Branta, tal-Artiku, tal-maskra l-bajda, ta' Ross u tal-borra, u l-kokka tal-borra — predatur Artiku ieħor attirat mil-lemmings tal-gżira (il-kokki jirnexxilhom jisimgħuhom iħaffru taħt il-borra, u b'hekk jaqbduhom bi profiċjenza kbira). Hemm ukoll diversi speċijiet ta' gawwija bajda, ta' Ross, ta' Sabine, tal-avorju, ta' denbhom twil, ċiefa, jaeger parassitiċi, u kittiwake ta' saqajhom suwed, kif ukoll bosta speċijiet oħra tal-baħar u tal-kosta, bħall-edreduni komuni u monarki, il-purċinelli tal-baħar tal-qrun, il-marguni pelaġiċi, il-papri ta' denbhom twil, il-barużi ħomor, il-beggazzini tat-tiżż, il-beggazzini pettorali, il-monakelli imperjali, il-girwiela saqajhom qosra, il-pluviera ta' żaqqhom sewda, l-imwies ta' munqarhom oħxon u l-imwies suwed. Fost l-għasafar passeriformi, għalkemm ftit, hemm il-bgħula Artiċi, id-durrajsa tal-Lapland u l-ortolani tal-borra. Il-Gżira ta' Wrangel x'aktarx li hija l-iżjed punt fit-Tramuntana fejn ġew osservati l-grawwi tal-Kanada fl-2014.

It-tundra Artika tal-Gżira ta' Wrangel.

Il-Gżira ta' Wrangel għandha klima polari qalila (ET skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen). Ir-reġjun jiġi mistur minn mases tal-arja niexfa u kiesħa tal-Artiku matul il-biċċa l-kbira tas-sena. Arja iktar sħuna u iktar umduża jaf tilħaq il-gżira mix-Xlokk matul is-sajf. L-arja niexfa u sħuna mis-Siberja tasal fil-gżira minn żmien għal żmien.

Il-Gżira ta' Wrangel tiġi influwenzata mill-mases tal-arja tal-Artiku u tal-Paċifiku. Konsegwenza waħda ta' dan hija l-predominanza tal-irjieħ qawwijin. Il-gżira hija soġġetta għal episodji "ċikloniċi" kkaratterizzati minn irjieħ ċirkolari rapidi. Hija wkoll gżira tan-nida u taċ-ċpar.

Ix-xtiewi jkunu twal u kkaratterizzati minn temp kostanti bil-ġlata u minn irjieħ qawwijin mit-Tramuntana. Matul dan il-perjodu, it-temperaturi normalment jinżlu ferm iktar mill-punt tal-iffriżar għal xhur sħaħ. Fi Frar u f'Marzu jkun hemm maltempati frekwenti bil-borra b'irjieħ b'veloċità ta' 40 m/s (140 km/h; 89 mph) jew iktar.

Hemm differenzi notevoli fil-klima bejn il-partijiet tat-Tramuntana, ċentrali u tan-Nofsinhar tal-gżira. Il-porzjonijiet ċentrali u tan-Nofsinhar huma iktar sħan, u wħud mill-widien tagħhom għandhom klima semikontinentali li tappoġġa għadd ta' speċijiet Artiċi tal-mergħat qishom steppa. Din iż-żona ġiet deskritta bħala li x'aktarx hija relitt tal-isteppa tal-mammut tal-Era Glaċjali, flimkien ma' ċerti żoni tul il-fruntiera tal-Majjistral bejn il-Mongolja u r-Russja.

Is-sjuf qosra jkunu friski iżda ferm iktar miti peress li l-jum polari ġeneralment iżomm it-temperaturi 'l fuq minn 0 °C (32 °F). Ikun hemm xi ġlata u borra, u ċ-ċpar huwa fenomenu komuni. Ikun hemm temp iktar sħun u niexef fiċ-ċentru tal-gżira minħabba li t-topografija interna tħeġġeġ l-irjieħ ta' foehn. Mill-2003, il-perjodu mingħajr ġlata fuq il-gżira kien qasir ħafna, normalment mhux iktar minn 20 sa 25 jum, u sikwit ġimagħtejn biss. L-umdità relattiva medja tkun madwar 83 %.

Data klimatika għall-Gżira ta' Wrangel
Xahar Jan Fra Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F) 1.5

(34.7)

−0.2

(31.6)

0.2

(32.4)

2.5

(36.5)

9.6

(49.3)

17.6

(63.7)

18.2

(64.8)

16.7

(62.1)

12.7

(54.9)

9.3

(48.7)

2.4

(36.3)

2.0

(35.6)

18.2

(64.8)

Temp. għolja medja f'°C (°F) −18.5

(−1.3)

−18.7

(−1.7)

−17.4

(0.7)

−11.7

(10.9)

−2.5

(27.5)

3.8

(38.8)

6.5

(43.7)

5.6

(42.1)

2.8

(37.0)

−2.4

(27.7)

−8.4

(16.9)

−15.5

(4.1)

−6.4

(20.5)

Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F) −21.8

(−7.2)

−22.2

(−8.0)

−21.0

(−5.8)

−15.2

(4.6)

−5.1

(22.8)

1.2

(34.2)

3.6

(38.5)

3.2

(37.8)

1.0

(33.8)

−4.2

(24.4)

−10.8

(12.6)

−18.2

(−0.8)

−9.1

(15.6)

Temp. baxxa medja f'°C (°F) −25.1

(−13.2)

−25.7

(−14.3)

−24.5

(−12.1)

−18.8

(−1.8)

−7.5

(18.5)

−0.7

(30.7)

1.4

(34.5)

1.4

(34.5)

−0.7

(30.7)

−6.3

(20.7)

−13.5

(7.7)

−21.0

(−5.8)

−11.7

(10.8)

Temp. baxxa rekord f'°C (°F) −42.0

(−43.6)

−44.6

(−48.3)

−45.0

(−49.0)

−38.2

(−36.8)

−31.5

(−24.7)

−12.3

(9.9)

−4.9

(23.2)

−6.5

(20.3)

−14.6

(5.7)

−29.8

(−21.6)

−34.9

(−30.8)

−57.7

(−71.9)

−57.7

(−71.9)

Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) 9.1

(0.36)

10.2

(0.40)

7.6

(0.30)

6.7

(0.26)

7.9

(0.31)

9.3

(0.37)

21.5

(0.85)

22.3

(0.88)

16.3

(0.64)

16.1

(0.63)

11.5

(0.45)

9.4

(0.37)

147.9

(5.82)

Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni 0.1 0.2 0.03 0.3 4 9 14 17 11 2 1 0.2 59
Medja ta' jiem bil-borra 13 13 12 14 17 9 3 6 15 22 16 13 153
Umdità relattiva medja (%) 79 80 80 81 85 87 88 89 86 81 79 79 83
Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar 2 59 195 267 199 233 226 125 73 50 4 0 1,433
Sors 1: Климат о. Врангеля[1]
Sors 2: Temp (Sigħat ta' xemx fl-1961–1990)[2]

Ilmijiet tal-madwar

[immodifika | immodifika s-sors]

Skont rapport tal-2003 imħejji mir-Riżerva Naturali tal-Gżira ta' Wrangel, in-network idrografiku tal-Gżira ta' Wrangel jikkonsisti minn madwar 1,400 xmara b'tul ta' iktar minn kilometru (0.62 mili); ħames xmajjar ta' iktar minn 50 kilometri (31.07 mil); u bejn wieħed u ieħor 900 lag baxx, li jinsabu l-iktar fin-naħa tat-Tramuntana tal-Gżira ta' Wrangel, b'erja totali ta' 80 km2 (31 mil kwadru). L-ilmijiet tal-Baħar tal-Lvant tas-Siberja u tal-Baħar ta' Chukchi madwar il-Gżira ta' Wrangel u l-Gżira ta' Herald huma kklassifikati bħala reġjun oċeanografiku kimiku għalih. Dawn l-ilmijiet għandhom fost l-iktar livelli baxxi ta' salinità fl-Oċean Artiku kif ukoll fost l-ogħla kontenut ta' ossiġenu u ta' elementi bijoġeniċi.

L-ewwel insedjamenti umani u l-estinzjoni tal-mammut tas-suf

[immodifika | immodifika s-sors]
Fdalijiet tal-mammut tas-suf u tal-gendus tal-misk fil-Gżira ta' Wrangel, fejn il-mammut kienu jgħixu sa 4,000 sena ilu.

Din il-gżira Artika remota jingħad li kienet l-aħħar post fid-dinja li kienet issostni l-mammut tas-suf bħala popolazzjoni iżolata sal-estinzjoni tagħna għall-ħabta tal-2000 Q.K., u b'hekk kienu l-iżjed popolazzjoni eżistenti reċenti magħrufa għax-xjenza. Inizjalment, kien maħsub li dan kien varjant nanu speċifiku tal-ispeċi li oriġina mis-Siberja. Madankollu, wara evalwazzjoni ulterjuri, dawn il-mammut tal-Gżira ta' Wrangel ma baqgħux jitqiesu bħala speċijiet nani. Il-preżenza tal-bnedmin moderni b'ħiliet avvanzati tal-kaċċa u tas-sopravivenza x'aktarx li ħaffet l-estinzjoni tagħhom fuq din il-gżira ffriżata, li sa dan l-aħħar kienet miksija bis-silġ għall-biċċa l-kbira tas-snin bi ftit mumenti b'ilma ċar mhux iffriżat f'xi sjuf Artiċi. Każ reali ta' speċi nanu fi gżira huwa dak tal-iljunfant nanu f'Malta, li oriġina mill-ispeċi tal-Ewropa.

Mappa tal-Lvant tas-Siberja bl-Art ta' "Tikigen" (1825).

Evidenza ta' okkupazzjoni umana preistorika nstabet fl-1975 fis-sit tal-Ovrag ta' Chertov. Instabu diversi għodod tal-ġebel u tal-avorju, inkluż tip ta' foxxna. Id-datazzjoni bir-radjokarbonju turi li l-abitazzjoni umana kienet bejn wieħed u ieħor fi żmien l-aħħar mammut tal-gżira għall-ħabta tal-1700 Q.K. Għalkemm ma nstabet l-ebda evidenza tal-kaċċa tal-mammut, għadha titqies bħala ipoteżi xjentifika. Il-preżenza tal-mammut fil-Gżira ta' Wrangel iktar minn 5,000 seba wara l-estinzjoni tagħhom fl-art kontinentali, titqies bħala evidenza possibbli li t-tibdil fil-klima ma kinitx il-kawża tal-avveniment tal-estinzjoni kwaternarja. Dan huwa xenarju differenti mill-estinzjoni tal-mammut tas-saf fil-Gżira ta' San Pawl fl-Alaska moderna. Bosta awturi jsostnu li l-iżjed kawża probabbli li wasslet għall-estinzjoni tal-mammut fil-kontinenti kienet il-kaċċa eċċessiva.

Riċerka ppubblikata fl-2017 issuġġeriet li l-popolazzjoni tal-mammut kienet qed tgħaddi minn tnaqqis ġenetiku fid-DNA tal-aħħar annimali, diffenza meta mqabbla mal-eżempji ta' madwar 40,000 sena qabel, meta l-popolazzjonijiet kienu b'saħħithom. Ir-riċerka tissuġġerixxi t-tnaqqis ġenomiku f'popolazzjonijiet iżgħar, b'konsistenza ma' evoluzzjoni ġenomika kważi newtrali. Tissuġġerixxi wkoll għadd kbir ta' varjanti detrimentali miġbura fil-ġenomi ta' qabel l-estinzjoni, twissija għall-isforzi kontinwi ta' protezzjoni tal-ispeċijiet fil-periklu b'daqsijiet żgħar fil-popolazzjoni.

Paleoeskimos stabbilew kampijiet fin-naħa tan-Nofsinhar tal-gżira għall-kaċċaturi marittimi. Sal-wasla tal-Ewropej fil-Gżira ta' Wrangel ma kien hemm l-ebda popolazzjoni ta' aboriġini.

Leġġenda prevalenti fost il-poplu Chukchi tas-Siberja ssostni li kap Krachai (jew Krächoj, Krahay, Khrakhai) ħarab mal-poplu tiegħu (Krachai jew Krahay, identifikati wkoll bħala l-Onkilon jew l-Omoki – poplu Yupik Siberjan) fuq is-silġ biex jinsedja art fit-Tramuntana. Għalkemm il-ġrajja x'aktarx li hija leġġenda, it-twemmin tal-eżistenza ta' gżira jew ta' kontinent lejn it-Tramuntana issaħħaħ bil-migrazzjoni annwali tar-renni fuq is-silġ, kif ukoll permezz li tfaċċaw il-ponot tal-lanez tal-lavanja li ttellgħu mill-mewġ mal-kosta Artika, magħmula b'mod li ma kienx magħruf għall-poplu Chukchi. Michael E. Krauss, professur irtirat tal-lingwistika tal-Università Fairbanks tal-Alaska, ippreżenta evidenza arkeoloġika, storika u lingwistika li l-Gżira ta' Wrangel kienet salib it-toroq tul rotta kummerċjali li tikkollega l-insedjament Inuit f'Point Hope, l-Alaska mal-kosta Siberjana tat-Tramuntana, u li l-kosta ġiet ikkolonizzata fl-era preistorika aħħarija u fil-bidu tal-era storika minn insedjaturi Inuit mill-Amerka ta' Fuq. Krauss jissuġġerixxi li t-tluq ta' dawn il-kolonjalisti kien marbut mal-leġġenda tal-Krachai.

Skoperta mill-bogħod

[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-1764, is-Surġent tal-Cossacks Stephan Andreyev iddikjara li lemaħ din il-gżira. Huwa sejħilha l-Art ta' Tikegen u sab l-evidenza tal-abitanti tagħha, il-poplu Krahay. Eventwalment, il-gżira ssemmiet għall-Baruni Ferdinand von Wrangel, li wara li qara r-rapport ta' Andreyev u li sema' l-ġrajjiet tal-poplu Chukchi tal-art fil-koordinati tal-gżira, wettaq spedizzjoni (1820–1824) biex jiskopri l-gżira, iżda ma kellux suċċess.

Spedizzjonijiet Brittaniċi, Amerikani u Russi

[immodifika | immodifika s-sors]
Veduta laterali tal-gżira kif kienet tidher mill-quċċata tal-Gżira ta' Herald fl-1881.

Fl-1849, Henry Kellett, il-kaptan tal-HMS Herald, żbarka fil-gżira u semmiha l-Gżira ta' Herald. Huwa bi żball ħaseb li kien ra gżira oħra lejn il-Punent, li huwa sejħilha l-Gżira ta' Plover; li minn hemm 'il quddiem ġiet indikata fuq il-mapep tal-ammiralat Brittaniku bħala l-Art ta' Kellett.

Eduard Dallmann, kaċċatur Ġermaniż tal-balieni, irrapporta fl-1881 li kien żbarka fuq il-gżira fl-1866.

Mappa tal-Gżira ta' Wrangel prodotta mill-Istħarriġ ta' Rodgers tal-Istati Uniti, kif riprodotta fil-Cruise of the Corwin ta' John Muir.

F'Awwissu 1867, Thomas Long, kaptan Amerikan tal-kaċċa tal-balieni, "wasal qrib il-gżira sa saħansitra distanza ta' ħmistax-il mil. Din l-art tat-Tramuntana semmejtha l-Art ta' Wrangel ... f'ġieħ il-memorja ta' raġel li qatta' tliet snin konsekuttivi fit-Tramuntana tal-latitudni 68°, u wera l-problema ta' dan il-baħar polari miftuħ ħamsa u erbgħin sena ilu, għalkemm oħrajn li ġew ferm wara ħadmu qatigħ biex jieħdu l-mertu ta' din l-iskoperta". Deher ukoll rendikont fil-Proceedings of the American Association for the Advancement of Science, 1868 (is-17-il Laqgħa f'Chicago), ippubblikata fl-1869, bit-titlu "Il-Kontinent Artiku l-Ġdid, jew l-Art ta' Wrangel, skopert fl-14 ta' Awwissu 1867, mill-Kaptan Long, tal-Vapur Amerikan Nile, u li ntlemaħ mill-Kaptana Raynor, Bliven u oħrajn, u li ntlemaħ fil-qosor mill-Baruni Wrangel matul l-esplorazzjoni tiegħu fl-1823".

George W. DeLong, kmandant tal-Jeannette tal-Istati Uniti, mexxa spedizzjoni fl-1879 bit-tentattiv li jasal sal-Pol tat-Tramuntana, bit-tir li jgħaddi min-"naħa tal-Lvant tal-Art ta' Kellett", li kien ħaseb li kienet estiża sew fl-Artiku. Il-vapur tiegħu weħel fis-silġ polari u mexa lejn il-Punent, u għadda qrib il-Gżira ta' Wrangel qabel ma tkisser u għereq qrib il-Gżejjer Siberjani l-Ġodda.

L-abitanti Inuit tal-Gżira ta' Wrangel abbord Krasnyy Oktyabr, 1924.

Grupp mill-USRC Corwin żbarka fil-Gżira ta' Wrangel fit-12 ta' Awwissu 1881, iddikjara li l-gżira kienet tal-Istati Uniti u taha l-isem ta' "New Columbia". L-ispedizzjoni, taħt il-kmand ta' Calvin L. Hooper, kienet qed tfittex il-Jeannette u żewġ kaċċaturi neqsin tal-balieni apparti li twettaq esplorazzjoni ġenerali. Kienet tinkludi n-naturalist John Muir, li ppubblika l-ewwel deskrizzjoni tal-Gżira ta' Wrangel. Fl-istess sena, fit-23 ta' Awwissu, ir-Rodgers tal-Istati Uniti, taħt il-kmand tal-Logutenent R. M. Berry matul it-tieni tfittxija għall-Jeannette, żbarkat grupp fuq il-Gżira ta' Wrangel u dan qagħad hemm għal madwar ġimagħtejn u twettaq stħarriġ estensiv tal-kosta tan-Nofsinhar.

Fl-1911, l-Ispedizzjoni Idrografika tal-Oċean Artiku Russu fuq l-icebreakers Vaygach u Taymyr, taħt il-kmand ta' Boris Vilkitsky, żbarkat fuq il-gżira. Fl-1916 il-gvern Ksarist iddikjara li l-gżira kienet tagħmel parti mill-Imperu Russu.

Spedizzjonijiet ta' Stefansson

[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-1914, membri tal-Ispedizzjoni Artika Kanadiża, organizzata minn Vilhjalmur Stefansson, spiċċaw fuq il-Gżira ta' Wrangel għal disa' xhur wara li l-vapur tagħhom, Karluk, tkisser mas-silġ. Dawk li baqgħu ħajjin ġew salvati mill-iskuna motorizzata Amerikana tas-sajd King & Winge wara li l-Kaptan Robert Bartlett mexa minn naħa għall-oħra tal-Baħar ta' Chukchi sas-Siberja biex jgħajjat għall-għajnuna.

Fl-1921, Stefansson bagħat ħames insedjaturi (il-Kanadiż Allan Crawford, tliet Amerikani: Fred Maurer, Lorne Knight u Milton Galle, il-ħajjata Iñupiat u l-kok Ada Blackjack) lejn il-gżira f'tentattiv spekulattiv li jiddikjara li hi tal-Kanada. L-esploraturi ntgħażlu apposta minn Stefansson abbażi tal-esperjenza preċedenti u l-kredenzjali akkademiċi tagħhom. Stefansson ikkunsidra lil dawk li kellhom għarfien avvanzat fl-oqsma tal-ġeografija u tax-xjenza għal din l-ispedizzjoni. Dak iż-żmien, Stefansson iddikjara li kellu t-tir li jagħmel id-dikjarazzjoni qabel il-Ġappuniżi. Fl-1922 tentattiv ta' dan il-grupp falla meta l-iskuna Teddy Bear taħt il-kmand tal-Kaptan Joe Bernard weħel fis-silġ. Fl-1923, l-uniku persuna li baqgħet ħajja minn din l-ispedizzjoni lejn il-Gżira ta' Wrangel, Ada Blackjack, ġiet salvata minn vapur li ħalla grupp ieħor ta' 13-il ruħ (l-Amerikan Charles Wells u 12-il Inuit).

Fl-1924, l-Unjoni Sovjetika neħħiet lill-Amerikan u lit-13-il Inuit (wieħed twieled fuq il-gżira) ta' dan l-insedjament abbord il-Krasny Oktyabr (Ottubru Aħmar). Wells sussegwentement miet b'polmonite f'Vladivostok matul taqbida diplomatika bejn l-Amerikani u s-Sovjetiċi rigward markatur tal-konfini Amerikan mal-kosta Siberjana, u miet ukoll il-wild Inuit. L-oħrajn ġew deportati minn Vladivostok lejn il-fruntiera Ċiniża f'Suifenhe, iżda l-gvern Ċiniż ma riedx jaċċettahom peress li l-konslu Amerikan f'Harbin qalilhom li l-Inuit ma kinux ċittadini Amerikani. Iktar 'il quddiem, il-gvern Amerikan ħareġ bi stqarrija li l-Inuit kienu jaqgħu taħt l-Istati Uniti, iżda ma kienx hemm fondi biex jirritornawhom. Eventwalment, is-Salib l-Aħmar Amerikan ta $1,600 għar-ritorn tagħhom. Sussegwentement ġew ittrasferiti minn Dalian, Kobe u Seattle (fejn wild Inuit ieħor għereq matul l-istennija għar-ritorn lejn l-Alaska) u lura lejn Nome.

Matul il-vjaġġ Sovjetiku, is-sid tar-renni Amerikan Carl J. Lomen minn Nome kien ħa f'idejħ il-proprjetà ta' Stefansson u kien kiseb l-appoġġ espliċitu ("mur u ħudha") mis-Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti Charles Evans Hughes biex jiddikjara li l-gżira kienet tal-Istati Uniti, xi ħaġa li l-ispedizzjoni Russa semgħet biha matul il-vjaġġ tagħha. Lomen bagħat l-MS Herman, taħt il-kmand tal-Kaptan Louis L. Lane. Minħabba kundizzjonijiet tas-silġ mhux favorevoli, il-Herman ma setgħetx tmur lil hinn mill-Gżira ta' Herald, fejn ġiet olzata l-bandiera Amerikana.

Fl-1926, il-gvern tal-Unjoni Sovjetika afferma mill-ġdid id-dikjarazzjoni Ksarista tas-sovranità fuq il-Gżira ta' Wrangel.

Amministrazzjoni Sovjetika

[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-1926, tim ta' esploraturi Sovjetiċi, mgħammra bi provvisti għal tliet snin, żbarkaw fuq il-Gżira ta' Wrangel. L-ilmijiet bla silġ li ffaċilitaw l-iżbark tal-1926 ġew segwiti minn snin ta' ħafna silġ kontinwu madwar il-gżira. It-tentattivi biex jaslu sal-gżira fallew, u kien hemm il-biża' li t-tim ma kienx se jirnexxilu jiflaħ ir-raba' xitwa.

Fl-1929, l-icebreaker Fyodor Litke ntgħażel għal operazzjoni ta' salvataġġ. Dan baħħar minn Sevastopol, taħt il-kmand tal-Kaptan Konstantin Dublitsky. Fl-4 ta' Lulju wasal f'Vladivostok fejn il-baħħara kollha tal-Baħar l-Iswed ġew sostitwiti ma' membri tal-ekwipaġġ lokali. Għaxart ijiem wara l-Litke salpa lejn it-Tramuntana; għadda mill-Istrett ta' Bering, u pprova jgħaddi mill-Istrett ta' Long u jasal fejn il-gżira min-Nofsinhar. Fit-8 ta' Awwissu ajruplan tar-rondi rrapporta li kien hemm wisq silġ fl-istrett biex jgħaddi, u l-Litke dawwar lejn it-Tramuntana, lejn il-Gżira ta' Herald. Madankollu, ma rnexxilux jevita s-silġ kollu li nġema' u fit-12 ta' Awwissu l-kaptan tefa' l-magni biex ma jaħlix iktar faħam u kellu jistenna għal ġimagħtejn sakemm is-silġ ibatti. B'avvanz ta' ftit mijiet ta' metri kuljum, il-Litke wasal sal-insedjament fit-28 ta' Awwissu. Fil-5 ta' Settembru, il-Litke reġa' lura, wara li salva lill-"abitanti" kollha tal-gżira. Permezz ta' din l-operazzjoni, il-Litke ngħata l-ordni tal-Istrixxun l-Aħmar tax-Xogħol (fl-20 ta' Jannar 1930), u ngħataw ukoll medalji kommemorattivi lill-membri tal-ekwipaġġ.

Skont artiklu tal-1936 fir-rivista Time, fil-Gżira ta' Wrangel seħħet ġrajja kriminali stramba fis-snin 30 tas-seklu 20 meta kulma jmur sfat taħt it-tmexxija arbitrarja tal-gvernatur maħtur tagħha, Konstantin Semenchuk. Semenchuk ikkontrolla l-popolin lokali u lill-persunal tiegħu stess permezz tal-estorsjoni u l-qtil. Huwa pprojbixxa lill-eskimos Yupik lokali (reklutati mill-Bajja ta' Provideniya fl-1926) milli jikkaċċjaw il-walrus, u b'hekk issograw li jbatu l-ġuħ, filwaqt li huwa ħa l-ikel kollu li ried għalih innifsu. Imbagħad kien implikat fl-imwiet misterjużi ta' wħud mill-avversarji tiegħu, inkluż it-tabib lokali. Allegatament, huwa ordna lil ta' taħtu, is-sewwieq tal-iżlitta Stephan Startsev biex joqtol lit-tabib Nikolai Vulfson, li pprova jirribatti lil Semenchuk, fis-27 ta' Diċembru 1934 (għalkemm kien hemm ukoll xi għajdut li Startsev kien sar iħobb lill-mara ta' Vulfson, it-tabiba Gita Feldman, u qatlu frott l-għira). Mill-proċediment sussegwenti ta' Mejju-Ġunju 1936 fil-Qorti Suprema tar-Repubblika Soċjalista Federali Sovjetika Russa (RSFSR), Semenchuk u Startsev ingħataw il-piena tal-mewt talli kisru d-dritt Sovjetiku, u "l-iżjed riżultat irreklamat tal-proċediment kienet l-hena tal-Eskimos meħlusa". Dan il-proċediment wassal biex ta spinta lill-karriera tal-prosekutur, Andrey Vyshinsky, li sejjaħ liż-żewġ akkużati "ħmieġ uman" u ftit wara kiseb fama kbira fil-Proċedimenti ta' Moska.

Fl-1948, merħla żgħira ta' renni domestiċi ġiet introdotta bil-ħsieb li tiġi stabbilita t-trobbija kummerċjali sabiex jiġi ġġenerat l-introjtu għar-residenti tal-gżira.

Minbarra l-insedjament prinċipali ta' Ushakovskoye qrib il-Bajja ta' Rodgers, mal-kosta ċentrali u tan-Nofsinhar, fis-snin 60 tas-seklu 20 ġie stabbilit insedjament ġdid bl-isem ta' Zvyozdny madwar 38 kilometru (24 mil) lejn il-Punent fl-inħawi tal-Bajja ta' Somnitelnaya, fejn inbnew imtajar irriżervati għall-avjazzjoni militari (dawn ġew abbandunati fis-snin 70 tas-seklu 20). Barra minn hekk, inbniet faċilità militari bir-radar mal-kosta tax-Xlokk fil-Kap ta' Hawaii. Għal għadd ta' snin twettqet l-estrazzjoni tal-kristalli tal-blat fiċ-ċentru tal-gżira qrib il-Qala ta' Khrustalnyi. Dak iż-żmien ukoll ġie stabbilit insedjament żgħir, Perkatkun, fil-qrib biex jilqa' lill-minaturi, iżda iktar 'il quddiem inqered għalkollox.

Stabbiliment tar-Riżerva Naturali Federali

[immodifika | immodifika s-sors]

Ir-Riżoluzzjoni Nru 189 tal-Kunsill tal-Ministri tal-RSFSR ġiet adottata fit-23 ta' Marzu 1976 għall-istabbiliment tar-Riżerva Naturali Statali tal-Gżira ta' Wrangel, bl-iskop li jiġu kkonservati s-sistemi naturali uniċi tal-Gżejjer ta' Wrangel u ta' Herald u tal-ilmijiet ta' madwarhom sa 5 mili nawtiċi (9 kilometri) 'il barra mill-kosta. Fil-15 ta' Diċembru 1997, id-Digriet Nru 1623-r tal-Gvern Russu wessa' r-riżerva tal-baħar sa 12-il mil nawtiku (22 kilometru) 'il barra mill-kosta. Fil-25 ta' Mejju 1999, il-Gvernatur (Reġjonali) ta' Chukotka ħareġ id-Digriet Nru 91, li mill-ġdid wessa' ż-żona tal-baħar protetta sa 24 mil nawtiku (44 kilometru) madwar il-Gżejjer ta' Wrangel u ta' Herald.

Sal-ħabta tas-snin 80 tas-seklu 20, ir-razzett tat-trobbija tar-renni fil-Gżira ta' Wrangel kien ġie abolit u l-insedjament ta' Zvezdnyi prattikament ġie abbandunat għalkollox. Il-kaċċa diġà ma kinitx permessa, għajr għal kwota żgħira ta' mammiferi tal-baħar għall-ħtiġijiet tal-popolazzjoni lokali. Fl-1992, il-faċilità militari bir-radar fil-Kap ta' Hawaii (mal-kosta tax-Xlokk) ingħalqet, u l-insedjament ta' Ushakovskoye biss baqgħet okkupata.

Era Post-Sovjetika

[immodifika | immodifika s-sors]

Skont xi attivisti u uffiċjali tal-gvern Amerikani, mill-inqas tmien gżejjer Artiċi attwalment ikkontrollati mir-Russja, inkluż il-Gżira ta' Wrangel, qed jiġu ddikjarati jew għandhom jiġu ddikjarati bħala artijiet tal-Istati Uniti. Madankollu, skont id-Dipartiment tal-Istat tal-Istati Uniti ma teżisti l-ebda dikjarazzjoni ta' dan it-tip. Il-Ftehim dwar il-Konfini Marittimi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-Istati Uniti, li għadu jrid jiġi approvat mid-Duma tar-Russja, ma jindirizzax b'mod speċifiku l-istatus ta' dawn il-gżejjer u lanqas il-konfini marittimi assoċjati magħhom.

Fl-1 ta' Ġunju 1990, is-Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti James Baker iffirma ftehim eżekuttiv ma' Eduard Shevardnadze, il-Ministru għall-Affarijiet Barranin Sovjetiku. Huwa speċifika li anke jekk it-trattat ma kienx ġie rratifikat, l-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika qablu li jżommu mat-termini tat-trattat mill-15 ta' Ġunju 1990. Is-Senat irratifika l-Ftehim dwar il-Konfini Marittimi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-Istati Uniti fl-1991, li mbagħad ġie ffirmat mill-President George H. W. Bush.

Fl-2004, il-Gżira ta' Wrangel, flimkien mal-Gżira ta' Herald fil-qrib u l-ilmijiet ta' madwarhom, żdiedu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.

Bażi navali Russa

[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-2014, il-Flotta Navali Russa ħabbret pjanijiet li tistabbilixxi bażi fuq il-gżira. Il-bażijiet fil-Gżira ta' Wrangel u fil-Kap ta' Schmidt tul il-kosta Artika tar-Russja jingħad li jikkonsistu f'żewġ settijiet ta' 34 modulu prefabbrikat.

Sit ta' Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]

Is-Sistema Naturali tar-Riżerva tal-Gżira ta' Wrangel ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2004.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ix) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; il-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".

Fir-rumanz ta' Jules Verne César Cascabel, il-protagonisti jgħaddu quddiem il-Gżira ta' Wrangel fuq iceberg f'wiċċ l-ilma. Fid-deskrizzjoni ta' Verne, hemm miktub li fil-gżira hemm vulkan attiv: "Bejn iż-żewġ kapijiet tal-kosta tan-Nofsinhar tal-gżira, il-Kap ta' Hawan u l-Kap ta' Thomas, hemm vulkan attiv, li huwa mmarkat fuq il-mapep reċenti". Fir-rumanz storiku tal-awtur Chukchi Yuri Rytkheu A Dream in Polar Fog (Ħolma fiċ-Ċpar Polari), ambjentat fil-bidu tas-seklu 20, iċ-Chukchi kienu jafu bil-Gżira ta' Wrangel u rreferew għaliha bħala l-"Art Inviżibbli" jew il-"Gżira Inviżibbli".

Il-poeżija ewlenija tal-kollezzjoni tal-2021 ta' Craig Finlay The Very Small Mammoths of Wrangel Island (Il-Mammut iż-Żgħar Ħafna tal-Gżira ta' Wrangel) tiddeskrivi l-aħħar ftit mammut tas-suf li kienu jgħixu fuq il-gżira.

  1. ^ "Климат Острова Врангеля - Погода и климат". www.pogodaiklimat.ru. Miġbur 2024-05-17.
  2. ^ "Weather Forecast and Conditions for Wrangel Island, Chukotka Autonomous Okrug, Russia - The Weather Channel | Weather.com". The Weather Channel (bl-Ingliż). Miġbur 2024-05-17.