Vejatz lo contengut

Ortès

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Vila d'Occitània
Ortès
Orthez
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Lo pont vielh.
Armas
Geografia fisica
geolocalizacion
Coordenadas 43° 29′ 21″ N, 0° 46′ 11″ O
Superfícia 45,86 km²
Altituds
 · Maximala
 · Mejana
 · Minimala
 
185 m
70 m
38 m
Geografia politica
País Bearn Armas de Bearn
Parçan Plana de Bearn
Estat Bandièra de França França
Region
75
Navèra Aquitània
Departament
64
Pirenèus Atlantics Armas deu Departament deus Pirenèus Atlantics
Arrondiment
643
Arrondiment de Pau

Canton
6429
Ortès e Tèrras deus Gaves e de la Sau (burèu centralizator), Ortès (caplòc) abans 2015
Intercom
246401681
CC de Lac-Ortès
Cònsol Emmanuel Hanon
(2020-2026)
Geografia umana
Populacion
Populacion totala
(2019)
10 369 ab.
Evolucion de la populacion
Evolucion de la populacion

11 047 ab.
Densitat 230,46 ab./km²
Autras informacions
Còde postal 64300
Còde INSEE 64430
www.mairie-orthez.fr

Ortès (Orthez en francés) qu'ei ua vila de Bearn, que'n ho la capitala après Morlans e abans Pau e lo sièti deu poder deus vescomtes de Bearn de la dinastia deus Montcada (estant Gaston Fèbus lo mei famós d'eths). Qu'ei situada dens lo departament francés deus Pirenèus Atlantics de la region de Navèra Aquitània, ancianament d'Aquitània.


Situada capvath de Bearn dens la plana, Ortès qu'ei traucada peu Gave de Pau.

Comunas a l'entorn.

Perimètre deu territòri

[modificar | Modificar lo còdi]

La prononciacion qu'ei [ɔr'tɛs]. Las fòrmas ancianas que son Ortesium en 1184, Ortez en 1193, Orthesium en 1220, Ortes en 1375, Ortais (Froissart), Ortes en 1391, Hortes en 1578, Ourtes en 1650, Orthés (mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) [1].

Segon Dauzat e Rostaing, Ortès que vien deu latin *horta, variacion de hortus, « ancian provençau » òrta, « casau », dab lo sufixe -ensem [2]. Alan Novèl, citat per Miquèu Grosclaude, qu'interprèta lo nom gràcias a l'occitan òrt/òrta, deu latin hortus, « casau », dab lo sufixe -és [1].

Miquèu Grosclaude qu'exclutz l'ipotèsi « casau », pr'amor deu site estret. Lo nom qu'ei a arreligar dab lo País d'Òrta e dab Òrtavièla,vescomte d'Aorte, [ua villa de Borta, Avorte Bile, vicecomes Avortensis]; Ortès qu'apartenèva, au moment de sa fondacion, a la Vescomtat de Dacs, com Òrtavièla e lo País d'Òrta. Mès quin ei lo sens de Òrta ? Ua auta pista qu'ei lo nom latin d'òmi Fortis, dab abséncia deu h- iniciau per influéncia basca, com per l'antroponime iberic Ortiz. Foneticament, Ortès qu'a un ò obèrt anormau en posicion pretonica, çò qui seré d'influéncia basca. Mès lo nom que demòra escur [1]. Que cau ajustar lo sufixe ei pas -ensem ( > -és e non pas -ès).

Qu'ei ua anciana comuna aplegada dab Ortès. La prononciacion qu'ei [,sentə sy'zanə]. Las fòrmas ancianas que son Sancta Susanna de Larbaig au sègle Xau, Sancta Susana en 1172, Senta Susane au sègle XIIIau, Sente Suzane en 1344, Ste Suzanne en 1675, Ouilhon (mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) [3].

Senta Susana qu'ei ua martira crestiana de Roma au sègle IIIau, de nom ebraïc [3].

Escut d'Ortès 1
Escut d'Ortès 2

L'escut modèrne qu'ei deu sègle XIX  ; que's blasona atau : deu camp de gules au pont deu lòc de quate arcas inegaus dab au son miei ua tor crenelada e caperada maçonada de sable acostat de duas claus d'or

L'istòria d'Ortès qu'ei ligada a la soa topografia : ua hauta coma on e ho bastida ua hortalessa abans deu castèth de Moncada, e lo gave dab un ga puish tanben dab lo famós pont. Au pe deu castèth (mes mei enlà) e au ras deu pont (e de l'aute costat deu pont), un barri que's bastí (lo borg vielh) ; puish, en traucar lo pont deu costat de l'arribèra deu costat deu castèth, Ortès edifiquè lo Borg Nau. Fin finau, lo Borg de Montcada que's bastí en tot minjar las tèrras e las pèiras deu castèth deu Vescomte.

Ostau medievau

Gaston VII de Bearn qu'i bastí lo castèth entà remplaçar la modèsta hortalessa e atau, los sègle XIII e XV Ortès que ho capitala de Bearn.

Durant las Guèrras de religion las òsts protestanta de Gabriel Ièr de Montgomery que perpetrèn massacres e execucions e Ortès los sons bastiments religiós e lo son castèth que hon sacamandejats peus partisans reformats de la reginaJoana III de Labrit. Aquesta que fondè l'Academia Protestanta d'Ortès qui dè a la vila un prestigi deus gran dens lo monde protestant d'aquestas tempsadas.

Com dens la resta de Bearn lo catolicisme que ho restablit en 1620 dab l'Edicte d'Integracion deu rei Loís XIII de França.

Dab la mudança de la capitala a Pau, los desvolopament d'Ortès que mermè.

En 1814 que s'i escadó la batalha d'Ortès on las tropas deu duc de Wellignton e hon victoriosas suber las deu marescau Solt.

Au sègle XX lo parçan d'Ortès que ho marcat per l'industrializacion deu Bacin de Lac.

Vista d'Ortès

Tradicionaument, Ortès que compta tres quartièrs ancians : Lo Borg Vielh, lo Borg Nau e lo Borg Montcada. A l'origina, de segur, lo castèth de Montcada que's quilhava au som de la soa coma emparant lo borg vielh juson au ras deu Gave de Pau.

Administracion

[modificar | Modificar lo còdi]
Lista deus cònsols successius
Periòde Identitat Etiqueta Qualitat
deceme 2017 (2026) Emmanuel Hanon PS professor de fisica
2014 seteme 2017 Yves Darrigrand divèrs esquèrra cap d'entrepresa
març de 2008 2014 Bernard Molères PS retirat de tecnician en documentacion, conselhèr generau (1994 → 2015)
març de 2001 2008 Thierry Issartel divèrs dreta puish MoDem Istorian
març de 1989 2001 René Ricarrère PS regent
març de 1977 1989 Jacques Destandau RI puish UDF Cap d'entrepresa, conselhèr regionau, vice-president deu conselh regionau
març de 1965 1977 Jacques Moutet radicau cap d'entrepresa, conselhèr generau (1964 → 1976)
octobre de 1947 1965 Henri Cazenave    
  1947      
Totas las donadas son pas encara conegudas.
modificar « persona »
 v · d · m 
Evolucion demografica
Populacion comunala actuala (2013): 10569, totala: 11208

1793 1800 1806 1821 1831 1836 1841 1846 1851
3 679 6 738 6 987 6 802 7 121 7 857 7 021 7 184 6 948

1856 1861 1866 1872 1876 1881 1886 1891 1896
6 694 6 724 6 627 6 526 6 624 6 556 6 743 6 210 6 314

1901 1906 1911 1921 1926 1931 1936 1946 1954
6 365 6 254 6 247 5 850 5 952 6 219 6 175 6 450 6 713

1962 1968 1975 1982 1990 1999 2006 2007 2008
8 413
10 002
10 855
10 922
10 159
10 121
10 329
10 338
10 406
11 137
2009 2010
10 647
11 371
10 982
11 674
Fonts
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE
Evolucion de la populacion 1962-2008
Evolucion de la populacion 1962-2008


  • En 2019 la populacion qu'èra de 10369 abitants.

Lòcs e monuments

[modificar | Modificar lo còdi]
Castèth de Montcada

De l'Etat Mejana, Ortès que consèrva la tor Montcada (sola causa demorada deu castèth de Gaston Fèbus qui las soas pèiras be servín entà bastir lo borg deu medish nom), la glèisa de Sant Pèir, lo pont fortificat.

L'ostau conegut com l'ostau de Joana de Labrit qu'arcuelha lo Musèu deu Protestantisme Bearnés.

De la soa istòria protestanta, Ortès que conserva lo temple protestant en activitat mei vielh de França (a maugrat d'estar pro modèrne e d'un estil neoclassic).

Situat suu camin de Sant Jacme de Compostela, lo convent de las sòrs Clarissas que persegueish la tradicion en acessar los romius per ua nuèit.

La glèisa de Sent Pèir d'Ortès qu'ei la mei hauta glèisa gotica bearnesa.

En bèth sortir d'Ortès, de cap a Lac e suu costat de la rota òm troba ua vielha bòrda qui acèssa lo musèu de Francés Jacme e, dinc a març de 2014[4], l'associacion Per Noste.

Personalitats ligadas dab la comuna

[modificar | Modificar lo còdi]

Rogèr Lapassada (Rogèr Joan Bernat Lapassada, Aussavièla, 23 de mai de 1912 - Ortès, 12 d'octobre de 1999) qu'estó l'un deus escrivans bearnés e l'un deus poètas màgers deu sègle XX.

Francés James (vadut a Tournay lo 2 de deceme de 1868 et mort à Hasparren lo 1ᵉʳ de noveme de 1938, qu'estó un poèta, romancèr, dramaturgue e critic de lenga françesa. Que passè la màger part de la soa vita en Béarn e au País basco, hont màger de son inspiracion.

Estadi de la Moteta

Ortès e lo son Estadi de La Moteta (uei vodat a d'autas activitats) que ho l'ostau d'ua de las màgers equipas europèas de basquet e regularament purmèra deu campionat francés : Lo Vam Bearnés de Pau-Ortès (en francés : Élan Béarnais de Pau-Orthez).

Véder tanben

[modificar | Modificar lo còdi]

Ligams extèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]

Nòtas e referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. 1,0 1,1 et 1,2 Michel Grosclaude, Dictionnaire toponymique des communes du Béarn, Escòla Gaston Febus, 1991, p. 292
  2. Albert Dauzat, Charles Rostaing, Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France, Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 512, a Ortaffa
  3. 3,0 et 3,1 Michel Grosclaude, Dictionnaire toponymique des communes du Béarn, Escòla Gaston Febus, 1991, p. 299
  4. « Per Noste edicions », sur www.pernoste.com (consurtat lo 8 de març de 2016)