Przejdź do zawartości

Gramatyka

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Gramatyka (stgr. γραμματική τέχνη, łac. grammatica) – uporządkowany zbiór reguł językowych rządzących organizacją zdań, dyskursów, tekstów; innymi słowy zespół prawideł umożliwiających tworzenie złożonych jednostek językowych, ich składanie z jednostek elementarnych[1]. Gramatyka to także dział językoznawstwa zajmujący się badaniem tych wzorców[2]. Struktura gramatyczna stanowi element właściwy dla wszystkich języków i dialektów[3], tworzący podstawę ich funkcjonowania; system ten znany jest wszystkim użytkownikom i przyswajany bez potrzeby formalnego nauczania[4]. Złożona gramatyka występuje zarówno w językach społeczeństw uprzemysłowionych i zurbanizowanych, jak i w językach społeczeństw tradycyjnych[5][6].

Gramatyka to część języka najbardziej trwała i odporna na wpływy zewnętrzne[7], choć również podlegająca zmianom[8]. Jest najwyraźniej ujawniającym się elementem organizacji tekstu, choć nie stanowi głównego ani jedynego obrazu systemu językowego. Charakter gramatyki jest uzależniony od typologii danego języka, a na faktyczny sposób wypowiedzi wpływają też aspekty stylistyczne i semantyczne. Faktyczna łączliwość wyrazów może być zatem bardziej restrykcyjna od samych prawideł gramatycznych[1].

W zakres gramatyki wchodzą: fonetyka, fonologia, morfologia oraz składnia, przy czym w ujęciu tradycyjnym nie uwzględnia się fonetyki i fonologii[2]. Za część gramatyki bywa uznawana także semantyka[9]. Pojęcie gramatyki ma zatem charakter bardzo zmienny, często również pod względem rozciągłości jej przedmiotu[10]; ponadto gramatyka uniwersalna nie stanowi gramatyki w żadnym z powszechnych ujęć, lecz raczej koncepcję uniwersalnych właściwości językowych[11].

W postaci stosowanej gramatykę rozumie się przede wszystkim jako opis struktury, tej części systemu językowego, która odnosi się do sposobu łączenia jednostek, zwłaszcza w kontekście tworzenia zdań. Istnieją jednak różne koncepcje pojmowania gramatyki i rozgraniczania jej elementów. Ferdinand de Saussure uznawał, że zasobu słownego nie można ściśle oddzielić od gramatyki; podejście tradycyjne, absolutyzujące poszczególne części gramatyki, traktuje ją zaś nadal jako pewien konglomerat złożony z tych składników. Skrajne stanowisko zajmuje tu Noam Chomsky, który gramatykę w zasadzie utożsamił ze składnią[1].

Poza kontekstem językoznawczym miano gramatyki przypisuje się rozmaitym aspektom praktyki językowej, a sam termin bywa szczególnie kojarzony z regulacjami poprawnościowymi[12]. Stąd wywodzi się właściwe dla kultury internetowej pojęcie grammar nazi, powiązane z potocznym sposobem rozumienia gramatyki[12]. Potocznie pod pojęcie gramatyki podkłada się nie tylko morfologię czy składnię, ale także wymowę, stylistykę[12] czy nawet ortografię[13][14]. Normy ortograficzne nie są jednak częścią systemu językowego ani gramatyki, lecz odgórnie narzuconymi przepisami, rządzącymi zewnętrzną szatą języka[13][15].

Gramatyczność (poprawność gramatyczna) to własność struktur językowych (przede wszystkim zdań) polegająca na ich zgodności z zasadami gramatycznymi. Wyrażenia spełniające reguły gramatyki nie muszą być jednak akceptowalne pod względem semantycznym (por. zdanie Ta długa głupota szczekała prostopadle, uwydatniające różnicę między gramatyką a semantyką). Obserwuje się priorytetyzację prawideł semantycznych nad gramatycznymi. Podstawowa komunikacja możliwa jest bowiem nawet bez znajomości gramatyki, umożliwia ją proste zestawienie leksemów (Ja ten klucz jutro oddać ten pani)[11].

Typy gramatyk

[edytuj | edytuj kod]

Istnieją różne sposoby kategoryzacji rodzajów gramatyk. František Čermák proponuje poniższy podział[11]:

Aspekt Typ gramatyki
Treść performancyjnasystemowa
Czas diachroniczna (historyczna) • synchroniczna (opisowa)
Języki uniwersalnateoretycznakontrastywna (konfrontatywna) • jednojęzykowa
Cel preskryptywna (normatywna) • deskryptywna (opisowa)
Forma–funkcja onomazjologiczna (nocjonalna, funkcjonalna) • semazjologiczna
Punkt wyjścia strukturalnasystemowa (systemiczna) • generatywnastratyfikacyjnafunkcjonalno-generatywnakorpusowa

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c Čermák 2011 ↓, s. 130.
  2. a b Polański 1999 ↓, s. 208.
  3. O’Grady, Dobrovolsky i Katamba 1996 ↓, s. 5.
  4. O’Grady, Dobrovolsky i Katamba 1996 ↓, s. 9–11.
  5. Viktor Krupa, Slavomír Ondrejovič, Jazykové mýty a ich poslanie, „Človek a spoločnosť”, 1/2004, saske.sk [dostęp 2019-12-07] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-10] (słow.).
  6. John Lyons, Language and Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 1981, s. 27–28, ISBN 0-521-29775-3, OCLC 7565470 (ang.).
  7. Lachur 2004 ↓, s. 101.
  8. O’Grady, Dobrovolsky i Katamba 1996 ↓, s. 8.
  9. O’Grady, Dobrovolsky i Katamba 1996 ↓, s. 10.
  10. Mistrík 1993 ↓, s. 163.
  11. a b c Čermák 2011 ↓, s. 131.
  12. a b c Dace Strelēvica-Ošiņa, The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194, DOI10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779 (ang.), vide s. 186.
  13. a b Karel Sýkora, Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem? [online], Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] (cz.).
  14. Anne Lobeck, Kristin Denham, Navigating English Grammar: A Guide to Analyzing Real Language, Chichester: Wiley-Blackwell, 2014, s. 4, ISBN 978-1-405-15993-7, ISBN 978-1-405-15994-4, OCLC 829097424 (ang.).
  15. Andrzej Markowski: Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 1636.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]