Vai al contenuto

Italianism

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

N'italianism a l'é na paròla 'd na lenga ch'a deriva diretament da la lenga italian-a, e che soens a pija 'l pòst ëd na paròla dl'istess sust an cola lenga.

An piemontèis a-i é vàire e vàire d'italianism, an càusa a l'influss sossial e polìtich che la lenga italian-a a l'ha avù an Piemont, da l'Edit ëd Rìole dël 1561, ma tanta 'd pi da j'agn 1950 an sà, quand che la television e la fòrta imigrassion d'an Italia a l'han spantià l'italian an Piemont 'd na manera vajanta e motobin lesta.

Ij purista a consijo d'evité j'italianism an piemontèis, da già ch'a-i é 'd paròle pì genite da dovré a sò post: sòn për guerné pì ch'as peul la diferensa antra ël piemontèis e l'italian, bele për deje nen l'andi a coj ch'a diso che ël piemontèis a l'é mach un dialèt ëd l'italian.

Vardé sì dontré esempi d'italianism ant la lenga piemontèisa, an tnisend da ment che vàire 'd costi-sì a son giumaj intrà ant l'usage comun e la paròla genita, belavans, as deuvra squasi pi nen.

Paròla genita Italianism Italian
Nompà Anvece Invece
Badiné Schersé Scherzare
Adoss Orìgin Origine
Amusesse Divertisse Divertirsi
Mostré Ansegné Insegnare
Lenga Lingua Lingua
Squase, squasi Quasi Quasi
Belavans Purtròp Purtroppo
Marié Sposé Sposare
Vnì Dventé Diventare
Fé andé Scomëtte Scommettere
Soagné Curé Curare
Caté, crompé Compré Comprare
Avosà Famos Famoso
Fiamengh Stupend Stupendo
Ëd vòte (mai) Për cas Per caso
Ëdcò, dëlcò, dër̂cò Anche Anche
Pro, assé Bastansa Abbastanza
Che mi i fasa Che mi i fassa Che io faccia
Mi i vagh, mi i von Mi i vado Io vado
Mi i stagh, mi i ston Mi i stago Io sto
Mi i dagh, mi i don Mi i dago Io dò
Tui, tucc Tuti Tutti
Ancora pro, për boneur Për fortun-a Per fortuna
Ancreus Profond Profondo
Dël 2007 Ant ël 2007 Nel 2007
An càusa a A càusa 'd A causa di
Parlé su Parlé ëd Parlare di
La Comun-a Ël Comun Il Comune
Eva Aqua Acqua
Provinsa Provincia Provincia
Cavlimor Cavalermagior Cavallermaggiore
Barba Zìo Zio
Magna, Amia Zìa Zia
Ancaminé Comincé Cominciare
I son an camin Stago andanda Sto andando
I son an camin ëd fé Stago fasenda Sto facendo
Mi i j'era Mi i j'ero Io ero
Vagné Vince Vincere
Dërota Sconfita Sconfitta
Dësblé Sconfige Sconfiggere
Përsuade Convinse Convincere
Andé fòrt, seguité Continué Continuare
Na vira, na vòta, un bòt Na vòlta Una volta
Pronté Preparé Preparare
Timbro Tìmpan Timpano
Comsissìa, comsìa,
macassìa, an tùit ij cas
Comonque Comunque
Tavòta Sèmper Sempre
Doncre, Donca, Donch Donque Dunque
Susté Desideré Desiderare
Turin a l'é bel Turin a l'é bela Torino è bella
Coni Cuni Cuneo
A l'é campàsse an Pò A l'é campàsse ant ël Pò Si è buttato nel Po
Antré/antregh Anter Intero
Lest Velòce Veloce
Bon, adret Capace Capace
Fròla, fraja, morel Fràgola Fragola
Mach, Nomach, Ma che Soltant, Solament Soltanto, Solamente
Brichèt Fiamìfer Fiammifero
Dëscheurve, dëscoaté Scoprì Scoprire
Prìvol Perìcol Pericolo
Vardé Guardé Guardare
Bërgé Pastor Pastore
Baròt, Paisan Contadin Contadino
Fnestra Finestra Finestra
Anans Avanti Avanti
Dënans Prima Prima
Cheujta, archeujta Racòlta Raccolta
Barbiss Baf Baffi
Daspërtut Dapërtut Dappertutto
Lèj Lege Legge
Crinada, Salopada Porcada Porcata
Crin, Ghen Majal Maiale
Mità Metà Metà
Bijëtta Bolëtta Bolletta
Lus, ciàir Luce, loce Luce
Gram Cativ Cattivo
Anflura Sporcissia Sporcizia
Bocla Fibia Fibbia
Tamprura Temperadura Temperatura
Rèis Radis Radice

"tùi" a l'é franch la përnonsia dla forma "tùit", che as dis con ël T ciàir almeno an Canavèis. Ëdcò la litra R ant la paròla "àutr" as dis pa vàire ant ël parlé, ma as costuma scrivla për etimologìa. Peui a peul sauté fòra 'l T an dij contest ëd liaison.

Për frel/fradel, l'italianada a l'é pi che d'àutr fraTel, con T.

"fas(s)o, stago, dago, vado" a son dle forme bastansa recente, e mach turinèise. La -o final an realtà a l'era nen n'italianada an prinsipi, ma 'n trat ossidental gropà con l'ocitan. Ma as dovrava nen con ij verb iregolar.

Lòn ch'a l'ha rendùlo spantià parèj an turinèis, tutun, a l'é l'anfluss italian, përchè fòra 'd Turin a-i é ancora le forme veje "ston, fon, von, don" o "stagh, fas, dagh, vagh".

La forma "le mie piante" a l'é fosonanta. Generalment o ch'as disìa "ël mè piante" (donca 'l géner e 'l nùmer a son ant l'artìcol) o ch'as disìa "mie piante" (donca 'l géner e 'l nùmer a son ant l'agetiv). Butoma che la forma "le mie piante" a sia sempe staie për "colision" dj'àutre doe, sò largh usage d'ancheuj a l'é possà dal fàit che an italian as dis parèj.

"Quant" a l'é n'italianism an koiné, përchè a-i era nen. An koiné a-i é stàit un moment ch'a son sparìie tre përnòm antërogativ: "quanto cosa e quale", ch'a son stàit rampiassà daj corëspondent afermativ "vàire, lòn e col", che a veulo dì an realtà "tanto, ciò e quello".

Ancheuj se 'n turinèis a deuvra quant, còsa (da nen sconfonde con "cò"!!) e qual, a l'é 'n pò n'italianada.

An certi dialèt piemontèis peui esse ch'a sia guernasse queidun dij tre përnòm antërogativ perdù, e an d'àutri dialèt piemontèis a son andàit persù fin-a "quando" (ant la zòna antra 'd Droné e Coni as dis mach "ch'ora") e "përchè" (ant la zòna antra 'd Biela e Cògiola a diso "codì che").

Comsissìa certidun a son nen d'italianism, ma 'd lombardism (pr'esempi pròpe "quant"), ma s'a lo dis un ch'a parla turinèis a lo fà pa përchè ch'a l'ha sentù 'l lombard, a lo fà përchè ch'a l'ha pijalo da l'italian.

Mecànica sossial dlë spantiament dj'italianism

[modìfica | modifiché la sorgiss]

Notaman anteressant a l'é che j'italianism a sio stàit considerà an prinsipi 'mé na forma nòbil dël parlé, quand la class media as ancalava nen a parlé italian com jë sgnor e parej a n'anfilava chèich paròla ant ël discors për desse un ton. Sòn a l'ha smonùje a ste forme un pèis sossial ch'as ës-ciàira motobin da 'nt sò spantiesse ant la literatura piemontèisa fin dal prinsipi dël sécol ch'a fa XX, pen-a dapress a l'unità d'Italia. Passa-ie la bura nassionalista, la tendensa corenta a l'é pitòst cola dë nen ancrosié le doe lenghe, ma dë vardé dë parleje e scriv-je giuste tute le doe, e con lòn j'italianism a son an camin ëd passé viaman a esse considërà com un dësdeuit antra la gent ch'a l'é bon-a 'd lese e dë scrive. Comsëssìa, as trata ëd posission motobin variegà, con vàire anteletuaj ch'a sosten-o ch'a-i sia l'arzigh dë butesse a parlé ant na lenga tròp diferenta da cola dla gent normal da pì nen podej esse capìa.