Operacija Trio

Operacija Trio (Istočna Bosna)
Segment Drugog svetskog rata, III neprijateljske ofanzive
Datum 31. mart – 12. maj 1942. Lokacija istočna Bosna Ishod pobeda osovinskih snaga
Sukobljene strane
Nemačka Italija NDH	NOP i DVJ Četnici (samo protiv NDH, ne protiv Nemaca)
Komandanti i vođe
Paul Bader Mario Roatta Jure Francetić	Josip Broz Tito Arso Jovanović
Angažirane jedinice
718. divizija 737. puk 717. divizije divizija „Pusterija“ divizija „Taurinenze“ divizija „Alpski lovci“ Crna legija 8-10 bataljona	1. proleterska brigada 2. proleterska brigada partizanski i dobrovoljački odredi
Žrtve i gubici
nekoliko desetina mrtvih i ranjenih	nekoliko desetina mrtvih, mnogo uhapšenih, masovni zločini nad civilnim stanovništvom

Operacija "Trio" ili "Istočna Bosna"^[1] je bila velika osovinska operacija u ploleće 1942. godine protiv ustanika u istočnoj Bosni (partizana i dela četnika), i partizanske Fočanske republike koja se tamo nalazila.

U jugoslavenskoj historiografiji poznata je kao deo treće neprijateljske ofanzive, koja obuhvata i ofanzivu protiv partizana u Crnoj Gori.^[2] Operacija Trio je bila prva anti-ustanička operacija NDH većeg obima. Kodni naziv "Trio" je izabran da simbolizuje saradnju triju saveznika: Nemaca, Italijana i NDH.^[2]

Operacija je izvođena u više etapa:

• Trio II (Vlasenica-Srebrenica), od 31. marta do 9. aprila 1942.
• Trio I (Rogatica-Foča), od 22. 4. do 12. 5.^[3]
  • Foča, od 5. 5. do 12. 5. 1942.

Operacija Trio predstavlja završnu fazu borbi za Istočnu Bosnu, vođenih početkom 1942. Nakon "čišćenja" istočne Bosne, osovinske snage su preduzele operaciju Zapadna Bosna, poznata kao bitka na Kozari.

Glavni članci: Ustanak u NDH 1941., Borbe za Istočnu Bosnu 1942. i Fočanska republika

Nakon gušenja ustanka u Srbiji, srpski partizani su prešli u istočnu Bosnu, sa idejom da se na proleće, kada olista, vrate u Srbiju i ponovo dignu ustanak. Nemci su nameravali da to preduprede.

Neuspeh okupatora da u potpunosti uguši ustanak u Ju­goslaviji, i stvaranje slobodnih teritorija, prisilili su nemačku i italijansku Vrhovnu komandu da u proleće 1942. preduzmu šire i prvi put planski koordinirane ope­racije, da unište jedinice NOP i DVJ na slobodnim teritorijama u istočnoj Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori i Sandža­ku, a zatim u zapadnoj Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji.^[2]

Neposredno po partizanskoj ofanzivi u istočnoj Bosni i značajnom proširenju Fočanske republike, usledila je združena osovinska operacija.

27. 2. 1942. u Rimu, na sastanku načelnika italijanske Vrhovne komande Uga Kavalera, načelnika štaba Vrhovne komande oružanih snaga Nemačke feldmaršala Vilhelma Kajtela i nemačkog ministra inostranih poslova Joakima fon Ribentropa, razmotrena situacija u Jugoslaviji i odlučeno da se preduzmu zajedničke operacije protiv partizana u Bosni i Hercegovini, u cilju energičnog gušenja ustanka.^[3]

2. i 3. marta je održana osovinska konferencija u Opatiji na kojoj su pri­sustvovali nemački zapovednik oružanih snaga Jugoistoka Walter Kuntze, komandujući general za Srbiju Paul Bader, nemački general za vezu pri italijanskoj Vrhovnoj ko­mandi Enno Rintelen, ita­lijanski načelnik Generalštaba Vitorio Ambrozio, komandant italijanske 2. armije Mario Roata, predstavnik italijanske Vrhovne komande Antonio Gandin i načelnik Glavnog stožera hrvatskog domobranstva Vladimir Lakša. Oni su dogovorili da prvo preduzmu operacije protiv partizana u istočnoj Bosni, a zatim na teritoriji zapadne Bosne, Kordunu i Baniji, i da prva operacija otpočne 15. aprila.^[3]. Istovremeno s operacijama u istočnoj Bosni, planirana su i dejstva italijanskih trupa i čet­nika protiv partizanskih odreda u Sandžaku, Crnoj Gori i Hercegovini.^[2]

Pojedinosti operacije utanačene su na kon­ferencijama predstavnika italijanske i nemačke komande u Lju­bljani 28. i 29. marta, i u Sarajevu 19. aprila. Planirano je da se velika operacija Trio izvede u tri etape:

• Trio I – okruženje i uništenje ustanika u prostoru između Han-Pijeska, Višegrada, Goražda, Foče, Dobrog Polja, Mokrog i Sokolca.
• Trio II – čišćenje zavoja Drine, odnosno područja oko Srebrenice, Bratunca i Vlasenice i na planini Ja­vor.
• Trio III – uništenje partizana na planini Ozren, između rijeke Krivaje, Bosne i Spreče.

Još u toku dogovora o zajedničkoj ofanzivi došle su do izražaja suprotnosti između Italijana i ustaša. Vlada NDH se protivila ulasku italijanskih trupa u istočnu Bosnu, severno od demarkacione linije, i učešću četnika u operacijama.

Početkom aprila 1942, Operativni štab Borbene grupe „Bader" je premestio svoje sedište iz Beograda u Sarajevo.

Dok su visoki predstavnici sila Osovine dogovarali veliku antipartizansku operaciju, partizani su proširivali svoju slobodnu teritoriju u istočnoj Bosni.

Oni su, nakon razbijanja četnika, u martu koncentrisali snege oko Rogatice, Sokolca i južno od Han-Pijeska, i pripremili napad na Rogaticu, u kojoj se nalazio opkoljeni ustaško-domobranski garnizon.^[2] Oni su Rogaticu od 10. marta držali pod opsadom.^[4]

Takođe je izveštavano da se u rejonu oko Rogatice nalazi ustanička grupa, jačine najmanje 1000 ljudi, partizani i jedna crnogorska proleterska brigada, naoružani puškama, mitraljezima, minobacačima i sa 1—2 topa. Garnizon u Rogatici — ostatak od dva desetkovana hrvatska bataljona — izdržava napade te banditske grupe. Ona je paralisala svaki sobraćaj na putu za Rogaticu, tako da se hrvatski garnizon i stanovništvo, moglo snabdevati samo vazdušnim putem.^[4]

– pregled kapetana Ernesta Vishaupta za april 1942.

U noći 7/8. IV izvršili su napad na ustaše i domobrane u Rogatici, ali bez uspeha, te je dugotrajna opsada nastavljena.

Za izvođenje operacije formirana je borbena grupa pod komandom nemačkog generala Badera, koja je obuhvatala sledeće snage:^[5]

Njemačke snage:

• 718. pješačka divizija
• Pješačka pukovnija 737 iz 717. pješačke divizije

Talijanske snage:

• 1. alpska divizija "Taurinense" (elementi)
• 5. gorska divizija "Pusteria" (elementi)
• 22. pješačka divizija "Cacciatori delle Alpi" (elemnti)
• Četnički pomagači (nepoznat broj)

Snage NDH:

• Crna legija (3 bojne)
• domobranski bataljoni

Partizanske snage u istočnoj Bosni su bile:

• 1. proleterska brigada
• 2. proleterska brigada
• partizanski i dobrovoljački odredi

Četnici majora Dangića su imali naređenje da se ne bore protiv Nemaca, već samo protiv snaga NDH, a Nemci da četnike koji se ne odupiru ne tretiraju kao ustanike.

Nemci su pre operacije imali isti stav prema svim ustanicima, dok su Italijani smatrali da sa četnicima treba pregovarati:

General Roata je izdao prve zapovesti za Borbenu grupu »Bader«. O taktičkim pitanjima saglasnost. Različita mišljenja o pitanju pregovora sa ustanicima. Nemci se čvrsto drže Sušačkog protokola: »nikakvi pregovori«. General Roata je, naprotiv, izjavio da pregovorima sa srpskim nacionalistima - ustanicima želi da ih isključi iz borbi za istočnu Bosnu, da bi ih tek kasnije savladao.^[1]

– Izveštaj komandanta Jugoistoka o pripremi operacije Trio od 28/29. marta 1943. godine

I Nemci su uskoro počeli četnici drugačije tretirati. Nemačko naređenje za operaciju je glasilo da se uhvaćeni partizani odmah streljaju, a četnici koji se ne opiru ne budu tretirani kao ustanici:

3.) Postupak prema ustanicima: Četnici koji se ne odupiru savezničkim trupama ne treba da budu tretirani kao ustanici.^[6]

– Instrukcije komandanta operativnog štaba borbene grupe »Bader« od 10. aprila 1942. za Operaciju »Trio«

Jedinicama je preneto da ustanike i sve u njihovoj pratnji treba odmah streljati, a četnike ne ako ne pružaju otpor:

a) Ustanike koji su uhvaćeni s oružjem u ruci, kao i svakog koji se nalazi u njihovoj pratnji i podržava ih ili poseduje municiju, treba streljati.
b) Četnike koji se ne odupiru trupama ne tretirati kao ustanike.^[7]

– Zapovest 718. pešadijske divizije potčinjenim grupama za preduzimanje Operacije »Trio« od 14. aprila 1942.

Takođe je naređeno da se naselja koja pomažu par­tizane spale i unište.^[2]

16. 4. i poglavnik NDH Ante Pavelić izdao je upute o držanju jedinica u toku operacije: uzimati taoce; ubiti svakog onog ko se zatekne u zoni operacija; ubijati zarobljene partizane; uništavati kuće i naselja koja, po oceni komandi, mogu koristiti partizanima.^[3]

18. 4. 1942. Vrhovni komandant NOVJ Josip Broz Tito uputio Operativnom štabu za istočnu Bosnu direktivu o načinu vođenja borbi u slučaju neprijateljskih ofanzivnih dejstava, o čuvanju jedinica od uništenja, i održavanju veze sa domobranima radi đobijanja oružja i municije od njih.^[3]

Mada dugo pripremana, ofanziva u istočnoj Bosni nije počela predviđenog dana, niti se odvijala onako kako je planirana.

31. 3. 1942. godine, pre planiranog početka operacije, ustaška Crna legija započinje nastupanje iz Han-Pijeska prema Vlasenici, zajedno sa delovima 737. puka nemačke 718. pešadijske divizije.^[3] Smatra se da su ustaška i nemačka komanda odstupile od prvobitnog plana kako bi sprečile da se cela istočna Bosna uključi u italijansku okupacionu zonu.^[3] Tada pregovaralo i o priključenju Nedićevoj velikoj Srbiji, čemu su se četnici nadali.^[8]

1. 4. ustaška Crna legija, posle slabijeg otpora delova Vlaseničkog dobrovoljačkog odreda i 2. bataljona 2. proleterske brigade, zauzela Vlasenicu. Nakon ovoga, četnička propaganda je širila priču kako su partizani zauzeli Vlasenicu kako bi je predali ustašama.^[9] 4. aprila Crna legija je zauzela Drinjaču, nakon borbi sa četnicima. 9. 4. delovi 737. puka nemačke 718. pešadijske divizije, nastupajući iz Zvornika, zauzeli Srebrenicu, a Srebrenički dobrovoljački odred se raspao.^[3] Istog dana, Crna legija je zauzela i Bratunac, izbila na reku Drinu i preuzela granicu NDH prema Srbiji, čineći teške zločine nad civilnim stanovništom.^[10]

Nemci i ustaše su do 9. aprila osvojili veliki deo slobodne teritorije, a dobrovoljački odredi, sastavljeni od bivših četnika, se redom raspali. Četnički vođa Dangić je uspeo da pobegne u Srbiji, gde je pozivao na borbu protiv NDH, zbog čega su ga Nemci uhapsili u noći 10./11. travnja 1942. u pograničnom mestu Rogačica kod Bajine Bašte.

Ustaškim samostalnim nastupanjem je pre etape Trio I izvedena etapa Trio II i poremećen plan operacije.

Usporeno nastupanje italijanskih jedinica bio je jedan od razloga odlaganja početka operacije.^[4] Italijani su kasnili zbog žestokih borbi sa partizanima u Crnoj Gori i Hercegovini, što Nemci konstatuju u svom izveštaju: "izgleda da pojačan otpor neprijatelja u Crnoj Gori i Hercegovini znatno utiče na italijanske namere".^[4] Pošto su italijanske divizije kasnile s prebacivanjem u polazne rejone (u rejone Kalinovik—Foča i Sarajevo—Trnovo), prva etapa izvedena je u nešto izmenjenom planu. Njemački general Bader je čak razmatrao da otkaže cjelokupnu operaciju.

Divizija „Pusterija" trebalo je da učestvuje u operacijama u istočnoj Bosni sa četiri bataljona. Ona je mogla da stigne na Drinu do 25. aprila samo „ukoliko ih ne ometu borbe".^[4] Diviziia „Taurinenze" trebalo je da do 25. aprila dostigne pešice i železničkim transportom svoje polazne položaje kod Sarajeva. Do 20. aprila nije stigao ni jedan transport u Sarajevo, niti je izvešteno da je iz Mostara krenula pešice neka jedinica.^[4]

Italijanske divizije Taurinense i Cacciatori delle Alpi, zbog zadržavanja u Crnoj Gori i Her­cegovini, će na polazne položaje stići tek početkom maja.^[2]

U međuvremenu se veoma pogoršala situacija hrvatske posade u Rogatici, koja je bila opkoljena od 10. marta i iscrpljena glađu, pegavim tifusom i pomanjkanjem municije, tim više što su vremenske prilike često onemogućavale najnužnije snabdevanje garnizona, koje se vršilo avionima.^[4]

Komandant Jugoistoka Alexander Löhr je naredio da se napad Crne legije iskoristi za pokretanje operacije u istočnoj Bosni, što je dovelo do odluke Borbene grupe „Bader" da ne čeka dolazak italijanskih jedinica, no da 718. divizija sa potčinjenim hrvatskim odredima, neodložno krene u deblokadu Rogatice.^[4] 10. aprila je štab Borbene grupe „Bader" izdao Operacijsku zapovest za nastupanje ka rejonu Rogatice, kojom je predviđeno da se, posle iznenadnog okruženja partizana, obruč oko Rogatice dnevno sužava za 3–4 km i time omogući "temeljito i sistematsko čišćenje".^[4]

Do 22. aprila, Nemci su dostigli sa 718. divizijom liniju Bogovići-Han-Pijesak, sa 737. pukom liniju Gođenje-Slap-Višegrad, dok je ustaška „Crna legija“, između nemačkih snaga, dostigla liniju Han-Pijesak-Podžeplje. 22. aprila prikupljene osovinske snage sa tih položaja su prešle u koncentrično nastupanje prema Rogatici, čime je počela faza Trio I.^[3] Istovremeno, delovi italijanske divizije „Pusterija“ su nadirali od Pljevalja i Višegrada ka Čajniču i Goraždu. Južni luk obruča, od Kalinovika prema Foči do Višegrada, trebalo je da zatvore italijanske snage koje još nisu stigle.^[2]

Čišćenje istočne Bosne od strane nemačkih, italijanskiih i hrvatskih trupa, tj. »Borbene grupe general Bader«, uspešno je nastavljeno. Povlačenje veće grupe bandi u italijansku okupacionu zonu nije se moglo sprečiti zbog odugovlačenja nastupnog marša italijanske 22. i 5. brd. div. iz Bosne prema jugu.^[11]

– Izvod iz mesečnog izveštaja komandanta oružanih snaga na Jugoistoku od 31. maja 1942.

Nalazeći se u opasnosti od potpunog okruženja, Vrhovni štab odustaje od daljih napada na Rogaticu i naređuje partizanskim snagama da se povuku na jug u italijansku zonu, prema Goraždu i Foči. Na taj način je osovinsko koncentrično dejstvo prema Rogatici prešlo u frontalno potiskivanje delova Prve i Druge proleterske brigade i nekih istočnobosanskih dobrovoljačkih jedinica sa severa na jug, a ostali delovi brigada usporavali su nadiranje divizije „Pusterija“ na pravcu Čajniče-Goražde, koje su Italijani zauzeli 24. aprila.

27. aprila nemačke, ustaške i domobranske snage ušle su u Rogaticu i deblokirale njen garnizon, a za naredna dva dana izbile u do­linu reke Prače, gde su se na demarkacionoj liniji zadržale u očeki­vanju dejstva italijanskih trupa iz Sarajevskog i Nevesinjskog polja ka Kalinoviku i Foči.^[2] Jedinice nemačke 718. divizije, posle kraćeg prestrojavanja, prešle su 4. maja Praču i istog dana ušle u Goražde, dok su delovi divizije „Pusterija“ produžili nastupanje ka Foči. Time su, uglavnom, dejstva nemačkih snaga u istočnoj Bosni bila završena.

Glavni članak: Operacija Foča

1. maja otpočela su dejstva divizije „Taurinenze“ i divizije „Alpski lovci“ od Sarajeva ka Kalinoviku, a 6. maja od Nevesinja, isto u pravcu Kalinovika. Savlađujući otpor Kalinovičkog partizanskog odreda, snage divizije „Taurinenze“ zauzele su 7. maja Trnovo dok su delovi divizije „Alpski lovci“ 8. maja prodrli u Ulog. 12. maja, delovi obe divizije susreli su se u Kalinoviku. Za to vreme, ojačani puk divizije „Alpski lovci“ i delovi divizije „Murđe“ vodili su bezuspešne borbe protiv jedinica Severnohercegovačkog odreda oko Gacka i Avtovca.

10. 5. zbog nadiranja italijanskih jedinica Vrhovni štab sa Prvom i Drugom proleterskom brigadom napušta Foču i kreće prema selu Plužinama kod Šavnika.^[3] Istog dana, delovi italijanske divizije "Pusterija", nastupajući s pravca Goražda, zauzeli su Foču, čime je okončana Fočanska republika.^[3]

12. 5. kod sela Dražljeva delovi Severnohercegovačkog NOP odreda sprečili prodor ojačanog 52. puka italijanske divizije "Kačatori dele Alpi" iz Gacka prema Čemernu i Foči. Posle trodnevnih borbi, uz gubitke od 9 mrtvih i 22 ranjena, italijanski puk je prodro u selo Vrbu i spalio ga.^[3]

18. 5. u noćnom napadu na isturene italijanske položaje na Kruščici kod Foče, delovi 2. proleterske brigade razbili 141. četu bataljona "Bolcano" divizije Pusterija.^[3]

Nijemci su imali 4 mrtva i 11 ranjenih, Hrvati 9 mrtvih i 11 ranjenih, Talijani 3 mrtva i 1 ranjeni, a ustanici 80 mrtvih i 786 zarobljenih. Ovi podatci obuhvaćaju samo razdoblje od 8. travnja do 25. travnja, i nisu ubrojani gubici partizana i Talijana u operaciji Foča.

Crna legija pod komandom Jure Francetića je izvršila masovne zločine nad srpskim civilima u selu Stari Brod na Drini i drugim mestima. Po izbijanju na Drinu, ustaše su činile masovne pokolje srpskih izbeglica:

Prelazak srpskih izbeglica skoro isključivo žena i dece preko Drine u Srbiju nije se delimično mogao sprečiti zbog slabo posednute granice na Drini. Hrvatske ustaške i milicijske snage poklale su veliki broj izbeglica koji su hrlili ka Drini, a delimično ih pobacali u reku.^[10]

Italijani su 8. maja izvestili da ustaše ubijaju žene i decu u selima prethodno okupiranim od njihovih jedinica:

Hrvatski milicioneri su izvršili zločine u selima okupiranim od naših jedinica, ubijajući žene i decu.^[12]

– Bilten Komande 2. armije od 8. maja 1942.

8. 5. Vrhovni štab NOP i DV Jugoslavije izdao je saopštenje povodom zločina okupatora i njegovih ustaško-četničkih slugu nad narodom istočne Bosne i pozvao narod da zajednički s partizanskim jednicama pruži još odlučniji otpor.^[3]

Glavni članak: Pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu

Stanovništvo nije neprijateljski raspoloženo, ali je jako uplašeno i pokolebano masovnim pokretima Italijana i četničkom propagandom, koja je veoma aktivna i naročito iskorišćava stanje u Crnoj Gori.^[13]

– Izvještaj štaba Prve proleterske brigade od 6. juna 1942

Osovinske snage su uspele da likvidiraju prostranu slobodnu teritoriju u istočnoj Bosni i Hercegovini. Jedinice Dobrovoljačke vojske, sastavljene od meštana i bivših četnika, raspale su se pod uticajem četničke propagande, a osipanje je zahvatilo i neke partizanske jedinice.^[2] Raspalo se i nekoliko partizanskih bataljona iz Romanijskog i Kalinovičkog NOP odreda.^[3]

Međutim, propalo je izvođenje III faze osovinske operacije, u kojoj je predviđeno uništenje partizana na planini Ozren, jer su oni pre toga uspeli izaći iz obruča. Vrhovni štab je izvukao proleterske brigade ispod udara i uputio ih da pojačaju dejstva partizanskih jedinica u Crnoj Gori i Hercegovini.^[3] Ubrzo po završetku združenih osovinskih operacija u Istočnoj Bosni, partizani su 15. juna napali ustaški garnizon u Vlasenici. Međutim, nakon pretrpljenih gubitaka od 17 mrtvih i 40 ranjenih, partizani su bili primorani da se povuku.

Vrhovni štab je krajem juna naredio pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu, gde će preneti težište borbe.

5. 6. 1942. komanda italijanske divizije "Pusterija" uputila Višoj komandi oružanih snaga "Slovenija-Dalmacija" izveštaj o iskustvima stečenim u borbi protiv partizanskih jedinica u toku operacija u proleće 1942. godine, u kome ističe da ofanzivne operacije protiv partizana predstavljaju veliku teškoću i skoro uvek se svode na "napad u prazno", jer se iznenađenje, osnovni uslov uspeha teško postiže; da partizani uvek napadaju noću, iz velike blizine, načelno 1-2 dana posle posedanja položaja ili mesta, po svaku cenu težeći ka iznenađenju, da su u napadu veoma uporni i energični, ističući se savršenim poznavanjem terena i brzinom pokreta, da uživaju pomoć stanovništva, da njihove komande brižljivo proučavaju akciju koju će izvesti.^[3]

U izveštaju se, pored ostalog, predlaže: da se svaka kolona upućuje samo uz jaku pratnju, da se zastanci izvode samo na otkrivenom zemljištu, a garnizoni, na linijama operativnog snabdevanja, postave na razmacima ne većim od 30 km, te da se oko njih vrše bočna "čišćenja". Na kraju se konstatuje: "naš rat je rat bez pozadine".^[3]

• Fočanska republika
• Borbe za Istočnu Bosnu 1942.
• Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji

• (sh) Operacija "Trio" (znaci.org)
• (sh) Operacija "Trio" (vojska.net)