İçeriğe atla

Bohdan Hmelnitski

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bohdan Hmelnitski
Kazak hetmanı
Hüküm süresi30 Ocak 1648 - 6 Ağustos 1657
Önce gelenMakam oluşturuldu.
Sonra gelenYuri Hmelnitski
Doğum1595
Subotiv, Polonya-Litvanya Birliği
Ölüm6 Ağustos 1657 (61-62 yaşında)
Çigirin, Ukrayna
Tam adı
Bohdan Zynoviy Mykhailovych Khmelnytsky
İmza

Bohdan Hmelnitski (Rutence: Ѕѣнові Богдан Хмелнiцкiи,[1] Ukraynaca: Богдан Зиновій Михайлович Хмельницький) (1595 - 6 Ağustos 1657) Kazak Hetmanlığı'nın kurucusu. Polonya-Litvanya Birliği'ne (1648-1654) karşı ayaklanma başlatan Zaporojya Kazakları önderi. Ölümünden sonra yerine oğlu Yuri Hmelnitski Kazak hetmanı olmuştur.

İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Hmelnitski'nin doğum tarihinin kesin bir kanıtı olmamasına rağmen, Rus tarihçi Mihaylo Maksimoviç, muhtemelen 27 Aralık 1595 olduğunu öne sürüyor.[2] Ortodoks Kilisesi'nde gelenek olduğu gibi, Theodor adı ile ile vaftiz edildi ve Ukraynacaya Bohdan olarak çevrildi. Smoliy ve Stepankov tarafından yazılan Hmelnitski biyografisi, onun 9 Kasım'da (Jülyen takvimine göre, Aziz Zenoby bayram günü 30 Ekim) doğduğunu ve 11 Kasım'da (Aziz bayram günü) vaftiz edildiğini belirtiyor.[3][4]

Hmelnitski, babası Mihaylo Hmelnitski'nin, Polonya Krallığı'na bağlı Çehrin yakınlarındaki Subotiv köyünde yer alan malikanesinde doğdu.[5] Ailesi, Rus soylularından gelmektedir.[6] Babası Mihaylo, Leh soylusu Stanisław Żółkiewski'nin yanında çalışmaktaydı. Bohdan ve babasının szlachta'ya (soylular için Lehçe bir terim) ait olup olmadığı konusunda tartışmalar olmuştur.[7]

Evlilik ve ailesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bohdan Hmelnitski, zengin Pereyaslav doğumlu bir Kazak olan Hanna Somkivna ile evlendi; çift, Subotiv'e yerleşti. 1620'lerin ortalarında Stepanyda, Olena ve Kateryna adında üç kızı oldu. İlk oğlu Timiş (Tymofiy) 1632'de, başka bir oğlu Yuri Hmelnitski ise 1640'ta doğdu.

Zaporojya Kazaklarına katılması[değiştir | kaynağı değiştir]

1617'de Hmelnitski, Kazakların hizmetine girdi. 1619'da, Lehistan-Litvanya Birliği'nin Osmanlı İmparatorluğu ile savaşa girdiğinde babasıyla birlikte Boğdan'a gönderildi. İlk askeri savaş deneyimi trajikti. 17 Eylül 1620'de Cecora Muharebesi sırasında, babası ve Stanisław Żółkiewski öldürüldü ve genç Hmelnitski, gelecekteki hetman Stanisław Koniecpolski de dahil olmak üzere diğer bazı soylular ve askerler, Türkler tarafından esir alındı. Sonraki iki yılını İstanbul'da, bir Osmanlı Kaptan-ı derya'sının yanında tutsak olarak geçirdi.[8] Diğer kaynaklar, Osmanlı Donanması'ndaki köleliğini bir kürekçi olarak kadırgalarda geçirdiğini ve burada Türk dilleri hakkında bilgi sahibi olduğunu söylemektedir.[9]

Ukrayna'ya dönüşüne dair somut bir kanıt bulunmasa da, çoğu tarihçi Hmelnitski'nin ya kaçtığını ya da fidye karşılığı serbest kaldığını düşünüyor.

Czapliński Vakası[değiştir | kaynağı değiştir]

Stanisław Koniecpolski'nin ölümü üzerine (Mart 1646) halefi Aleksander Koniecpolski, sahip olduğu toprakların sınırlarını belirledi. Hmelnitski'nin arazisi üzerinde hak iddia ederek buranın kendisine ait olduğunu iddia etti. Hmelnitski, bu durumdan kendisini ve topraklarını korumak için Leh kraliyetinin farklı temsilcilerine mektup yazdı, ancak bu mektuplar cevapsız kaldı. 1645 yılının sonunda Çehrin Starostası Daniel Czapliński, Hmelnitski'ye ait Subotiv'i ele geçirmek için Koniecpolski'den izin istedi.

1646 yazında Hmelnitski, sarayda elverişli bir konumu olduğu için Kral IV. Władysław Waza ile bir görüşme ayarladı. Planladığı savaşlarda Kazakları kendi tarafında görmek isteyen Władysław, Hmelnitski'ye Subotiv arazisi üzerindeki haklarını koruduğunu beyan eden kraliyet mühürlü bir belge verdi. Ancak, Lehistan-Litvanya Birliği'nin o zamanki yapısı ve Ukrayna'nın kanunsuzluğu nedeniyle, Kral bile yerel kodamanlarla bir çatışmayı önleyebilmek için söz geçiremiyordu. 1647'nin başında Daniel Czapliński, Hmelnitski'yi topraklarından zorla çıkarmak harekete geçti. Czapliński, iki kez Subotiv'e baskın yaptırdı: önemli ölçüde maddi hasar verildi ve Hmelnitski'nin oğlu Yuri Hmelnitski kötü bir şekilde yaralandı. Nisan 1647'de Czapliński, Hmelnitski'yi Subotiv'den kovdu ve Hmelnitski ailesiyle birlikte Çehrin'deki bir akrabasının yanına sığındı.

Mayıs 1647'de Hmelnitski, davasını savunmak adına ikinci kez kralla görüşme ayarladı, ancak kralın güçlü kodamanlarla uğraşmaya isteksiz olduğunu gördü. Hmelnitski, mülkünü kaybetmenin yanı sıra karısı Hanna'yı da kaybetmiş ve çocuklarıyla yalnız kalmıştır. O sırada "Bozkırın Helen'i" olarak anılan Daniel Czapliński'nin karısı olan Motrona (Helena Czaplińska) ile evlendi. Bu süre zarfında, Kazakların Tatarlarla savaşını görüşmek üzere birkaç üst düzey Leh soylusuyla bir araya geldi.

Hmelnitski, Leh soylulardan destek bulamazken, Slav Kazakları dostlarından destek buldu. Çehrin alayı ve diğerleri Hmelnitski'nin yanında yer aldı. Hmelnitski 1647 sonbaharı boyunca bir alaydan diğerine seyahat etti ve Ukrayna'daki Slav Kazakları liderleriyle birçok istişarede bulundu. Faaliyetleri, zaten Kazak isyanlarına alışkın olan yerel Leh yetkililer arasında şüphe uyandırdı ve derhal tutuklandı. Koniecpolski idamı için emir verdi ama Hmelnitski'yi elinde tutan Çehrin Kazak komutanı onu serbest bıraktı. Hmelnitski, bir grup destekçisiyle birlikte Zaporijya Siçi'ne doğru yola çıktı.

Ayaklanma[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Hmelnitski Ayaklanması
Kiev'de bulunan Bohdan Hmelnitski anıtı.

Czapliński Vakası genellikle ayaklanmanın doğrudan nedeni olarak görülse de, esasen yükselen halk hoşnutsuzluğunu temsil eden eylemler için bir ön zemindi.[10][11] Din, etnik köken ve ekonomi bu hoşnutsuzluğa etki etti. Lehistan-Litvanya Birliği bir uluslar birliği olarak kalmaya devam ederken, Ortodoks Rutenyalılar göz ardı edildi. Leh kodamanlar tarafından ezilen Rutenler, öfkelerini Lehlerden ve Leh soylularının mülklerini yöneten Yahudilerden çıkardılar. Karşı Reformasyon'un ortaya çıkışı Ortodoks ve Katolik Kiliseleri arasındaki ilişkileri daha da kötüleştirdi. Birçok Ortodoks Ukraynalı, Brest Birliği'ni Ortodoks inançlarına yönelik bir tehdit olarak görüyordu.

1647 yılının sonunda Hmelnitski Dinyeper nehrine ulaştı. 7 Aralık'ta küçük ordusu (300-500 kişi), kendi tarafına Kazakların yardımıyla, bölgeyi koruyan küçük Polonyalı ekipleri silahsızlandırdı ve Zaporijya Siçi'ni ele geçirdi. Lehler, Siç'i geri almaya çalıştılar ancak daha fazla Kazak'ın Hmelnitski'ye katılmasıyla kesin bir yenilgiye uğradılar. Ocak 1648'in sonunda bir Kazak Radası çağrıldı ve Hmelnitski oybirliğiyle hetman seçildi. Ukrayna'nın birçok bölgesine hetman mektupları gönderilerek Kazaklar ve Ortodoks köylüler isyana katılmaya çağrıldı, Hortisa tahkim edildi, silah ve mühimmat elde etmek ve üretmek için çaba sarf edildi ve Kırım Hanı III. İslâm Giray'a elçiler gönderildi.

Leh yetkililer Hmelnitski'nin Siç'e gelişini ve isyanla ilgili haberleri hafife aldılar. İki taraf karşılıklı talep listeleri sundu: Lehler, Kazaklardan isyancı lideri teslim etmelerini ve dağılmalarını isterken, Hmelnistki ve Rada, Lehistan'ndan Kazakların eski haklarını geri vermesini, Ukrayna Rum Katolik Kilisesi'nin ilerleyişini durdurmasını, Siç'in ve Kazak alaylarının Ortodoks liderlerini atama hakkını vermesini ve Lehistan birliklerini Ukrayna'dan çıkarmasını talep etti.[12] Leh kodamanlar bu talepleri hakaret olarak kabul ettiler ve Stefan Potocki komutasındaki bir ordu Siç'e doğru harekete geçti.

Hmelnitski, beklemek yerine Leh ordusunun üzerine yürüdü. İki ordu 16 Mayıs 1648'de Jovti Vodi'de karşı karşıya geldi ve burada Toğay Bey'in Tatarlarının da yardımıyla Kazaklar, Lehistan'a ilk ezici yenilgilerini yaşattılar. Bu yenilgi kısa bir süre sonra, 26 Mayıs 1648'de Korsuń Muharebesi'nde aynı başarıyla tekrarlandı. Hmelnitski diplomatik ve askeri becerilerini kullandı: onun liderliğinde Kazak ordusu onun planlarına uygun olarak savaş pozisyonları aldı, Kazaklar manevralarında ve saldırılarında kararlıydı ve geri çekilmediler. Bu galibiyetlerin ardından Hmelnitski, Kırım hanı'nın da desteğini kazandı.

Kazak Hetmanlığı'nın kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Bohdan Hmelnitski'nin sancağı

Kiev'i ziyaret etmekte olan Kudüs Patriği Paiseus, Hmelnitski'den "Rus Prensi" olarak bahsetmiştir. Şubat 1649'da, Pereyaslav'da Senatör Adam Kisiel başkanlığındaki bir Leh heyetiyle yapılan müzakereler sırasında, Hmelnistki "Rusların tek otokratı" olduğunu ve "Ukrayna, Podolya ve Volhinya'da... Lviv, Kholm (günümüzde Chełm) ve Haliç'e kadar uzanan topraklarında ve prensliğinde yeterli güce sahip bir hetman olduğunu" ilan etti.[13][14]

Hmelnitski liderliğinde: askeri, idari, mali, ekonomik ve kültürel alanlarda yenileşmeler yapıldı. Hmelnitski yeni bir hükümet sistemi kurdu. Askeri ve sivil idareyi yeniden düzenledi ve geliştirdi.

1649 baharından itibaren durum Kazaklar için kötüye gitmeye başladı; Leh saldırıları sıklaştıkça daha başarılı olmaya başladılar. Bunun sonucunda 18 Ağustos 1649'da imzalanan Zboriv Antlaşması Kazaklar için olumsuz etkilere sebep oldu. Bunu 18 Haziran 1651'de Tatarların Hmelntski'ye ihanet ettiği ve hetmanı esir aldığı Beresteczko Muharebesi'nde ki bir başka yenilgi izledi. Kazaklar tahminen 30.000 kayıp vererek ezici bir yenilgiye uğradılar. Lehistan'ın lehine olan Bila Tserkva Antlaşması'nı imzalamak zorunda kaldılar. Savaş yeniden patlak verdi ve takip eden yıllarda iki taraf neredeyse sürekli savaş halindeydi. Artık Kırım Tatarları, ikili arasında belirleyici bir rol oynuyordu ve iki tarafın da üstün gelmesine izin vermiyorlardı. Hem Ukrayna'nın hem de Polonya-Litvanya Topluluğu'nun çok fazla güçlenmesini ve bölgede etkili bir güç haline gelmesini engellemek istediler.[15]

Hmelnitski başka bir müttefik aramaya başladı. Kazaklar, Lehistan'dan fiilen bağımsızlıklarını kazanmış olsalar da, yeni devletin meşruiyete ihtiyacı vardı ve bu da yabancı bir hükümdar tarafından sağlanabilirdi. Bir himaye arayışında olan Hmelnitski, 1651'de Osmanlı Sultanına elçiler gönderdi. Türkler, hamisi oldukları Kırım Hanlığı, Boğdan Prensliği ve Eflak Prensliği ile yaptıkları anlaşmalarda olduğu gibi Kazak Hetmanlığı'na hamilik teklif ettiler. Ancak Müslüman bir hükümdarın boyunduruğuna girme fikri halk ve Kazakların çoğu tarafından kabul görmedi.

Diğer olası müttefik ise Rus Çarlığı'ydı. Ancak, Hmelnitski'nin ortak Ortodoks inancı adına yaptığı yardım çağrılarına rağmen Çar, 1653'te bir Kazak-Osmanlı birliği tehdidi onu nihayet harekete geçmeye zorlayana kadar beklemeyi tercih etti. Çarın Ukrayna'yı kontrolü altına almaya sıcak bakabileceği fikri Hetman'a iletildi ve böylece diplomatik faaliyetler arttı. 1654'te Hmelnitski, Rus çarı I. Aleksey Mihayloviç'e bağlılık yemini etti.[16]

1654 Pereyaslav Antlaşması sonucunda, bölgenin jeopolitik haritası değişti. Rusya sahneye çıktı ve Kazakların eski müttefikleri olan Tatarlar, taraf değiştirerek Lehlerin safına geçerek Hmelnitski ile kuvvetlerine karşı savaş başlattı. Tatar akınları, tüm Siç bölgelerine yayıldı. Çarın ordusu tarafından desteklenen Kazaklar, Belarus'taki Leh topraklarına saldırdı ve 1654 baharında Lehleri ülkenin büyük bir kısmından sürdüler.[17] İsveç İmparatorluğu'da X. Karl Gustav önderliğinde bu kargaşaya katıldı. Hem Lehistan hem de Rusya'nın eski düşmanı olan İsveç, Ruslar gelmeden önce Litvanya Büyük Dükalığı'nın bir kısmını işgal etti. Rusya, 1656'da İsveç'e saldırdı, ancak savaş iki yıl sonra sonuçsuz sona erdi.

Hmelnitski, çarı Pereyaslav anlaşmasını bozmakla suçladı. Polonya'da Kazak ve Transilvanyalı müttefikler yenilgiye uğradı ve Hmelnitski iç isyanlarla uğraşmak zorunda kaldı.[18] 27 Temmuz 1657'de Hmelnitski beyin kanaması geçirip felç olduktan sonra öldü. Cenazesi 23 Ağustos'ta Subotiv'deki ailesinin de gömüldüğü kiliseye gömüldü. 1664'te Lehistan hetmanlarından Stefan Czarniecki'nin, Subotiv'i ele geçirip Hmelnitski ve oğlu Tymish'in mezarlarını bozduğu iddia edilir.[19]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ See, for example, the title of Samuil Velichko 1720 chronicle.
  2. ^ "Житие и страдание святого преподобномученика и исповедника Феодора и брата его преподобного Феофана1 начертанных" pravoslavie.uz and catholic.org 7 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ Страдание святого священномученика Зиновия епископа Эгейского, и сестры его Зиновии [The suffering of the Holy Martyr St. Zinovy the Bishop of the Aegean, and his sister Zenova] (Rusça). monar.ru. 6 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2016. 
  4. ^ Смолій В.А., Степанков В.С. "Богдан Хмельницький", Альтернативи, 966-7217-76-0, 2003
  5. ^ While Subotiv or Chyhyryn are most commonly identified as alternative places for his birth, historian Stanisław Barącz believes that he was born in Zhovkva (Żółkiew).
  6. ^ "Bohdan Khmelnytsky Article". 5 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ "Краєвид :: Богдан Зиновий Хмельницкий [Львов]". web.archive.org. 27 Temmuz 2011. 30 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2020. 
  8. ^ Smoliy, Stepankov 1995, s. 51
  9. ^ Bohdan Khmelnytsky (Rusça)
  10. ^ Clarence Manning (1947). "Bohdan Khmelnitsky". The Story of the Ukraine. Philosophical Library. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2024 – University of Chicago vasıtasıyla. 
  11. ^ "Chyhyryn starosta Daniel Czapliński | Looking Through The Lens" (İngilizce). 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2019. 
  12. ^ V. A. Smoliy, V. S. Stepankov. Bohdan Khmelnytsky. Sotsialno-politychnyi portret. s. 91, Lebid, Kyiv. 1995
  13. ^ V. A. Smoliy, V. S. Stepankov. Bohdan Khmelnytsky. Sotsialno-politychnyi portret, p. 203, Lebid, Kyiv. 1995
  14. ^ Hrushevsky,M. History of Ukraine-Rus. New ed. Bao. Donetsk, 2003.
  15. ^ Orest Subtelny. Ukraine. A history. University of Toronto Press, s. 133. 1994. 0-8020-0591-8.
  16. ^ "Treaty of 1654" 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopedia of Ukraine
  17. ^ V. A. Smoliy, V. S. Stepankov. Bohdan Khmelnytsky. Sotsialno-politychnyi portret. page 591. Lebid. Kyiv. 1995.
  18. ^ Hrushevsky, M. Illustrated History of Ukraine. "BAO". Donetsk, 2003. 966-548-571-7 page 330
  19. ^ Some Ukrainian historians dispute that his grave was desecrated. In 1973, an expedition investigated the site of the church and discovered remains of people, not been found before.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Resmî unvanlar
Önce gelen:
Makam oluşturuldu.
Kazak hetmanı
30 Ocak 1648 - 6 Ağustos 1657 		Sonra gelen:
Yuri Hmelnitski
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bohdan_Hmelnitski&oldid=33466640" sayfasından alınmıştır