Oyini Akbariy

Oyini Akbariy (forscha: آئینِ اکبری) yoki Akbarshoh qonunlari 16-asrda Akbarshoh zamonidagi Boburiylar saltanati boshqaruviga oid barafsil hujjat boʻlib, saroy tarixchisi Abulfazl Allomiy tomonidan fors tilida yozilgan^[1]. Asar kattaroq hujjat – Akbarnomaning III jild va xotima qismini tashkil qiladi hamda oʻzi ham uch jilddan iborat^[2].

Qismlari

Oyini Akbariy Akbarnomaning uchinchi jildi boʻlib, unda Akbar hukmronligi haqidagi maʼlumotlar geografik lugʻatga oʻxshash maʼmuriy hisobotlar shaklida boʻladi. Blochmannning tushuntirishida, "u imperator Akbarning „āīn“ (yaʼni boshqaruv uslubi) ni oʻz ichiga oladi va uning hukumatining maʼmuriy hisoboti va statistik hisoboti boʻlib, taxminan 1590-yil holatidadir."^[3]^[4]

Oyini Akbariy beshta kitobga boʻlinadi. „manzilobodiy“ deb atalgan birinchi kitobda imperator xonadoni va uni saqlash masalalari, ikkinchisi esa „sipohobodiy“ deb nomlangan, imperator xizmatkorlari, harbiy va davlat xizmatlari haqida. Uchinchi „mulkobodiy“ nomli asarda sud va ijroiya qonun-qoidalarini oʻz ichiga olgan imperiya boshqaruvi haqida soʻz boradi. Toʻrtinchisida hind falsafasi, ilmi, ijtimoiy urf-odatlari va adabiyoti haqida maʼlumotlar mavjud. Beshinchisida Akbarning soʻzlari^[3] hamda muallifning nasl-nasabi va tarjimai holi haqida maʼlumotlar keltirilgan.

Jildlari

1-jild: Manzilobodiy Jildda jami 90 oyin yoki oʻsha paytdagi maʼmuriyatning turli qismlari va kasblarini tavsiflovchi Nizom mavjud. Turli oyinlarga imperator zarbxonasidagi, uning ishchilari va ularning oltin va kumushni qayta ishlash va qazib olish jarayoni, dirham va dinor va boshqalar kiradi. Shuningdek, imperator haramiga (15-oyin), qirollik muhrlariga (20-oyin), imperator oshxonasi (23-oyin) va uning retseptlari hamda imperator yoʻqligidagi boshqaruv qoidalariga (26-oyin) oid qismlar ham mavjud. Jildida mevalar, sabzavotlar, atirlar, gilamlar va hokazolar, shuningdek, sanʼat va rassomchilikning batafsil tavsifi keltirilgan. Oyini Akbariy Akbar hukmronligi davrida Boburiylar qoʻshinini saqlash haqida maʼlumot olish uchun ajoyib manbadir. 35-oyin artilleriyadan foydalanish va ularga xizmat koʻrsatish, qirollik otlari, tuyalari, xachirlari va fillarini parvarishlash va tamgʻalash, shuningdek hayvonlarga beriladigan oziq-ovqat tafsilotlarini tasvirlaydi. Shu bilan birga, ushbu hajmda ishchilarning ish haqi, uy-joy qurilishi hisob-kitoblari va boshqalarga oid qoidalar mavjud^[5].

2-jild: Sipohobodiy Ikkinchi jildda oʻz adabiy dahosi yoki musiqiy mahorati bilan imperatordan katta dalda olgan va xuddi shunday yuksak qadr-qimmatga ega boʻlgan taxt xizmatkorlari, harbiy va davlat xizmatchilari hamda saroy xizmatchilariga boʻlgan munosabat hamda ularning faoliyati tasvirlangan.

3-jild: Mulkobodiy Uchinchi jild butunlay sud va ijroiya boʻlimlari toʻgʻrisidagi nizomlarga, yangi va amaliy davrni oʻrnatishga, yerni oʻrganishga, qabila boʻlinishlariga va moliya vazirining ijara vazifalariga bagʻishlangan.

4-jild: Qonun va ijtimoiy sharoitlar Toʻrtinchi jildda aholining asosiy qismini tashkil etuvchi hindlarning ijtimoiy ahvoli va adabiy faoliyati, ayniqsa, falsafa va huquq sohalari tasvirlangan, hukmdor oʻz saltanati barqarorligining kafolatini siyosiy yuksalishda koʻrgan. Shuningdek, Hindistonning chet el bosqinchilari, taniqli sayyohlari, musulmon avliyolari va ular mansub boʻlgan mazhablar haqida bir necha boblar mavjud.

5-jild: Akbarshoh tomonidan aytilgan gaplar va qilingan ishlar Beshinchi jildda Abulfazl tomonidan toʻplangan axloqiy jumlalar va epigrammatik soʻzlar, mushohadalar, imperatorning hikmat qoidalari oʻrin olgan.

Sayid Ahmonxonning Oyini Akbariyi

1855-yilda Ser Sayid Ahmadxon Abulfazlning „Oyini Akbariy“ kitobining oʻzi tomonidan ilmiy, chuqur oʻrganilgan va tasvirlangan nashrini tugatdi. Ishni koʻngildagidek tugatib, uning mehnatini qadrlashiga ishonib, Mirzo Asadullaxon Gʻolibga olib keladi. Buyuk Gʻolibning oldiga kelib, unga taqriz yozishini soʻraydi. Gʻolib majbur boʻladi, lekin Oyini Akbariyni va maʼnosi bilan, uning mahsuli boʻlgan imperiya, dabdabali, savodli va ilmli Boburiy madaniyatini qoralab forscha qisqa sheʼr yozadi. Gʻolib Sayid Ahmadxonni oʻz isteʼdodini „oʻlik narsalar“ga sarflagani uchun amalda tanbeh beradi va oʻsha paytda bu dunyoda barcha oyinlarni ushlab turgan „Angliya sohiblari“ga maqtovlar aytadi.

Gʻolib buyuk davlatlarning, xususan, Hindiston siyosatidagi xatti-harakatlari tufayli dunyo siyosatidagi oʻzgarishlardan juda xabardor boʻlib tuyulardi. Sayid Ahmad Gʻolibning nasihatlaridan hayratda qolgan boʻlishi mumkin edi, lekin nashrga toʻsqinlik qilayotgan kuchlarni tushunadi.

Ser Sayid Ahmadxon tarix va arxeologiyaga faol qiziqishdan voz kechdi. Garchi keyingi bir necha yil ichida yana ikkita tarixiy matnni tahrir qilgan boʻlsa-da, ularning hech biri Oyin doirasini: Akbar boshqaruvi haqidagi keng va zafarli hujjat oʻz ichiga olmaydi.

Mashhur oyinlar

Odam xartali (1-jild, 76-oyin)

Akbar janobi oliylarining faoliyati koʻp qirrali. Xarajatlar yigʻilishi eʼlon qilingan kunlarda koʻp sonli erkaklar tayinlandi. Ularning xizmatlari oʻrganiladi va ilm tangasi oqimdan oʻtadi. Baʼzilar diniy shubhalarni yoʻq qilish uchun u zotga ibodat qilishadi, boshqalari esa dunyoviy ishni hal qilish uchun undan maslahat ham soʻrashadi. Boshqalar esa ularni davolash uchun dori-darmonlarni xohlashadi. Xuddi shu kabi boshqa koʻplab soʻrovlar boʻldi. Eron, Turkiya, Yevropa, Hindiston va Kashmirdan kelgan koʻp sonli erkaklarning maoshlari quyida tasvirlangan tarzda belgilanadi va erkaklarning oʻzlari oliy hazratlari huzuriga toʻlov ustalari tomonidan olib ketiladi. Ilgari odamlar otlar va jihozlar bilan kelish odat edi, lekin endi faqat Ahadiy lavozimiga tayinlangan erkaklar ot olib kelishga ruxsat etilgan. Ish haqi ularni olib kelgan zobitlar tomonidan taklif qilinadi, keyinchalik koʻpaytiriladi yoki kamaytiriladi, garchi u odatda oshiriladi. Chunki oliy hazratlarining bozori hech qachon zerikarli boʻlmaydi. Hazrati oliylari huzuriga olib kelingan erkaklar soni mavjud erkaklar soniga bogʻliq. Har dushanba kuni oʻtgan haftadan qolgan barcha otliqlar yigʻiladi. Hazrati oliylari zobitlar armiyasi va zobitlarning gʻayratini oshirish maqsadida otliq olib kelgan har bir otliq uchun ikkita toʻgʻon sovgʻa qiladi.

Taʼlim toʻgʻrisidagi oyin (2-jild 25-oyin)

Hazrati oliylari har bir maktab oʻquvchisi avval alifbodagi harflarni yozishni, keyin esa ularning bir nechta shakllarini kuzatishni oʻrganishni buyuradi. Har bir harfning shakli va nomini oʻrganishi kerak, bu ikki kun ichida bajarilishi mumkin, shundan soʻng bola birlashtirilgan xat yozishni davom ettirishi kerak. Ularni bir hafta davomida mashq qilish mumkin, shundan soʻng bola bir oz nasr va sheʼriyatni yoddan oʻrganishi kerak, soʻngra Xudoni ulugʻlash uchun baʼzi oyatlarni yoki har biri alohida yozilgan axloqiy jumlalarni yodda tutishi kerak. Hamma narsani oʻzi oʻrganishi uchun ehtiyot boʻlish kerak, lekin oʻqituvchi unga ozgina yordam berishi kerak.

Tarjimalari

Oyini Akbariy ingliz tiliga tarjima qilingan ilk forscha matnlardan biridir^[6]. Asl forscha matn uch jildda ingliz tiliga tarjima qilingan. Heinrich Blochmann tomonidan tarjima qilingan birinchi jild (1873) I va II kitoblardan iborat edi. Polkovnik Henry Sullivan Jarrett (1891) tomonidan tarjima qilingan ikkinchi jildida III kitob va qolgan jildi, IV va V kitoblar ham Jarrett tomonidan tarjima qilingan (1896). Bu uch jild Bibliotheca Indica seriyasining bir qismi sifatida Kalkutta Osiyo jamiyati tomonidan nashr etilgan^[3]^[7]^[8].

Yana qarang

Boburiylar davlati

Manbalar

↑ Majumdar, R. C. (2007). The Mughul Empire, Mumbai: Bharatiya Vidya Bhavan, p.5
↑ Introduction to Akbaranama and Ain-e-Akbarinoob Columbia universiteti
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Blochmann, H. (tr.) (1927, reprint 1993). The Ain-I Akbari by Abu’l-Fazl Allami, Vol. I, Calcutta: The Asiatic Society, preface (first edition)
↑ „Preface“. 2018-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 26-may.
↑ „The Ain i Akbari“. printed for the Asiatic Society of Bengal (1873).
↑ Cohn, Bernard S. „Law and the Colonial state in India“, . Colonialism and Its Forms of Knowledge: The British in India (en). Princeton, NJ: Princeton University Press, 1996 — 61-bet. ISBN 978-1-4008-4432-6.
↑ Jarrett, H. S. (tr.) (1949, reprint 1993). The Ain-I Akbari by Abu’l-Fazl Allami, Vol. II, Calcutta: The Asiatic Society, editor’s introduction
↑ Jarrett, H. S. (tr.) (1948, reprint 1993). The Ain-I Akbari by Abu’l-Fazl Allami, Vol. III, Calcutta: The Asiatic Society, editor’s introduction

Havolalar

Oyini Akbariyning forscha matni uchta jilddan iborat:

[1] Majumdar, R. C. (2007). The Mughul Empire, Mumbai: Bharatiya Vidya Bhavan, p.5

[2] Introduction to Akbaranama and Ain-e-Akbarinoob Columbia universiteti

[Blochmann-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Blochmann, H. (tr.) (1927, reprint 1993). The Ain-I Akbari by Abu’l-Fazl Allami, Vol. I, Calcutta: The Asiatic Society, preface (first edition)

[4] „Preface“. 2018-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 26-may.

[bol-5] „The Ain i Akbari“. printed for the Asiatic Society of Bengal (1873).

[6] Cohn, Bernard S. „Law and the Colonial state in India“, . Colonialism and Its Forms of Knowledge: The British in India (en). Princeton, NJ: Princeton University Press, 1996 — 61-bet. ISBN 978-1-4008-4432-6.

[7] Jarrett, H. S. (tr.) (1949, reprint 1993). The Ain-I Akbari by Abu’l-Fazl Allami, Vol. II, Calcutta: The Asiatic Society, editor’s introduction

[8] Jarrett, H. S. (tr.) (1948, reprint 1993). The Ain-I Akbari by Abu’l-Fazl Allami, Vol. III, Calcutta: The Asiatic Society, editor’s introduction

[1]