Qonunlar ruhi haqida

Bu maqolaga boshqa birorta sahifadan ishorat yoʻq. (May 2024)

Qonunlar ruhi toʻgʻrisida (fransuzcha: De l’esprit des loix) 1748-yilda „Jenevada“ anonim ravishda nashr etilgan Monteskye tomonidan yozilgan siyosiy falsafa boʻyicha risola; maʼrifat davridagi dasturiy matnlardan biri. „Taqiqlangan kitoblar indeksiga“ kiritilganiga qaramay (1751), risola tezda Fransiyadan tashqarida mashhurlikka erishdi va Yevropaning asosiy tillariga tarjima qilindi.

Monteskyening „hokimiyatni bolish“ va qullikni bekor qilish zarurligi haqidagi gʻoyalari liberalizm doktrinasining asosini tashkil boldi. Monteskyening asari „qiyosiy huquqshunoslik“ boʻyicha boshqa dastlabki ishlar uchun namuna boʻlib xizmat qildi.

Odamlar tomonidan yaratilgan qonunlardan oldin adolatli munosabatlar, adolat munosabatlari ularni oʻrnatgan ijobiy qonundan oldin boʻlishi kerak boldi. Odamlar hukmdorlar va boshqariladiganlar oʻrtasidagi munosabatlarni belgilaydigan qonunlarga ega: bu huquq siyosiy deb atalgan. Shuningdek, ularda barcha fuqarolarning oʻzaro munosabatlarini belgilaydigan qonunlar mavjud: bu fuqarolik huquqi deb atalagan.

Jismoniy mavjudot sifatida inson, boshqa barcha tabiiy jismlar singari, oʻzgarmas tabiiy qonunlar bilan boshqarilad. Ammo aqlli va oʻzi hohlagancha harakat qiladigan odam tabiatning abadiy qonunlarini va oʻzgaruvchan inson qonunlarini doimiy ravishda buzadi.

Jamiyatda yashovchi kishilarning umumiy qonuniyatlarga boʻlgan ehtiyoji davlatning shakllanishini taqozo etadi. Davlat (siyosiy davlat)ning shakllanishi va umumiy qonunlarning oʻrnatilishi uchun fuqarolik davlati (iroda birligi) zarur.

Odamlar jamiyatda birlashgandan soʻng, ular oʻzlarining zaif tomonlarini yoʻqotadilar. Mavjud tenglik yoʻqoladi va urush boshlanadi. Har bir jamiyat oʻz kuchini anglay boshlaydi—shuning uchun xalqlar oʻrtasidagi urush holati yuzaga keladi. Shaxslar oʻz kuchlarini his qila boshlaydilar—shuning uchun shaxslar oʻrtasidagi urush holati yuzaga keladi. Urushning maqsadi—gʻalaba; gʻalabaning maqsadi—zabt etish; zabt etishning maqsadi—saqlashdir. Ushbu va oldingi printsiplardan xalqaro huquqni tashkil etuvchi barcha qonunlar kelib chiqishi kerak.

Odamlarni ham moddiy, ham ideal omillar boshqaradi: bir tomondan iqlim, tuproq va relyef, ikkinchi tomondan, axloq, urf-odatlar, din, qonunlar, davlat boshqaruvi tamoyillari; bularning barchasi natijasida xalqning umumiy ruhiyati shakllanadi. Millatning umumiy ruhini oʻzgartira oladigan har qanday narsadan qochish kerak; Qonun chiqaruvchi xalqning ruhiga mos kelishi kerak, chunki bu ruh hukumat tamoyillariga zid emas, chunki odamlar oʻzlarining tabiiy dahosiga koʻra erkin va eng yaxshi narsalarni qilishadi.

Hokimiyatni taqsimlashning asosiy maqsadi hokimiyatni suiisteʼmol qilishdan qochishdir. „Hokimiyatning boʻlinishi va oʻzaro cheklanishi“, Monteskyening fikricha, uning davlat tuzilishiga boʻlgan munosabatlarida siyosiy erkinlikni taʼminlashning asosiy shartidir.

Boshqaruvning uchta usuli mavjud: respublika, monarxiya va despotik.

Boshqaruv shakllarining tamoyillari: respublika—fazilat, monarxiya—"sharaf", despotizm—qoʻrquv.

Demokratiyaning asosiy xususiyatlaridan biri qonun boʻlib, uning asosida qonun chiqaruvchi hokimiyat faqat xalqqa tegishlidir. Ammo doimiy qonunlardan tashqari, vaqtinchalik harakatlar aktlariga tegishli senat qarorlari ham kerak boʻladi.

Monteskye aristokratiyaning asosiy qonunlariga xalqning bir qismi qonun chiqarish va ularning bajarilishini nazorat qilish huquqini belgilaydigan qonunlarni kiritadi. Umuman olganda, uning fikricha, butun aristokratik qonunchilikning asosiy yoʻnalishini belgilashi kerakligini taʼkidlaydi.

Monarxiyada asosiy qonunlar aniqlash „hokimiyat harakatlanadigan vositachilik kanallarining mavjudligini“. Ularning asosiysi zodagonlarning kuchi, chunki zodagonlarning monarx despotga aylanadi.

Monteskyening butun siyosiy-huquqiy nazariyasining bosh mavzusi va unda himoya qilinadigan asosiy qadriyat siyosiy erkinlikdir.

Monteskye siyosiy liberalizmni qoʻllab-quvvatladi – shaxslar qonun va jamiyatning asosi ekanligiga va jamoat institutlari elitaga qaram boʻlmasdan shaxslarga haqiqiy kuch berishga yordam berish uchun mavjud.

Antiox Kantemir va Aleksandr Radishchev tomonidan qilingan birinchi tarjimalar saqlanib qolmagan^[1].

• „Qonunlar ongi toʻgʻrisida“ (Vasiliy Kramarenkov, 1775, 1801)
• „Qonunlarning mavjudligi toʻgʻrisida“ (Dmitriy Yazykov, 1810, 1814)
• „Qonunlar ruhi toʻgʻrisida“ (A. G. Gornfeld, 1900, kirish. M. M. Kovalevskiyning maqolasi)

• „Ketrin II buyrugʻi“-Rossiya hokimiyatining"qonunlar ruhi toʻgʻrisida" risolasiga munosabati

• Plavinskaya N. Yu. Monteskyoning „qonunlar ruhi“ va 1789-1799 yillardagi Buyuk frantsuz inqilobi publitsistikasi (Wayback Machine saytida 2021-05-17 sanasida arxivlangan). Arxivnaya kopiya 2021-yil 17-may kuni Wayback Machine-da