Перайсці да зместу

Саамы

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Саамы
(sámit, са̄мь)
Саамская сям'я, пачатак XX ст.
Агульная колькасць каля 135 - 140 тыс. чал.
Рэгіёны пражывання  Нарвегія — 37 890 (2011 г.)

 Швецыя — каля 20 000 (2009 г.)
 Фінляндыя — 9 350 (2009 г.)
 Расія — 1771 (2010 г.)

Мова саамскія мовы
Рэлігія шаманізм, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы фіны, карэлы, комі

Саа́мы (саманазвы: Sámit, са̄мь; старыя назвы руск.: Лопь, лопари, фінск.: Lappalaisiksi, шведск.: Lappar, нарв.: Lapper) — фіна-вугорскі народ, карэннае насельніцтва Скандынаўскага і Кольскага паўастравоў. Насяляюць землі ў Нарвегіі (37 890 чал. у 2011 г.[1]), Швецыі (каля 20 000 у 2009 г.[2]), Фінляндыі (9 350 чал. у 2009 г.[3]) і Расіі (1771 чал. у 2010 г.[4]). Саамская дыяспара існуе ў ЗША і некаторых іншых краінах. У 2009 г. на Беларусі жыло 2 чалавекі, якія вызначалі сваю этнічную тоеснасць як саамы[5].

Продкі саамаў — людзі, якія выраблялі тэкстыльную кераміку, яны пачалі перамяшчацца з прарадзімы ўральскіх моў (сярэдняга і верхняга цячэння Волгі) на паўночны захад у другой і трэцяй чвэрцях другога тысячагоддзя да н. э. Групоўкі выкарыстоўвалі старажытныя рачныя шляхі на поўначы Расіі, якія ўжываліся тысячагоддзямі. Члены гэтых лінгвістычна заходне-уральскіх груп, якія апынуліся ў Азёрным краі ўнутранай Фінляндыі, пазней сталі саамамі[6]. Яны дасягнулі цэнтральнай Фінляндыі, магчыма, прыблізна за 1600 ці 1500 гадоў да н. э.[7]. Зыходзячы з распаўсюджанасці тэкстыльнай керамікі, члены гэтых абшчын, якія першапачаткова размаўлялі на адной мове, таксама заставаліся паміж Карэліяй, Ладагай і Ілмаярві, а яшчэ далей на ўсход і паўднёвы ўсход[6].

Прарадзіма саамскай мовы знаходзіцца ў раёне на поўдзень ад Ладагі і Анежскага возера. У гэтым раёне знойдзены самыя паўднёвыя тапонімы саамскага паходжання, а словы-запазычанні з моў, калісьці распаўсюджаных у гэтай мясцовасці, ёсць у рэканструяванай старажытнай саамскай мове. Мяркуючы па запазычаннях, саамы мелі кантакты са скандынавамі, якія ў той час перасяляліся ў гэтую мясцовасць і размаўлялі на германскіх дыялектах, а таксама з носьбітамі фінскай мовы, якія знаходзіліся на тэрыторыі цяперашняй Эстоніі. Карэнныя саамы таксама кантактавалі з невядомымі, вымерлымі групамі, якія размаўлялі на паўночна-еўрапейскіх мовах[8].

Прыблізна ў пачатку нашай эры мова саамаў распаўсюдзілася з мясцовасці на поўдзень ад Ладагі і Анежскага возера на паўднёвае ўзбярэжжа Фінляндыі і ва ўнутраную Фінляндыю, выцесніўшы некалькі старажытных моў, на якіх раней размаўлялі ў гэтым рэгіёне. Карэнныя саамы, магчыма, мелі нейкую статусную перавагу, калі сутыкаліся мовы, і таму носьбіты іншых мясцовых моў з цягам часу змянілі сваю мову на саамскую[8]. Лінгвіст Антэ Айкіё выказаў здагадку, што саамы распаўсюдзіліся на поўнач Фенаскандыі ў дарымскі жалезны век (каля 650 — 0 да н.э.)[9][10]. Па меры распаўсюджвання мовы ў Фінляндыі і Скандынавіі яна распалася на некалькі розных дыялектаў. Пазней гэтыя дыялекты ператварыліся ў сучасныя саамскія мовы[8]. Зыходзячы з генетычных бацькоўскіх ліній, можна выказаць здагадку, што, калі продкі фіннаў прыбылі ў Фінляндыю з Эстоніі, то большасць продкаў саамаў паўднёвай Фінляндыі не мігравалі ў іншае месца, а змянілі сваю мову на балтыйска-фінскую[11].

У сярэднявеччы саамы перасяляліся ў цэнтральную Фінляндыю і ўсходнюю Карэлію. У XVI стагоддзі саамы з’явіліся ў Паўночнай Савоніі, у XVIII стагоддзі — у Куусама. Аднак на ранняй стадыі галоўным напрамкам перасялення саамаў стаў рух на поўнач, дзе яны сутыкнуліся з носьбітамі невядомай мовы, якія пасяліліся ў тым рэгіёне на тысячы гадоў раней, калі ледніковы перыяд адышоў. У сучасных саамскіх мовах аб гэтым сведчаць запазычаныя словы, якія не знаходзяць адпаведнікаў у продкавых формах ніводнай з вядомых моў[12].

У наш час існуе некалькі груп саамаў, фактычна адасобленых адна ад адной.

Традыцыйная культура

[правіць | правіць зыходнік]

Доўгі час галоўнымі заняткамі саамаў з’яўляліся паляванне і рыбалоўства. Палявалі на працягу ўсяго года з дапамогай зброі і пастак. З канца сярэднявечча важную ролю адыгрывала паляванне на футравых звяроў, паколькі футра стала каштоўным таварам для развіцця гандлю. Рыбу лавілі пераважна з берага. Некаторыя групы саамаў спецыялізаваліся на лове ў рэках і азёрах, іншыя — на марскім узбярэжжы. У мінулым рыба складала асноўны рацыён у летнія месяцы. На марскім узбярэжжы таксама палявалі на ластаногіх. Збіральніцтва забяспечвала ядомымі травамі і карэннем, яйкамі птушак.

Відавочна, трыманне паўночных аленяў існуе з эпохі жалезнага веку і першапачаткова мела дапаможны характар. Традыцыйна пастухі клапаціліся пра статак толькі ў халодныя месяцы, а ўлетку адпускалі на вольны выпас. У XVII ст. з распаўсюджаннем на поўначы дзяржаўнай улады і скарачэннем колькасці футравых звяроў сітуацыя змянілася. Скуры аленяў сталі галоўным таварам для гандлю і выплаты падаткаў. Гэта вымушала саамаў павялічваць статкі і мяняць лад жыцця на паўкачавы[13]. Алені з’яўляліся крыніцай забеспячэння мясам, малаком, скурамі. Аленяў шырока ўжывалі для транспартыроўкі. У месцах, дзе вяліся горныя работы, перавоз грузаў на аленях быў падатковым абавязкам або магчымасцю падзарабіць. У 1887 г. на Кольскі паўвостраў перасяліліся комі, якія распаўсюдзілі сярод мясцовага насельніцтва перагонны метад аленегадоўлі.

Паўкачавы лад жыцця вымушаў саамаў мець сталыя зімовыя жытлы, якія будаваліся на мяжы тундры і лясной зоны, а таксама часовыя летнія. Да XVIII ст. найбольш распаўсюджаным тыпам сталага жытла была вежа — канструкцыя ў выглядзе ўсечанай піраміды. Яе каркас ладзіўся з драўляных жэрдак, сцены — з дзёрну. Падлога высцілалася галінамі і скурамі. У цэнтры рабіўся агмень з камянёў. У Скандынавіі вежы мелі конусападобную форму, будаваліся з бярвенняў[14][15]. Пазней з’явіліся аднакамерныя бярвеністыя хаты тупа. Распаўсюджаная часовая летняя пабудова — конусападобны шацёр кувакса, які накрываўся чахлом з аленевых cкур.

Асновай сацыяльнай арганізацыі была сііда — тэрытарыяльная абшчына, якая кантралявала эксплуатацыю ўгоддзяў і рэгулявала міжсямейныя адносіны. З XIX ст. большасць сем’яў малыя нуклеарныя. Главой сям’і лічыўся мужчына.

Саамы маюць багаты вусны фальклор — казкі, легенды, міфы. Існуе традыцыя эпічных распеваў пад музыку ёйк[16]. Эпас саамаў быў упершыню запісаны і апублікаваны ў XIX стагоддзі. У другой палове XX ст. з’явілася прафесійная літаратура на саамскіх мовах. У 1987 г. у Нарвегіі быў зняты першы мастацкі поўнаметражны фільм Ofelaš на саамскай мове[17].

Да канца XVIII ст. сярод саамаў была распаўсюджана традыцыйная рэлігія, для якой былі характэрны шанаванне багоў і духаў прыроды, а таксама духаў наайды — пасрэднікаў паміж людзьмі і багамі. Ад Скандынавіі да Паўночнага Урала сустракаюцца сейды[18] — мегалітычныя пабудовы саамаў, што, верагодна, ствараліся як тэрытарыяльныя або родавыя месцы шанавання. У саамскім фальклоры фігуруюць міфічныя істоты, накшталт небяспечных волатаў стала і вадзянікаў цьецьеэлмай. Арганізацыю рытуалаў праводзілі шаманы.

Хрысціянізацыя саамаў пачалася толькі ў XVI ст. З аднаго боку ёй займаліся лютэранскія місіянеры, якіх падтрымлівалі дацкія і шведскія ўлады, з другога — праваслаўныя манастыры[19][20]. У наш час большасць вернікаў-саамаў спавядае хрысціянства.

Саамы ў Нарвегіі

[правіць | правіць зыходнік]
Будынак саамскага парламента ў Нарвегіі

Больш за палову ўсіх саамаў свету жывуць на тэрыторыі Нарвегіі, пераважна ў правінцыях Фінмарк, Нурлан і Тромс. Яны падзяляюцца на 3 групы: так званых горных або паўночных саамаў, лульскіх саамаў і паўднёвых саамаў. Апошнія дзве групы вельмі блізкія па культуры і мове да саамаў суседняй Швецыі, падтрымліваюць з імі шчыльныя стасункі, традыцыйна займаюцца аленегадоўляй.

Паселішчы продкаў саамаў на поўначы Скандынаўскага паўвострава з’явіліся шмат тысячагоддзяў таму. Яны сяліліся ўздоўж фіёрдаў, вусцяў рэк і ў гарах, дзе займаліся пераважна рыбалоўствам і паляваннем. З XVII ст. сярод саамаў распаўсюдзілася камерцыйная аленегадоўля.

Кантакты паміж продкамі сучасных нарвежцаў і саамаў мелі даўнюю гісторыю, адлюстраваны ў скандынаўскіх сагах, пісьмовых крыніцах і вуснай народнай творчасці саміх саамаў. Гістарычныя крыніцы сведчаць, што паміж нарвежцамі і саамамі адбываліся як ваенныя сутычкі, так і гандлёвыя і шлюбныя зносіны[21]. З эпохі сярэднявечча нарвежскія каланісты паступова асвойвалі саамскія тэрыторыі ўздоўж берагоў Паўночнага Ледавітага акіяна. У мінулым лічылася, што гэты працэс уключаў асіміляцыю саамаў старажытнымі нарвежцамі. Аднак сучасныя даследаванні выявілі, што генетычная спадчына нарвежцаў і саамаў Нарвегіі значна адрозніваецца[22]. Мяркуецца, што нарвежская каланізацыя паступова ізалявала саамаў ад узбярэжжа, вымушала іх пераходзіць да качавога ладу жыцця. Нарвежскія манархі імкнуліся збіраць з саамаў даніну.

Дагаворы 1751 г. са Швецыяй і 1826 г. з Расіяй вызначылі межы Нарвегіі на поўначы і распаўсюдзілі ўладу нарвежскай дзяржавы на значную групу саамаў, да якой перыядычна далучаліся саамы-мігранты з Фінляндыі і Кольскага паўвострава. Нарвегія прызнавала правы саамаў і абавязвалася абараняць іх. Нарвежскія ўлады і лютэранская царква праводзілі палітыку асіміляцыі паўночных тубыльцаў праз хрысціянізацыю і распаўсюджванне адукацыі на нарвежскай мове[23]. Ужо ў XIX ст. практычна знікла традыцыйная рэлігія саамаў. Але палітыка асіміляцыі не заўсёды мела поспех, паколькі існавалі групы саамаў, што захоўвалі адрозны лад жыцця і сваю тоеснасць.

З пачатку XX ст. фарміруецца нацыянальны рух саамаў Нарвегіі[24]. Яго першы этап ахапіў 19041912 гг., калі паўночная і паўднёвая групы саамаў выступалі самастойна і адстойвалі пераважна эканамічныя правы. У гэты час з’явіліся сродкі масавай інфармацыі, разлічаныя менавіта на саамаў. У 1917 г. у Тронхейме адбыўся першы адзіны кангрэс саамскага народа, на якім таксама прысутнічалі прадстаўнікі з Швецыі. У 19191921 гг. дзейнічала Цэнтральная рада саамі. Яна высоўвала патрабаванні пашырэння палітычных правоў і ўсталявання нацыянальнай аўтаноміі. Аднак пасля 1925 г. саамскі рух згубіў актыўнасць з-за немагчымасці высоўваць палітычныя патрабаванні без падтрымкі нарвежскай большасці. Рух аднавіўся толькі ў пасляваенны перыяд. У 1948 г. была складзена адзіная літаратурная мова, якую пачалі выкладаць у школах. У 1953 г. у Карашоку быў арганізаваны агульнаскандынаўскі кангрэс саамаў. Саамскія арганізацыі набылі палітычную вагу пасля 1970 г., што звязана са зменай дзяржаўнай палітыкі Нарвегіі ў адносінах да нацыянальных меншасцяў, а таксама поспехамі ў барацьбе за зямельныя правы.

У 1989 г. у Фінмарку адбылося першае пасяджэнне саамскага парламента Нарвегіі. Ён складаецца з 39 прадстаўнікоў і аказвае значны ўплыў на палітыку ўсёй краіны[25]. У 1992 г. пачала дзейнічаць лютэранская царкоўная рада саамаў у складзе Царквы Нарвегіі. У 1997 г. Харальд V прызнаў, што «нарвежская дзяржава складаецца з земляў двух народаў — нарвежцаў і саамаў»[26].

Паштоўка «Мурманъ. Лопарка» (1911).
Клас ў саамскамоўнай школе (ілюстрацыя з «Буквара на саамскай мове», 1933).
Саамская пісьменніца Аляксандра Антонава з Лавозера

Як сведчаць гістарычныя крыніцы, даныя археалогіі і тапанімікі, у мінулым саамы насялялі значныя тэрыторыі на поўдзень і ўсход ад сучаснага месца пражывання. На Кольскі паўвостраў яны трапілі ў перыяд неаліту. У старажытнарускіх пісьмовых крыніцах саамы ўзгадваюцца з XIII ст. У наўгародскіх і маскоўскіх дакументах XIV — XVI ст. саамскія паселішчы фіксуюцца на паўночных берагах Ладажскага і Анежскага азёр, у XVII ст. — у Карэліі. У канцы XIX — пачатку XX ст. саамы насялялі амаль увесь Кольскі паўвостраў, акрамя яго паўднёвай часткі.[27]. У наш час жывуць пераважна ў Лавозерскім раёне Мурманскай вобласці, каля 40 % — у гарадах, шырока распаўсюджаны шлюбы з прадстаўнікамі іншых народаў[28].

Землі саамаў трапілі пад кантроль Ноўгарада ў XIII—XIV стст., Маскоўскай дзяржавы — у канцы XV ст. Саамы былі вымушаны выплочваць даніну, на іх тэрыторыях сяліліся рускія і карэлы. З XVI ст. адбывалася паступовая хрысціянізацыя саамаў Кольскага паўвострава. Значную ролю ў распаўсюджванні праваслаўя адыграў Печангскі манастыр, заснаваны ў 1533 г. Паводле граматы Івана IV ад 1556 г., манастыр атрымоўваў у карыстанне частку зямель саамаў, а тубыльцы ператвараліся ў залежных сялян. Кольскія саамы доўгі час працягвалі падтрымліваць шчыльныя стасункі са сваякамі з Нарвегіі і Фінляндыі, назіраліся перасяленні саамаў, выкліканыя эпідэміямі або наступствамі Крымскай вайны. У 1866 г. з’яўляецца першае пісьмовае пацверджанне існавання аленегадоўлі ў саамаў Лавозера. Аднак перасяленне комі ў 1887 г., што занялі пашы для камерцыйнага выпасу аленяў, выклікала незадаволенасць лавозерскіх саамаў. Складаныя адносіны паміж саамамі і нашчадкамі комі заўважны і ў нашы дні[29].

У 19271928 гг. у Мурманскай вобласці ствараліся нацыянальныя сельскія саветы саамаў, але іх насельніцтва было даволі стракатым. У 1938 г. НКУС інспірыраваў справу нумар 46197, накіраваную на рэпрэсіі супраць саамскай інтэлігенцыі[30]. З 1980-х гг. адбываецца паступовае адраджэнне культуры расійскіх саамаў. Мова саамаў выкладаецца ў школах. З 1990 г. працуюць сродкі масавай інфармацыі на саамскай мове. Існуе шэраг грамадскіх арганізацый, якія займаюцца падтрыманнем мясцовай культуры і сувязяў з саамамі замежжа.

Саамы ў Фінляндыі

[правіць | правіць зыходнік]

У нашы дні на тэрыторыі Фінляндыі жывуць дзве кампактныя групы саамаў — так званыя горныя саамы, блізкія па мове і культуры да саамаў Швецыі і Нарвегіі, а таксама ўсходнія або кольскія саамы. Яны адрозніваюцца па веравызнанні. Большасць вернікаў з горных саамаў спавядае пратэстантызм, кольскіх саамаў — праваслаўе. У мінулым колькасць моўных груп саамаў была яшчэ большай. Яны не лічылі сябе адзіным народам, але ў другой палове XX ст. пад уплывам знешніх фактараў адбыўся працэс іх інтэграцыі. Фінскія саамы насяляюць пераважна Лапландыю.

Продкі саамаў з’явіліся на тэрыторыі сучаснай Фінляндыі ў эпоху мезаліта. Яны рана ўвайшлі ў кантакт з продкамі сучасных фінаў і карэлаў. Відавочна, у мінулым мяжа рассялення саамаў была значна далей на поўдзень, чым у сучасны перыяд. Аднак з першай паловы 1 тысячагоддзя да н. э. яна пачала паступова адсоўвацца на поўнач з-за міграцыі фінамоўнага насельніцтва з Усходняй Прыбалтыкі. З канца 1 тысячагоддзя заходнія землі саамаў на паўночна-ўсходнім узбярэжжы Батнічнага заліва знаходзіліся пад уплывам скандынаўскіх вікінгаў.

У XIII ст. Фінляндыя трапіла ў склад Швецыі. Шведскія манархі разглядалі ўсіх саамаў як сваіх падданых, хаця на самой справе кантралявалі толькі частку з іх. Адносіны да саамаў заставаліся жорсткімі. Акт 1335 г., што забараняў рабства, не распаўсюджваўся на саамскае насельніцтва, паколькі яно не спавядала хрысціянства. Хрысціянізацыя фінскіх саамаў пачалася толькі ў XVI ст. і суправаджалася рэпрэсіямі і забаронамі паганскіх звычаяў. У XVII ст. саамы фактычна згубілі правы на зямлю, бо не займаліся земляробствам. Гэта адкрыла магчымасць далейшай каланізацыі паўночных рэгіёнаў з боку фінаў. Саамскія сем’і аказваліся ў залежным становішчы ад гандляроў і дзяржаўных чыноўнікаў. Сітуацыя істотна не змянілася падчас уваходжання Фінляндыі ў склад Расіі ў 18091917 гг.

У незалежнай Фінляндыі саамы атрымалі роўныя грамадзянскія правы з астатнім насельніцтвам, аднак каля 70 % тэрыторый, якія яны насялялі, апынуліся ў маёмасці ўрада, астатнія ў большасці належалі фінам. З-за эканамічных цяжкасцяў і беспрацоўя многія саамы пераязджалі ў гарады або на поўдзень, дзе хутка гублялі культурныя карані і родную мову. Гэты працэс набыў асабліва востры характар у пасляваенны перыяд. Толькі ў 1991 г. быў прыняты закон аб мове саамаў, які дазваляў карыстацца ёю ў мясцовым кіраванні і адукацыі. Новы закон аб саамскай мове, што дзейнічае з 1 студзеня 2004 г., гарантуе магчымасць выкарыстання саамскіх моў у судзе і органах дзяржаўных паслуг. У 1995 г. саамы атрымалі на канстытуцыйнай аснове правы карэннага народа[31]. Згодна з фінскім заканадаўствам, саамамі могуць лічыць сябе тыя, хто атаясняе сябе з саамскім народам або размаўляе на саамскіх мовах[32]. З 1996 г. дзейнічае афіцыйны орган — Сход саамаў Samediggi[33].

  1. Sami in Norway
  2. Riina Heikkilä, The language situation in Sweden : the relationship between the main language and the national minority languages
  3. eduskunta.fi
  4. Национальный состав населения Российской Федерации Архівавана 23 снежня 2021.
  5. belstat.gov.by
  6. а б Valter Lang: Homo Fennicus — Itämerensuomalaisten etnohistoria, s. 256—257. Suomalaisen kirjallisuuden seura, 2020.
  7. Valter Lang: Homo Fennicus — Itämerensuomalaisten etnohistoria, s. 104. Suomalaisen kirjallisuuden seura, 2020.
  8. а б в https://kalmistopiiri.fi/2020/02/06/saamelaiskielten-leviaminen-suomeen-ja-skandinaviaan/
  9. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2020. Праверана 12 студзеня 2021.
  10. https://www.sgr.fi/sust/sust266/sust266_aikio.pdf
  11. Valter Lang: Homo Fennicus — Itämerensuomalaisten etnohistoria, s. 276—282. Suomalaisen kirjallisuuden seura, 2020.
  12. Risto Pulkkinen: Suomalainen kansanusko, s. 25-26. Gaudeamus, 2018. ISBN 9789524953405.
  13. Sanna (Jennifer Foster), Reindeer Herding in Norway
  14. ЖИЛИЩА, УТВАРЬ, ПИЩА СААМОВ. Архівавана 30 верасня 2015.
  15. Традиционные поселения и жилища Архівавана 22 лютага 2015.
  16. Kathleen Osgood Dana, Sámi Literature
  17. Arctic movie: “Ofelas” (1987), a Sami classic from Norway
  18. Сейды Архівавана 21 лютага 2015.
  19. The Decline of the Sámi People’s Indigenous Religion
  20. СААМЫ В СОСТАВЕ РОССИИ. Архівавана 1 кастрычніка 2015.
  21. Doug Simms, The Early Period of Sámi History, from the Beginnings to the 16th Century
  22. Norwegian Sami differs significantly from other Norwegians according to their HLA profile
  23. Samenes historie
  24. Regnor Jernsletten, The Sami Movement in Norway: ideology and practice 1900—1940
  25. The Sámi in Norway have more influence on politics than the Swedish Sámi(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 красавіка 2015. Праверана 7 чэрвеня 2015.
  26. Eva Josefsen, The Saami and the national parliaments: Channels for political influence P. 9
  27. Народы России: Энциклопедия / Главный редактор В. А. Тишков. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994. С. 310
  28. Образ жизни саамов Архівавана 5 сакавіка 2016.
  29. История саамов Архівавана 5 сакавіка 2016.
  30. Алексей КИСЕЛЕВ, СААМСКИЙ ЗАГОВОР (Дело № 46197)
  31. World Directory of Minorities and Indigenous Peoples: Sami
  32. The Lapps — the Indigenous People of Lapland
  33. samediggi.fi