Bałwan soli

Bałwan soli, bałwan solny, bałwan (łac. bankus, niem die Bank - ława, lada)^[1] – historyczny termin stosowany w polskim górnictwie soli kamiennej dla brył soli ociosanych przez górników do formy dużego walca lub beczkowatej^[2][3].

W trakcie eksploatacji soli w kopalni głębinowej odspajano od złoża prostopadłościenne bloki soli, zwane w Polsce kłapciami. Ich kształt i zbyt duża wielkość uniemożliwiały jednak transport takiego bloku do szybu, a następnie podniesienie go na powierzchnię. Dlatego kłapcie były dzielone na mniejsze, wydłużone bloki, których boki obrabiano narzędziami, aż do uzyskania z nich formy walcowatej lub beczkowatej, w takiej postaci łatwiej je było toczyć i podwieszać, zarówno podczas transportu w kopalni, jak i dalej, do odbiorców poza kopalnią^[2]. Przetaczaniem bałwanów trudniły się zespoły górników zwanych walaczami.

Wielkość i wagę bałwanów zmieniano w czasie. W połowie XIV w. były dwa rodzaje bałwanów – ważące ok. 8 i 6 cetnarów (odpowiednio: 520 i 390 kg)^[2], w XV w. bałwan ważył ok. 700 kg, a mierzył ok. 1,5 m długości i 55 cm średnicy^[4], w XVII w. były w większym asortymencie, ale zwykle większe od tych z minionych wieków, osiągając do 2 ton wagi i rozmiary 1,8 m długości i 70 cm średnicy. Bałwany w XVIII w. wytwarzano również w kilku rodzajach: 600 kg, 800 kg i 1600 kg^[5]. Specjalną formą bałwana były bałwany szlacheckie, przeznaczono dla właścicieli ziemskich, kupowane były po cenie zaniżonej w stosunku do ceny rynkowej na mocy przywilejów nieszawskich. ^[6]

Bałwany były jedną z podstawowych form, w jakiej sprzedawano do XVIII w. sól kamienną z kopalń w Polsce. Oprócz nich sprzedawano jeszcze sól beczkową, gdzie do beczek pakowano okruchy soli oraz sól cetnarową – większe bryły soli powstałe podczas obłupywania bałwanów lub w efekcie odbijania ze ścian złoża nierówności i zrębów powstałych po odspojeniu z niej kłapci^[2]. Najdroższa była sól w formie bałwanów, gdyż o ile pozostałymi rodzajami soli prawo królewskie pozwalało obracać w handlu wymiennym, to bałwany musiały być nabywane za monety, w przypadku kupców zagranicznych – złote monety^[7].

W kopalni w Bochni zaprzestano wytwarzania bałwanów w I poł. XVIII w., produkując później tylko sól beczkową^[8], podczas gdy w Wieliczce produkowano je, aż do roku 1876.^[9]

Oryginalne bałwany solne można oglądać na wystawie stałej "Dawne urządzenia i sprzęt górniczy" w Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w Kopalni Soli. Na wystawie znajdują także obrazy ilustrujące proces wytwarzania bałwanów. ^[10]

• Kazimierz Maślankiewicz: Z dziejów górnictwa solnego w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1965. OCLC 17541192.
• Antoni Jodłowski: Dzieje wielickiej żupy solnej, Wieliczka: Wydawnictwo Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, 2015

Film dokumentalny o bałwanach w Żupach Krakowskich