Ir al contenido

Sierra Ferrera

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo tracta sobre a sierra Ferrera. Ta altros usos d'o toponimo «Ferrera» se veiga Ferrera (desambigación).
Sierra Ferrera
A sierra Ferrera en verano, dende l'Atiart
(Toledo d'a Nata)
Cheografía
Cordelera Sierras interiors pirenencas
Sector {{{sector}}}
{{{tpran}}} {{{ran}}}
Maxima altaria 2.295 m, Picón d'o Libro
Cimas importants
Largaria ±17 km
Amplaria
Superficie
Vértiz cheodesico 21265
Subsistemas {{{subsistemas}}}
Administración
Estau Espanya
País Aragón
Comarca Sobrarbe y Ribagorza
Cheolochía
Edat
Materials Calsinera mesozoica sobre salagons cenozoicos.
Tipo {{{tipo}}}
Mapa

A sierra Ferrera[1] ye una sierra pirenenca interior[2] que s'extendilla en dirección este→nort-ueste dende a val d'o río Esera dica la val d'o río Cinca, d'entre as comarcas de Ribagorza y Sobrarbe, en a provincia de Uesca.

En o suyo extremo sudoriental bi ha un vértiz cheodesico con una altaria de 1.828 metros y en a cima d'a penya Montanyesa un atro.

Cheografía

[editar | modificar o codigo]

A loma d'a sierra describe una forma d'«S» suaveta d'entre os suyos cabos, y delimita por un costau a «valle d'a Espunya» u val de o río Irués en a man norte, por os 2/3 mas occidentals en a suya lonchitut, y a depresión natural d'a Fueva en sud. En o tercio mas ta levant, a sierra Ferrera tiene menor altitut, y delimita en a man norte a valleta de l'aigüeta de Viu, y o collau d'A Foradada en sud. A val de l'aigueta de Viu («aigüeta» ye barranco) s'achunta con a de a Espunya por o dito collau d'a Cullivert.

Por alto d'a Fueva ye a masa mas visible, pus i destaca con a suya altaria contra las alturas muito menors que i ha dende ixa part enta sud, y se torna alavez a primer formación d'alta montanya en o Pireneu por ixa parte. En latitut, s'alinia mas u menos con o macizo de Turbón a l'altro costau d'o río Esera, en formando as primeras grans formacions d'o Pireneu, que a sobén se dicen sierras interiors pirenencas.

Anque a man norte d'a sierra no tiene garra población, en a baixant sud, muit solana, i ha un buen numero de nuclios de población menudez, que reciben o nombre colectivo de «Baixo Penyas»[3] y que engloba dende a capital municipal que ye a Espunya, con mas de 200 habitants, dica despoblaus como a Mula.[3] En o Baixo Penyas se troba tamién o Reyal Monesterio de Sant Veturián, «Bien d'Intrés Cultural» de gran historia y un d'os millor conoixius monumentos de o Sobrarbe.

Sierra Ferrera y Penya Montanyesa vista dende Merlli

Cheolochía

[editar | modificar o codigo]

A sierra Ferrera ye una parte efectiva d'o macizo d'a Cotiella, formada por a frontera rompida d'una klippe de o gran napa tectonica de Cotiella que se va desplazar y se va romper dende o gruixo d'o macizo, en o proceso dito d'orochenia alpina.

A val que describe o río Irués, conoixida como «valle d'a Espunya», sufrió procesos de glaciarismo en o Pleistoceno que condicionón a forma actual que tiene, y sobre tot, a prefundidat que condiciona una situación d'ubago cuasi remanent que la fa inhabitable y inculturable en un buen troz d'a suya lonchitut.

A klipe d'a sierra Ferrera ye feta de roca calsinera, materials sedimentarios marinos d'o Churasico y, principalment, o Cretacio,[4] que se van desplazar por alto de materials areniscos y sobre tot de salagons d'epocas posteriors, tot producindo un proceso d'inversión d'estratos en o que as rocas mas antigas se troban en a part superior.[4] Ista disposición se fa patent en a naturaleza d'o suelo que se puede trobar en as baixants habitadas d'a sierra, en as que i ha parez cuasi verticals («cillos») de materials duros (penya calsinera) en a part superior, mientres que en as capas inferiors, a partir de a meya altaria en a suya prominencia, o desnivel s'envicia mas y i gosan dica amaneixer fiteros de material de terrero, tan caracteristicos d'a erosión sobre formacions de salagons.

Os cillos d'a sierra Ferrera, tan imponents por a suya prominencia alto d'a Fueva, se puede envistar-los dende buena cosa de o sud d'a comarca de Sobrarbe. Os mas destacables son en l'extrimo occidental d'a sierra, en a Penya Montanyesa, a on que arriban dica a tener cualques cientos de metros de vertical sobre o río Cinca.

Por adintro de l'estrato calsinoso i ha un buen rabanyo de galerías y truchos de karst, muit erosionaus por as escorrenteras d'augua por adintro d'a penya.[4] Producto d'ixa erosión, existen en os calcils meridionals d'a sierra bella espluga u cueva que s'ha habitau dende a prehistoria.[5]

O nombre d'a sierra Ferrera dimana de as grans cuantidaz de mineral de fierro que se troba en a penya, que dende antigos s'ha expleitau.[6]

Protección

[editar | modificar o codigo]

S'incluye en a Zona d'especial protección pa las aus (ZEPA) de Cotiella-Sierra Ferrera (ES0000280)[7] que cubre un aria de 253,3 km².

Se veiga tamién

[editar | modificar o codigo]

Referencias

[editar | modificar o codigo]
  1. (es) Toponimos oficials de Sobrarbe en www.lenguasdearagon.org
  2. (es) Julio Muñoz Jiménez, Concepción Sanz Herráiz: Guía Física de España. 5 Las Montañas. Alianza Editorial, 1995, pp 286-288.
  3. 3,0 3,1 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, El Aragonés de Baixo Peñas; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2005. ISBN 84-8094-054-9
  4. 4,0 4,1 4,2 (es) CUCHÍ OTERINO, José Antonio; De la naturaleza (cap. I en Comarca de Sobrarbe (Num. 23 en a Colección Territorio)). Gobierno de Aragón; Zaragoza, 2007. ISBN 84-7753-630-9. O capítol puede leyer-se en linia aquí.
  5. (es) PALLARUELO CAMPO, Severino et al. Comarca de Sobrarbe (Num. 23 en a «Colección Territorio»). Gobierno de Aragón; Zaragoza, 2007. ISBN 84-7753-630-9
  6. (es) PALLARUELO CAMPO, Severino, José, un hombre de los Pirineos. Ed. PRAMES. Zaragoza, 1996. ISBN 84-8321-077-0
  7. (es) Zona ZEPA de Cotiella - Sierra Ferrera. www.naturaspain.com

Vinclos externos

[editar | modificar o codigo]


Sierras interiors pirenencas
Abodi | Aísa | Alano | Alta | Añelarra | Arbís | Arrigorieta | Arro | Artxube | Aspe | Berganui | Boumort | Calva | Campanué | Carquera | Carreu | Cis | Collarada | Cotiella | Cuberes | Chía | Chordal | Esdolomada | Espata | Espierba | Ferrera | Gurb | Larra | Límez | Longa | Montcau | Montllobar | Muro de Roda | Osa | Partaqua | Peracalç | Planas | Prada | Rocamola | Sant Corneli | Sant Cosme | Santa Engracia | Sant Martín d'a Solana | Sant Salvador | Sant Gervás | Sant Joan | Sant Visorio | Sardanera | Secús | Sestrals | Set Comelles | Telera | Tendennera | Tercui | Trallata | Tres Serols | Turbón | Ustarroz | Vernera | Zariquieta| Zucas