İzotop

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

İzotop — kimyəvi elementin bir-birindən kütlə ədədi ilə fərqlənən atomları. Kimyəvi xassələri təqribən eynidir. Mendeleyev kimyəvi elementlərin dövri cədvəlində eyni yerdə olduqlarına görə belə adlanırlar. Bəzi izotoplar öz məxsusi adlarına malikdirlər (məsələn, deyteri, aktinon).

Xarakteristikası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Atomun əsas kütləsi onun nüvəsində cəmləşir. Nüvə öz növbəsində müsbət yüklü protonlardan və neytral neytronlardan ibarətdir. Protonlar eyni sayda mənfi yüklü elektronlarla tarazlaşdırılır. Proton və neytronların kütlələrinin cəmi atom kütləsi adlanır.

Nüvəsində eyni sayda proton lakin müxtəlif sayda neytronlar olan atomlar izotop adlanır.

Stabil və radioaktiv izotoplar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İzotoplar stabil və radioaktiv ola bilərlər. Hazırda 300-ə qədər stabil və 1200-dən çox radioaktiv izotop aşkar olunmuşdur. Cüt atom nömrəsinə malik izotopların kütləsi daha çoxdur.

Radioaktiv parçalanma nəzərə alınmazsa, təbiətdə izotopların meydana çıxması buxarlanma, diffuziya, distillasiya, kristallizasiya və biokimyəvi proseslərlə əlaqədardır.

Stabil izotoplar cədvəli
Enerji səviyyələrinin sayı Protonların sayı Simvolu Element Proton və neytronların sayı Yer üzərində izotop bolluğu, %
1 1 H Hidrogen 1
2
99,98
0,02
1 2 He Helium 3
4
0,00001
99,99999
2 3 Li Litium 6
7
7,9
92,1
2 4 Be Berillium 9 100
2 5 B Bor 10
11
18,8
81,2
2 6 C Karbon 12
13
98,9
1,1
2 7 N Azot 14
15
99,62
0,38
2 8 O Oksigen 16
17
18
99,76
0,04
0,20
2 9 F Ftor 19 100
2 10 Ne Neon 20
21
22
90,48
0,27
9,25
3 11 Na Natrium 23 100
3 12 Mg Maqnezium 24
25
26
78,6
10,1
11,3
3 13 Al Alüminium 27 100
3 14 Si Silisium 28
29
30
92,23
4,67
3,10
3 15 P Fosfor 31 100
3 16 S Kükürd 32
33
34
36
95,02
0,75
4,21
0,02
3 17 Cl Xlor 35
37
75,78
24,22
3 18 Ar Arqon 36
38
40
0,337
0,063
99,600
4 19 K Kalium 39
41
93,258
6,730
4 20 Ca Kalsium 40
42
43
44
46
96,941
0,647
0,135
2,086
0,004
4 21 Sc Skandium 45 100
4 22 Ti Titan 46
47
48
49
50
7,95
7,75
73,45
5,51
5,34
4 23 V Vanadium 51 99,750
4 24 Cr Xrom 50
52
53
54
4,345
83,789
9,501
2,365
4 25 Mn Manqan 55 100
4 26 Fe Dəmir 54
56
57
58
5,845
91,754
2,119
0,282
4 27 Co Kobalt 59 100
4 28 Ni Nikel 58
60
61
62
64
68,27
26,10
1,13
3,59
0,91
4 29 Cu Mis 63
65
69,1
30,9
4 30 Zn Sink 64
66
67
68
70
49,2
27,7
4,0
18,5
0,6
4 31 Ga Qallium 69
71
60,11
39,89
4 32 Ge Germanium 70
72
73
74
20,55
27,37
7,67
36,74
4 33 As Asetat 75 100
4 34 Se Selen 74
76
77
78
80
0,87
9,02
7,58
23,52
49,82
4 35 Br Brom 79
81
50,56
49,44
4 36 Kr Kripton 80
82
83
84
86
2,28
11,58
11,49
57,00
17,30
5 37 Rb Rubidium 85 72,2
5 38 Sr Stronsium 84
86
87
88
0,56
9,86
7,00
82,58
5 39 Y İttirium 89 100
5 40 Zr Sirkonium 90
91
92
94
51,46
11,23
17,11
17,4
5 41 Nb Niobium 93 100
5 42 Mo Molibden 92
94
95
96
97
98
15,86
9,12
15,70
16,50
9,45
23,75
5 44 Ru Rutenium 96
98
99
100
101
102
104
5,7
2,2
12,8
12,7
13
31,3
18,3
5 45 Rh Rodium 103 100
5 46 Pd Palladium 102
104
105
106
108
110
1,00
11,14
22,33
27,33
26,46
11,72
5 47 Ag Gümüş 107
109
51,839
48,161
5 48 Cd Kadmium 106
108
110
111
112
114
1,25
0,89
12,47
12,80
24,11
28,75
5 49 In İndium 113 4,29
5 50 Sn Sink 112
114
115
116
117
118
119
120
122
124
0,96
0,66
0,35
14,30
7,61
24,03
8,58
32,85
4,72
5,94
5 51 Sb Sürmə 121
123
57,36
42,64
5 52 Te Tellur 120
122
123
124
125
126
0,09
2,55
0,89
4,74
7,07
18,84
5 53 I Yod 127 100
5 54 Xe Ksenon 126
128
129
130
131
132
134
0,089
1,910
26,401
4,071
21,232
26,909
10,436
6 55 Cs Sezium 133 100
6 56 Ba Barium 132
134
135
136
137
138
0,10
2,42
6,59
7,85
11,23
71,70
6 57 La Lantan 139 99,911
6 58 Ce Serium 136
138
140
142
0,185
0,251
88,450
11,114
6 59 Pr Prazeodim 141 100
6 60 Nd Neodium 142
143
145
146
148
27,2
12,2
8,3
17,2
5,7
6 62 Sm Samarium 144
150
152
154
3,07
7,38
26,75
22,75
6 63 Eu Evropium 151
153
52,2
47,8
6 64 Gd Qadolinium 154
155
156
157
158
160
2,18
14,80
20,47
15,65
24,84
21,86
6 65 Tb Terbium 159 100
6 66 Dy Disprozium 156
158
160
161
162
163
164
0,056
0,095
2,329
18,889
25,475
24,896
28,260
6 67 Ho Holmium 165 100
6 68 Er Erbium 162
164
166
167
168
170
0,139
1,601
33,503
22,869
26,978
14,910
6 69 Tm Tulium 169 100
6 70 Yb İtterbium 168
170
171
172
173
174
176
0,126
3,023
14,216
21,754
16,098
31,896
12,887
6 71 Lu Lutesium 175 97,41
6 72 Hf Hafnium 176
177
178
179
180
5,26
18,60
27,28
13,62
35,08
6 73 Ta Tantal 181 99,9877
6 74 W Volfram 182
184
186
26,50
30,64
28,43
6 75 Re Renium 185 37,07
6 76 Os Osmium 184
187
188
189
190
192
0,02
1,96
13,24
16,15
26,26
40,78
6 77 Ir İridium 191
193
37,3
62,7
6 78 Pt Platin 192
194
195
196
198
0,782
32,967
33,832
25,242
7,163
6 79 Au Qızıl 197 100
6 80 Hg Civə 196
198
199
200
201
202
204
0,155
10,04
16,94
23,14
13,17
29,74
6,82
6 81 Tl Tallium 203
205
29,52
70,48
6 82 Pb Qurğuşun 204
206
207
208
1,4
24,1
22,1
52,4
6 83 Bi Bismut 209[1] 100

1911-ci ildə Soddi kimyəvi xassələri eyni olan, lakin başqa xassələrinə, xüsusən özünün radioaktivliyinə görə fərqlənən elementlərin mövcud olması imkanı haqqında fərziyyə söyləmişdi. Bu elementləri dövri sistemdə eyni bir xanaya yerləşdirmək lazımdır. Soddi onları izotoplar - yəni eyni bir xananı tutan adlandırmışdır. Soddinin fərziyyəsi bir ildən sonra C.Tomson tərəfindən neon ionlarının elektrik və maqnit sahəsindəki meylinə görə kütləsi dəqiq ölçüldükdən sonra tam təsdiqini tapdı. Tomson aşkar etdi ki, neon iki növ atomların qarışığından ibarətdir. Onların əksəriyyətinin nisbi atom kütləsi 20-yə, cüzi bir qisminin nisbi atom kütləsi isə 22-yə bərabərdir. Nəticədə qarışığın nisbi atom kütləsi 20,2-yə bərabər olur. Eyni kimyəvi xassələrə malik olan atomlar kütlələrinə görə fərqlənirdi. Eyni bir element atomlarının nüvəsində eyni sayda proton olur, lakin bir-birindən neytronlarının sayı ilə fərqlənir. Nüvəsinin yükü eyni, kütlə ədədləri müxtəlif olan eyni bir kimyəvi element atomlarına izotop deyilir. Hər bir izotop iki kəmiyyətlə - kütlə ədədi və sıra nömrəsi ilə xarakterizə olunur: 8O16, 8O17. Yuxarıdakı ədəd nisbi atom kütləsini, yaxud atomun kütlə ədədini, aşağıdakı ədəd isə sıra nömrəsini yaxud nüvənin yükünü göstərir. İzotoplar davamlı və radioaktiv (davamsız) olur. Radioaktiv izotoplar təbii və süni olur. İzotoplar bioloji və kimyəvi tədqiqatlarda nişanlanmış atomlar kimi, radiasiya terapiyasında və nümunələrin yaşını təyin etmək üçün tətbiq olunur.

İzotop effekti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İzotop effekti - elementin izotoplarının, yaxud izotop tərkibinə görə bir-birindən fərqlənən birləşmələrin xassələrində atom kütlələrinin müxtəlifliyi nəticəsində aşkar olan fərdi. Elementin atom kütləsi böyük olduqca izotoplarının kütlələri arasındakı fərq də azdır, hidrogen izotoplarında bu fərq protiuma nisbətən deyteriumda 100%, tritiumda 200% olduğundan hidrogen və heliumda izotop efferkti daha böyükdür. İzotop effekti nəticəsində maddənin termodinamik xassələri molekulların kristal qəfəslərində atomların rəqs tezlikləri dəyişir.

İzotop indikatoru

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İzotop indikatoru - izotop tərkibi təbii birləşmələrindən fərqlənən maddə. İndikator kimi işlədilir. İzotop indikatorunun yüksək həssaslığı və spesifikliyi onu ən mürəkkəb sistemdə maddələrin hərəkəti, paylanması və çevrilməsi zamanı izləməyə imkan verir.

İzotop mübadiləsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İzotop mübadiləsi - reaksiyayagirən maddələr arasında elementin izotoplarının yenidən paylanması. Bu zaman maddə molekullarında elementin 1 izotopu molekulun elementar tərkibini dəyişmədən həmin elementin başqa izotopu ilə əvəz olunur.

  • A.Məhərrəmov, M.Allahverdiyev və b., "Kiçik kimya ensiklopediyası", 1997.


  1. Практически стабилен, период полураспада 2,01·1019 лет.