Перайсці да зместу

Швейцарыя

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Швейцарская Канфедэрацыя
ням.: Schweizerische Eidgenossenschaft
фр.: Confédération suisse
італ.: Confederazione Svizzera
рэтарам.: Confederaziun svizra
лац.: Confoederatio Helvetica
Герб Швейцарыі
Сцяг Швейцарыі Герб Швейцарыі
Дэвіз: ««Unus pro omnibus omnes pro uno» лац.: Адзін за ўсіх, усе за аднаго»
Гімн: «Швейцарскі псалом»
Дата незалежнасці Абвешчана 1 жніўня 1291
Прызнана 24 кастрычніка 1648
Федэрацыя з 1848 (ад Федэратыўная хартыя)
Афіцыйная мова Нямецкая, Французская,
Італьянская, Рэтараманская
Сталіца Берн (дэ-факта)
Найбуйнейшыя гарады Цюрых, Жэнева, Базель, Берн, Лазана
Форма кіравання Парламенцкая рэспубліка
Федэральны савет Віёла Амерд (Прэзідэнт) ,
Карын Келер-Зутэр (Віцэ-прэзідэнт) ,
Гі Пармелен,
Ін'яцыа Касіс,
Альберт Рошты,
Элізабет Бом-Шнайдэр,
Віёла Амерд,
Беат Янс
Плошча
• Усяго
• % воднай паверхні
132-я ў свеце
41 284 км²
4,2
Насельніцтва
• Ацэнка (2014)
Шчыльнасць

8 237 700 чал. (94-я)
198 чал./км²  (65-я)
Валюта Швейцарскі франк
Інтэрнэт-дамен .ch
Код ISO (Alpha-2) CH
Код ISO (Alpha-3) CHE
Код МАК SUI
Тэлефонны код +41
Часавыя паясы +1

Швейца́рыя (ням.: Schweiz, фр.: Suisse, італ.: Svizzera, рэтарам.: Svizra), афіцыйная назва — Швейца́рская Канфедэра́цыя (ням.: Schweizerische Eidgenossenschaft, фр.: Confédération suisse, італ.: Confederazione Svizzera, рэтарам.: Confederaziun svizra, лац.: Confoederatio Helvetica, скарочана CH) — дзяржава ў Заходняй Еўропе. Мяжуе на поўначы з Германіяй, на поўдні — з Італіяй, на захадзе — з Францыяй, на ўсходзе — з Аўстрыяй і Ліхтэнштэйнам. Назва паходзіць ад назвы аднаго з трох першапачатковых кантонаў Швіц. Афіцыйныя мовы: нямецкая, французская, італьянская, рэтараманская. Сталіца — горад Берн. Краіна падзяляецца на 23 кантоны (3 з іх падзелены на паўкантоны). Нацыянальнае свята — Дзень заснавання Канфедэрацыі (1 жніўня).

Дзяржаўны лад

[правіць | правіць зыходнік]
Федэральны палац

Швейцарыя — федэратыўная парламенцкая рэспубліка. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт Канфедэрацыі, які на аснове ратацыі выбіраецца на 1 год парламентам з членаў урада — федэральных саветнікаў; ён старшынствуе на пасяджэннях Федэральнага савета і выконвае ў асноўным прадстаўнічыя функцыі. Кожны кантон мае сваю канстытуцыю, парламент і ўрад. Дзейнічае федэральная канстытуцыя 1848 года, перапрацаваная ў 1874 годзе. Заканадаўчая ўлада належыць Федэральнаму Сходу, які складаецца з 2 раўнапраўных палат: Нацыянальнага савета (200 дэпутатаў) і Савета кантонаў (46 дэпутатаў). Нацыянальны савет выбіраецца галасаваннем паводле прапарцыйнай сістэмы (па 2 дэпутаты ад кантона і 1 ад паўкантона) — паводле мажарытарнай сістэмы (апрача кантона Юра). У некаторых кантонах дэпутаты ў Савет кантонаў выбіраецца на сесіях кантанальных парламентаў, у іншых — прамым галасаваннем насельніцтва. Старшыні палат выбіраюцца штогод. Калектыўным кіраўніком дзяржавы і вышэйшым органам выканаўчай улады ў’яўляецца Федэральны савет, у склад якога ўваходзяць 7 федэральных саветнікаў, што выбіраюцца Федэральным Сходам на 4 гады. Усе федэральныя саветнікі роўныя ў правах і прымаюць рашэнні на калегіяльнай аснове. Кожны з іх кіруе адным з 7 федэральных дэпартаментаў (міністэрстваў) і пры афіцыйных візітах за мяжу прадстаўляе Федэральны савет у цэлым.

гара Юнгфрау

Швейцарыя — адна з гарыстых краін Еўропы. 60 % яе тэрыторыі на поўдні, усходзе і ў цэнтры займаюць Альпы, асноўныя хрыбты якіх (Бернскія, Гларнскія, Лепанцінскія, Рэтыйскія, Пенінскія Альпы) выцягнуты з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. Найвышэйшы пункт краіны — пік Дзюфур (4364 м) у масіве Монтэ-Роза. Горы пераважна спічастыя, складзеныя з крышталічных парод, парэзаныя сеткай далін, што робіць іх даступнымі для транспартных сродкаў. Асноўныя перавалы: Сен-Гатард (2108 м), Сімплон (2005 м), Вялікі Сен-Бернар (20649 м). У верхнім поясе гор фірнавыя палі і ледавікі (плошча каля 2000 км²). На захадзе і паўднёвым захадзе — вапныковыя горы Юра (вышыня да 1680 м). Паміж Альпамі і Юрай — Швейцарскае пласкагор’е (вышыня 400—600 м). Карысныя выкапні: графіт, тальк, каменная соль, жалезная руда і буры вугаль (невялікія запасы).

Клімат умераны на пласкагор’і, халодны ў гарах. Сярэдняя тэмпература студзеня ў Жэневе каля 0 °C, ліпеня 19 °C, у гарах −7 °C і 12 °C адпаведна. Ападкаў за год 800—1200 мм на пласкагор’і і да 2500 мм на заходніх схілах Альпаў. Зімой у гарах выпадае шмат снегу, частыя сходы лавін. Рачная сетка густая, рэкі кароткія, паўнаводныя. багатыя запасамі гідраэнергіі. Галоўныя рэкі Рэйн з прытокамі Аарэ і Рона. Шмат азёр, найбольшыя з іх Жэнеўскае, Бодэнскае, Цюрыхскае.

Глебы на Швейцарскім пласкагор’і бурыя лясныя, у гарах лясныя, падзолістыя і горна-лугавыя. Лясы займаюць 24 % тэрыторыі. Ніжняя частка гор укрыта шыракалістымі лясамі (дуб, бук), ад 1800 да 2400 метраў хвойныя лясы, да 2800 метраў субальпійскія і альпійскія лугі, вышэй скалы, снежнікі і ледавікі. У складзе жывёльнага свету высакагор’яў буры мядзведзь, лісы, дзікі кот, куніца, алень, горны казёл, сарна, зайцы, вавёркі. У рэках — стронга. Швейцарскі нацыянальны парк Энгадзін. Горы шырока выкарыстоўваюцца ў мэтах турызму, альпінізму і гарналыжнага спорту.

Музыканты на фальклорным фестывалі

Нацыянальны склад насельніцтва разнастайны: германа-швейцарцы — 64,4 %, франка-швейцарцы — 18,4 %, італа-швейцарцы — 9,8 %, рэтараманцы — 0,8 %. У краіне 1,3 млн замежных грамадзян (іспанцы, туркі і іншыя). Каля 46 % вернікаў каталікі, 44 % — пратэстанты, ёсць іўдзеі, мусульмане. Натуральны прырост у 2002 годзе склаў 0,1 %. Сярэдняя шчыльнасць насельніцтва 177 чалавек/км². Каля 68 % насельніцтва жыве ў гарадах. Найбуйнейшыя гарады: Цюрых, Жэнева, Базель, Берн, Лазана. У прамысловасці занята 26,3 % актыўнага насельніцтва, у сельскай гаспадарцы — 4,6 %, у галінах абслугоўвання — 69,1 %.

Старажытная гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Чалавек на тэрыторыі Швейцарыі вядомы з часоў палеаліту. У старажытнасці тут жылі кельцкія плямёны гельветаў (ад іх Швейцарыю часам называюць Гельвецыя) і рэты, якіх у 58 і 15 годзе да н.э. падпарадкавалі старажытныя рымляне. Пасля заняпаду Рымскай Імперыі тэрыторыю сучаснай Швейцарыі засялілі бургунды і алеманы. Да 746 года франкі падпарадкавалі сабе гэтыя народы, а іх тэрыторыя стала часткай Франкскай імперыі. У выніку падзелу імперыі франкаў швейцарскія землі перайшлі да Усходнефранкскай імперыі, якая з цягам часу ператварылася ў Свяшчэнную Рымскую імперыю германскай нацыі. Большая частка тэрыторыі Швейцарыі належала пры гэтым Швабскаму герцагству і каралеўству Бургундыя.

Адміністрацыйны падзел

[правіць | правіць зыходнік]
Гара Матэргорн
Зімовы краявід у вёсцы Зент, ва ўсходнім кантоне Граўбюндэн

Швейцарыя — федэратыўная рэспубліка, якая складаецца з 26 кантонаў (20 кантонаў і 6 паўкантонаў). Самы ніжэйшы ўзровень тэрытарыяльна-адміністрацыйнага падзелу — абшчыны, якіх налічваецца больш дзвюх тысяч. Ніжэй — спіс кантонаў (варта заўважыць, што нямала гарадоў Швейцарыі маюць розныя назвы, якія ўжываюцца на розных мовах краіны).

Кантон Найбуйнейшы горад Плошча, тыс. км²
Цюрых (Zürich) Цюрых (Zürich) 1,7
Берн (Bern) Берн (Bern) 5,9
Люцэрн (Luzern) Люцэрн (Luzern) 1,5
Уры (Uri) Альтдорф (Altdorf) 1,1
Швіц (Schwyz) Швіц (Schwyz) 0,9
Обвальдэн (Obwalden) Зарнен (Sarnen) 0,5
Нідвальдэн (Nidwalden) Штанс (Stans) 0,3
Гларус (Glarus) Гларус (Glarus) 0,7
Цуг (Zug) Цуг (Zug) 0,2
Фрыбур (Fribourg) Фрыбур (Fribourg) 1,7
Золатурн (Solothurn) Золатурн (Solothurn) 0,8
Базель-Штат (Basel-Stadt) Базель (Basel) 0,04
Базель-Ланд (Basel-Land) Лісталь (Liestal) 0,4
Шафгаўзен (Schaffhausen) Шафгаўзен (Schaffhausen) 0,3
Апенцэль — Аўсерродэн (Appenzell-Ausserrhoden) Герызау (Herisau) 0,2
Апенцэль — Інерродэн (Appenzell-Innerrhoden) Апенцэль (Appenzell) 0,2
Санкт-Гален (St. Gallen) Санкт-Гален (St. Gallen) 2,0
Граўбюндэн (Graubunden) Кур (Chur) 7,1
Ааргау (Aargau) Аарау (Aarau) 1,4
Тургау (Thurgau) Фраўэнфельд (Frauenfeld) 1,0
Тычына (Ticino) Белінцона (Bellinzona) 2,8
Во (фр.: Vaud) Лазана (фр.: Lausanne) 3,2
Вале (Valais) Сьён (Sion) 5,2
Нёўшатэль (фр.: Neuchâtel) Нёўшатэль (фр.: Neuchâtel) 0,8
Жэнева (фр.: Genève) Жэнева (фр.: Genève) 0,3
Юра (фр.: Jura)1 Дэлемон (Delemont), ням. Дэльсберг (Delsberg) 0,8

1 Утварыўся ў 1979 годзе.

Беларуска-швейцарскія адносіны

[правіць | правіць зыходнік]

Пратакол аб усталяванні дыпламатычных адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Швейцарскай Канфедэрацыяй падпісаны 10 лютага 1992 года. З 1 ліпеня 2007 года ў Мінску функцыянуе аддзяленне Пасольства Швейцарскай Канфедэрацыі ў Рэспубліцы Беларусь. Яго афіцыйнае адкрыццё адбылося 11 лютага 2008 года. 17 сакавіка 2010 года адбылося адкрыццё ганаровага консульства Рэспублікі Беларусь у Цюрыху. У лютым 2010 года адбыўся рабочы візіт у Швейцарыю Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі, 25 лютага 2010 года ў Кіеве прайшла сустрэча беларускага лідара з Міністрам замежных спраў Швейцарыі.

Створаны Беларуска-Швейцарскі сумесны камітэт па гандлі і эканамічным супрацоўніцтве. У рамках развіцця двухбаковых рэгіянальных сувязяў актыўна ўзаемадзейнічаюць абшчына Ітыген і горад Добруш Гомельскай вобласці. Горад Гларус з’яўляецца пабрацімам горада Кобрына.

Сродкі масавай інфармацыі Швейцарыі

[правіць | правіць зыходнік]

Швейцарыя, нягледзячы на надзвычайную абмежаванасць яе нацыянальнага рынку, валодае добра развітой сеткай электронных і «папяровых» сродкаў масавай інфармацыі.

Развіццё сучаснага газетнага рынку ў Швейцарыі пачынаецца пад уплывам Рэфармацыі. У 1610 годзе ў Базелі выходзіць першая рэгулярная швайцарская газэта «Ардынарый-Цайтунг». У 1620 годзе пачынаюць выходзіць газеты ў Цюрыху, адна з іх, «Ардынарый-Вохенцайтунг», лічыцца непасрэднай папярэдніцай неафіцыйнай «галоўнай» газеты краіны «Neue Zürcher Zeitung». У 1827 годзе ў Швейцарыі выходзіла 27 газет. Калі, пасля рэвалюцыйных падзей 1830 года была адменена цэнзура, колькасць выданняў стала хутка расці, і да 1857 года ў Канфедэрацыі выходзіла ўжо 180 газет. Найбольшая колькасць газет у Швейцарыі выходзіла ў 30-я гады XX стагоддзя (больш за 400). Затым іх колькасць пачынае скарачацца, і гэты працэс працягваецца да гэтага часу.

Першая агульнашвейцарская надрэгіянальная газета, — «Швайцэр Цайтунг», — пачала выходзіць ў 1842 годзе ў горадзе Санкт-Гален. Асаблівасцю швейцарскага прэс-ландшафту ў той час з’яўляўся факт жорсткага ідэалагічнага дзялення газет — газетам каталіцка-кансерватыўнага напрамку супрацьстаялі ліберальна-прагрэсіўныя выданні. У 1893 годзе ў Цюрыху пачала выходзіць газета ["Тагес-анцайгер"], першая «надпартыйная» (і ў гэтым сэнсе «незалежная») газета.

У 1850 годзе, з утварэннем газеты «Дэр Бунд», у Швейцарыі з’явілася першая газета з рэгулярнай прафесійнай рэдакцыяй. «Ное Цюрхер Цайтунг» (у студзені 2005 года яна адзначыла свой 225-гадовы юбілей) была першай газетай, якая заснавала у рамках рэдакцыі спецыялізаваныя аддзелы, якія займаліся канкрэтнымі тэмамі (палітыка, эканоміка, культура і г. д.).

Сёння па колькасці перыядычных друкаваных выданняў на душу насельніцтва Швейцарыя займае адно з першых месцаў у свеце. Тым не менш, пераважная большасць з амаль 200 асноўных штодзённых швейцарскіх газет (іх агульны тыраж — каля 3,5 млн экз.) адрозніваюцца моцна выяўленым «правінцыялізмам» і засяроджанасцю пераважна на лакальных падзеях.

З нямецкамоўных вядучымі на сённяшні дзень у Швейцарыі з’яўляюцца бульварная газета «Блік» (275 тыс. экз.), «Тагес анцайгер» (259 тыс. экз.) і «Ное Цюрхер Цайтунг» (139 тыс. экз.). Сярод франкамоўных лідыруюць бульварная «Матэн» (187 тыс. экз.), «Ле Тан» (97 тыс. экз.), «Ван-катр-эр» (97 тыс. экз.), «Трыбюн дэ Женеў» (65 тыс. экз.), сярод італамоўных — «Кар’ерэ дэль Тычына» (24 тыс. экз.).

Адносна прыкметны сегмент рынку займаюць бульварныя бясплатныя «транспартныя газеты» (распаўсюджваюцца ў асноўным на прыпынках грамадскага транспарту) «20 хвілін» (каля 100 тыс. экз.) і «Метраполь» (130 тыс. экз.), а таксама рэкламна-карпаратыўныя выданні «КААП-Цайтунг» (амаль 1,5 млн экз.) і «Вір Брюкенбауэр» (1,3 млн экз.). Інфармацыйныя і аналітычныя раздзелы ў гэтых газетах адсутнічаюць.

Большасць буйных швейцарскіх газет федэральнага значэння няўхільна скарачаюць свае афіцыйныя наклады. Варта адзначыць скарачэнне накладу найбуйнейшай швейцарскай бульварнай газеты «Blick». У 2004 годзе яе тыраж склаў арыентыровачна 275 тыс. экзэмпляраў. Газета «Дэр Бунд», што выходзіць у Бернскай агламерацыі і ў некаторых суседніх гарадах, прадае ў цяперашні час у дзень крыху больш за 60 тыс. экз. Падобным чынам выглядае і сітуацыя на рынку нядзельных газет. Тыраж папулярнай газеты «Зонтангсцайтунг» ўпаў за апошнія тры гады на 8,6 % і складае ў цяперашні час 202 тыс. экз., А колькасць асобнікаў газеты «Зонтагсблік» зменшылася за гэты ж час да 312 тыс. экз.

Утрымаць свае пазіцыі змаглі толькі папулярная Бернская газета «Бернер Цайтунг» (яе наклад — 163 тыс. экз.) і ілюстраваны часопіс бульварнага толку «Швайцэр Ілюстрыртэ» (255,7 тыс. экз.), і гэта на фоне таго, што галоўны інфармацыйны часопіс Швейцарыі «Фэктс» скараціў свае тыражы, апусціўшыся да ўзроўню 80 тыс. экз. Такія тэндэнцыі звязаныя, перш за ўсё, з памяншэннем колькасці рэкламных аб’яў, якія публікуюцца, і з ростам папулярнасці «інтэрнэт-прэсы». У ліпені 2007 года часопіс «Фэктс» спыніў сваё існаванне.

Тэлевізійны рынак Швейцарыі кантралюецца створаным ў 1931 годзе «Швейцарскім грамадствам радыёвяшчання і тэлебачання» («ШГРТ»). Радыё- і тэлевяшчанне вядзецца на нямецкай (у рэчаіснасці практычна 80 % «нямецкамоўнага» тэлебачання вырабляецца на дыялектах, якія вельмі моцна адрозніваюцца ад «літаратурнай» нямецкай мовы), французскай і італьянскай (у кантоне Граўбюндэн — таксама на раманшскай) мовах. З’яўляючыся па форме акцыянерным грамадствам, «ШГРТ», тым не менш, як і многія швейцарскія акцыянерныя ўтварэнні ў іншых галінах эканомікі, па сутнасці, з’яўляецца дзяржаўнай структурай і атрымлівае датацыі ад дзяржавы.

Такога роду датаванне афіцыйна абгрунтоўваецца неабходнасцю падтрымліваць «загадзя стратную сістэму» чатырохмоўнага «нацыянальнага тэлевяшчання», асабліва з улікам таго, што на тэрыторыі Швейцарыі свабодна прымаюцца тэлеканалы суседніх з ёй краін, перш за ўсё Германіі, а таксама Францыі і Італіі. Калі ў 2000 годзе «ШГРТ» сваімі сіламі зарабіла прыбытак у 24,5 млн шв. франкаў, то ўжо ў 2002 годзе яго страты склалі 4,4 млн шв. франкаў. Да такога выніку прывялі як неспрыяльная эканамічная сітуацыя ў краіне і адсутнасць рэкламы, так і рост колькасці вызваленых ад абанементнай платы катэгорый спажыўцоў тэлесігналу. У сувязі з гэтым у 2004 годзе дзяржава вымушана была вылучыць на падтрымку «ШГРТ» больш за 30 млн шв. франкаў.

Швейцарскія тэлеканалы «СФ-1» і «СФ-2» (выпускаюцца дзяржаўнай ТРК «СФ-ДРС», што ўваходзіць у «ШГРТ») надаюць «прайм-тайм» у асноўным перадачам спартыўнага і грамадска-палітычнага характару, таму свае «забаўляльныя патрэбы» швейцарскі тэлеглядач задавальняе, як правіла, пры дапамозе замежных тэлевяшчальнікаў. Што тычыцца прыватнага тэлевяшчання, то яно, у адрозненне ад прыватнага радыёвяшчання, так пакуль і не змагло замацавацца ў Швейцарыі ў якасці рэальнай альтэрнатывы дзяржаўным тэлебачанні.

Прыватныя тэлеканалы «ТБ-3» і «Тэле-24», якія заваявалі было амаль 3 % швейцарскай тэлеаўдыторыі, не здолелі выйсці на ўзровень рынкавай самаакупнасці і іх праца была ў 2002 годзе спыненая. У пачатку лістапада 2003 года ў Швейцарыі стартавала яшчэ адна спроба наладзіць прыватнае тэлебачанне. Федэральны савет (урад краіны) выдаў адпаведную ліцэнзію тэлеканалу «У-1». Ліцэнзія выдадзена на 10 гадоў і дае права на агульнанацыянальную трансляцыю «нямецкамоўных» праграм. Да пачатку 2005 года заваяваць колькі-небудзь прыкметную нішу на рынку швейцарскіх электронных СМІ каналу так і не ўдалося.

Прычынай таго, што Швейцарыя да гэтага часу застаецца вельмі складаным для прыватных тэлевяшчальнікаў рынкам, заключаецца ў неспрыяльных рамачных заканадаўчых умовах. Іншай прычынай з’яўляецца адносна невялікі працэнт рэкламы, якая размяшчаецца на тэлебачанні Швейцарыі. Калі ў Германіі на ТБ размяшчаецца амаль 45 % усёй рэкламы ў краіне, то ў Швейцарыі гэтая лічба складае ўсяго 18,1 % (на газеты прыходзіцца 43 % ад усяго аб’ёму рэкламы ў Канфедэрацыі).

У цяперашні час швейцарскі «Закон аб тэлерадыёвяшчання» ад 21 чэрвеня 1991 года праходзіць стадыю ўдасканалення, яго новая версія павінна даць больш магчымасцей для прыватнай дзейнасці ў сферы тэлебачання і радыё, перш за ўсё ў плане прыцягнення дадатковай рэкламы.