Edukira joan

Alfabeto

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea


Alfabetoa[1] edo abezedarioa[2] hizkuntza idatzian komunikatzeko erabiltzen den sinboloen multzoa da, beti ere sailkapen batekin. Hitza grekozko lehen bi letretatik dator: alfa (α) eta beta (β). Euskal alfabetoa 1994ko azaroaren 25ean zehaztu zuen Euskaltzaindiak, bere 17. arauan; latindarra da, eta 27 letra ditu.

Sakontzeko, irakurri: «Alfabeto ziriliko»

Alfabeto zirilikoa (edo "azbuka", haren lehen letren antzinako izenengatik) sei eslaviar hizkuntzatan (bielorrusiera, bulgariera, mazedoniera, errusiera, serbiera eta ukrainera) eta Sobiet Batasuneko Asiako eta Sortaldeko Europako beste hizkuntza askotan erabilitako alfabetoa da.

Alfabeto zirilikoaren letrak
А
A
Б
Be
В
Ve
Г
Ge
Ґ
Ghe
Д
De
Ђ
Dje
Ѓ
Gje
Е
Ye
Ё
Yo
Є
Ukrainian Ye
Ж
Zhe
З
Ze
Ѕ
Dze
И
I
І
Ukrainian I
Ї
Yi
Й
I labur
Ј
Je
К
Ka
Л
El
Љ
Lje
М
Em
Н
En
Њ
Nje
О
O
П
Pe
Ҁ
Koppa*
Р
Er
С
Es
Т
Te
Ћ
Tshe
Ќ
Kje
У
U
Ў
U labur
Ѹ
Uk*
Ф
Ef
Х
Kha
Ѡ
Omega*
Ѿ
Ot*
Ц
Tse
Ч
Che
Џ
Dzhe
Ш
Sha
Щ
Shcha
Ъ
Yer
Ы
Yery
Ь
Soft sign
Ѣ
Yat*
Э
E
Ю
Yu
Я
Ya
ІА
A iotified*
Ѥ
E iotified*
Ѧ
Yus small*
Ѫ
Yus handi*
Ѩ
Yus txiki iotified*
Ѭ
Yus handi iotified*
Ѯ
Ksi*
Ѱ
Psi*
Ѳ
Fita*
Ѵ
Izhitsa*
Ѷ
Izhitsa okovy*
Ӏ
Palochka

* letra arkaikoak

Hurrengo taulan, goian moldeko letrak ageri dira; behean, eskuizkribuzkoak, errusieraren usadioaren arabera. Latin alfabetoko beste hainbat letrarekin antza dutenak koadro ubeletan daude.

а б в г д е ё ж з и й к л м н о п р с т у ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я
а б в г д е ё ж з и й к л м н о п р с т у ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я

Zure nabegatzaileak ikur zirilikoak erabili ezin badu, ikus dezakezu alfabeto zirilikoa irudi batean.

Alfabeto grekoaren letrak eta haietatik eratorriak hurrengoak dira (ahoskera International Phonetic Alphabetaren arabera jarri da):

Letra Izena Ahoskera2 Dagokion
letra
feniziarra
Transliterazioa3
Greziera Ingelesa antzinakoa oraingoa antzinakoa oraingoa
Α α ἄλφα Alpha [a] [aː] [[Open front unrounded vowel|[a]]] Aleph 'Aleph a a
Β β βῆτα Beta [b] [[Voiced labiodental fricative|[v]]] Beth Beth b v
Γ γ γάμμα Gamma [g] [[Voiced palatal fricative|[ʝ]]], [[Close-mid front unrounded vowel#Mid front unrounded vowel|[e̞]]] edo [[Close front unrounded vowel|[i]]] aurrean; [[Voiced velar fricative|[ɣ]]] ostantzean Gimel Gimel g g
Δ δ δέλτα Delta [d] [[Voiced dental fricative|[ð]]] Daleth Daleth d d
Ε ε ἒ ψιλόν Epsilon [e] [[Close-mid front unrounded vowel#Mid front unrounded vowel|[e̞]]] He He e e
Ϝ ϝ 1 Ϝαυ ? Digamma [w] - Waw Waw w -
Ζ ζ ζῆτα Zeta [zd], later [zː] [[Voiced alveolar fricative|[z]]] Zayin Zayin z z
Η η ἦτα Eta [ɛː] ([h]) [[Close front unrounded vowel|[i]]] Heth Heth e i
Θ θ θῆτα Theta [tʰ] [[Voiceless dental fricative|[θ]]] Teth Teth th th
Ι ι ἰῶτα Iota [i] [iː] [[Close front unrounded vowel|[i]]], [[Palatal approximant|[j]]] Yodh Yodh i i
Κ κ κάππα Kappa [k] [[Voiceless palatal plosive|[c]]], [[Close-mid front unrounded vowel#Mid front unrounded vowel|[e̞]]] edo [[Close front unrounded vowel|[i]]] aurrean; [[Voiceless velar plosive|[k]]] ostantzean Kaph Kaph k, c k
Λ λ λάμβδα Lambda [l] [[Alveolar lateral approximant|[l]]] Lamedh Lamedh l l
Μ μ μῦ Mu [m] [[Bilabial nasal|[m]]] Mem Mem m m
Ν ν νῦ Nu [n] [[Alveolar nasal|[n]]] Nun Nun n n
Ξ ξ ξῖ Xi [ks] [ks] Samekh Samekh x x
Ο ο ὄ μικρόν Omicron [o] [[Close-mid back rounded vowel#Mid back rounded vowel|[o̞]]] Ayin 'Ayin o o
Π π πῖ Pi [p] [[Voiceless bilabial plosive|[p]]] Pe Pe p p
M 1 (Ϻ ϻ)   San ([z]) - Sade Tsade s -
Q 1 (Ϟ ϙ)   Qoppa ([k]) - Qoph Qoph q -
Ρ ρ ῥῶ Rho [r], [r̥] [[Alveolar flap|[ɾ]]] Res Resh r (: rh) r
Σ σ
ς (final)
σῖγμα Sigma [s] [[Voiceless alveolar fricative|[s]]] Sin Shin s, ss (bokal artean) s
Τ τ ταῦ Tau [t] [[Voiceless alveolar plosive|[t]]] Taw Taw t t
Υ υ ὒ ψιλόν Upsilon ([u]) [y] [yː] [[Close front unrounded vowel|[i]]] from Waw Waw u, y (kontsonante artean) y, v, f
Φ φ φῖ Phi [pʰ] [[Voiceless labiodental fricative|[f]]] jatorria eztabaidatua (ikus testua) ph f
Χ χ χῖ Chi [kʰ] ([ks]) [[Voiceless palatal fricative|[ç]]], [[Close-mid front unrounded vowel#Mid front unrounded vowel|[e̞]]] edo [[Close front unrounded vowel|[i]]] aurrean; [[Voiceless velar fricative|[x]]] ostantzean ch ch
Ψ ψ ψῖ Psi [ps] [ps] ps ps
Ω ω ὦ μέγα Omega [ɔː] [[Close-mid back rounded vowel#Mid back rounded vowel|[o̞]]] o, ô o
Ϡ ϡ 1   Sampi ([ss] [ks]) -

(1): Alfabetotik goiz kendutako letra, orain "klasiko"a deitzen den aroa baino lehenago. Eite larrian bakarrik erabiltzen zen; letra xeheak Erdi Aroko asmakuntza dira.
(2): Ahoskera arkaikoak (Aro Klasikoa baino aurrekoak) parentesi artean erakusten dira.
(3): Xehetasunak eta beste transliterazio sistemak ikusteko ikus Transliteration of Greek into English.

Hebrear alfabetoa hurrengo taulan agertzen diren letrez osatuta dago. Letra batzuk taiu ezberdina dute hitzen amaieran erabiltzen direnean: taulan forma horiek forma arrunten azpian agertzen dira.

Alef Bet/Vet Gimel Dalet He Vav Zayin Het Tet Yod Kaf/Chaf
א א ב ב ג ג ד ד ה ה ו ו ז ז ח ח ט ט י י כ כ
ך ך
Lamed Mem Nun Samekh Ayin Pe/Fe Tsadi Qof Resh Shin/Sin Tav
ל ל מ מ נ נ ס ס ע ע פ פ צ צ ק ק ר ר ש ש ת ת
ם ם ן ן ף ף ץ ץ

Deskripzio laburra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bai antzinako hebrear idazkerak, bai gaur egungoak modu bakar bateko letrak dituzte, baina gaurko idazkeran letra batzuk forma bereziak dituzte hitzen amaieran doazenean. Hebrear alfabetoa abjad bat da: bokalak normalean ez dira idazten. Idazten direnean, א alef, ה he, ו vav edo י yod moduko kontsonante ahul bat aurreko bokal batekin elkartu eta galdu delako da; edo, kasu horien analogiaz, beste forma batzuk idaztean.

Bokalen soinu egokiak mantentzeko, idazleek nikud (ניקוד; hitzez hitz: "euskarriko puntuak") izendatutako ikur diakritikozko multzo batzuk asmatu dituzte. Haien arteko bat —tiberiar sistema esaten zaio— gehien iraun duena da. Aaron ben Moses ben Asher-ek eta haren familiako hainbat belaunaldik asmatu eta bizirik mantendu ei zuten sistema. Puntu horiek normalean xede berezientzako bakarrik erabiltzen dira: Bibliako liburuak aztertzeko asmoarekin, poesian, edo hizkuntza umeei irakastean. Tiberiar sistemak "kantilazio" izeneko marka batzuk ere ditu, liburu santuen zati batzuk zelan abestu behar diren esateko erabiliak, eta "koroa" deitutako edergailu batzuk halaber, Toraren bilduetan bakarrik erabiliak.

Taula nagusia: izena eta transliterazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hurrengo taulan hebrear alfabetoaren letra bakoitzarentzat agertzen dira: dagozkion ikur idatzia edo ikur idatziak, haren izen edo izenak, haren transliterazioak latindar alfabetoa erabiliz egindako lan akademikoetan, eta haren ahoskera berreraikitako forma historikoetan eta dialektoetan Nazioarteko alfabeto fonetikoa erabiliz. Letra batentzat ikur bi erakusten badira: ezkerretara, hitzen amaieretan agertzen da (edo eskuma aldekoa, zure nabegatzaileak testuak eskumatik ezkerrera jartzea onartzen ez badu).


Ikurra Izena Transliterazioa
Akademikoa Unicode Standard Israeli Ashkenazi Akademikoa Israeli
Unicode Font-friendly ISO-8859-1 Unicode Font-friendly ISO-8859-1
א ʾā́lep̄ ’āleph 'àleph alef alef alef ʾ ' ' (1)
ב bêṯ, ḇêṯ bêth, bhêth bêth, bhêth bet bet, vet beis, veis b, ḇ b, bh b, bh b, v
ג gímmel, ḡímel gímel, ghímel gímel, ghímel gimel gimel gimmel g, ḡ g, gh g, gh g
ד dā́leṯ, ḏā́leṯ dāleth, dhāleth dàleth, dhàleth dalet dalet doles d, ḏ d, dh d, dh d
ה ? he he, hei, e, ei hei h, Ḏ ? ? h (2)
ו wāw wāw wàw vav vav vov, vof ? w w v
ז ? záyin záyin zayin zayin zayin ? z z ?
ח ḥêṯ, (3) ḫêṯ ħêth, (3) xêth h`êth, (3) xêth het chet ches ḥ, (3) ḫ ħ, (3) x h`, (3) x kh, ch (4)
ט ṭêṯ ţêth t`êth tet tet tes ţ t` t
י yôḏ yôdh yôdh yod yod, yud yud ? y y y, i (8)
ך כ kāp̄, ḵāp̄ kāph, khāph kàph, khàph kaf kaf, chaf kof, chof k, ḵ k, kh k, kh k, ch
ל lā́meḏ lāmedh làmedh lamed lamed lomed ? l l l
ם מ mēm mēm mèm mem mem mem ? m m m
ן נ ? nûn nûn nun nun nun ? n n n
ס sā́mekh sāmekh sàmekh samekh samech somech ? s s s
ע ʿáyin, (3) ġáyin ‘áyin, (3) ġáyin `áyin, (3) 3áyin ayin ayin ayin, oyin ʿ, (3) ġ ‘, (3) ġ `, (3) 3 ' (9)
ף פ pê, p̄ê pê, phê pê, phê pe pe, pei, fe/fei pei, fei p, p̄ p, ph p, ph p, f
ץ צ ṣāḏê şādhê s`àdhê tsadi tzadi, tzadik tsodi, tsodik ş s` tz, ts, z
ק ? qôph qôph qof kof, kuf kuf ? k k q
ר rêš rêš rêsh resh resh, reish reish ? r r r
ש šîn, śîn šîn, śîn shîn, lhîn shin shin, sin shin, sin š, ś š, ś sh, lh sh, s
ת tāw, ṯāw tāw, thāw tàw, thàw tav tav, taf tov, tof, sov, sof t, ṯ t, th t, th t

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. «alfabeto OEH - Bilaketa - OEH» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-22).
  2. «abezedario OEH - Bilaketa - OEH» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-22).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]