Jump to content

Rúnir

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin
Rúnir
Rúna steinur í Svøríki.

Rúnir byggja lutvíst á gamla germanska tradisjón við at høgga tekin, myndir og stavir í klettin, men eisini á bókstavarøð tey gomlu hava møtt í sambandinum við fólkasløg í Suðurevropa.

Orðið rúnir merkir loynidómur. Rúnirnar eru bókstavir, sum vórðu høgdir oftast í stein. Seinni uppi í miðøldini verða rúnirnar eisini høgdar í træ. Vit hoyra í Føroyingasøgu um Trónd í Gøtu, at hann var ein sera vitugur maður, sum eisini varð lagdur undir at duga gand. Tey, sum dugdu at lesa tá í tíðini, vórðu ofta roknaði sum køn í gandi. Í kvæðinum um Leiv Øssurson, tá Tróndur fer til Suðuroyar at finna Torgrím, verður sagt, at hann hevði rúnarkelvi við sær. Eitt kelvi er eitt runt træpetti.

Eldra rúnastavraðið

[rætta | rætta wikitekst]
Eldra rúnastavraðið
rún ljóð navn rún ljóð navn rún ljóð navn
f *fehu „fæ“ h *hagla „hagl“ t *Tīwaz „Týr“
u *ūruz „ursur, uroksi“ n *naudiz „neyð“ b *berkana / *berkō „bjørk, børkur“
þ *þurisaz „tussi, risi, jøtun“ i *īsaz „ísur“ e *ehwaz „hestur“
a *ansuz „æsir, gudar“ j *jēra „ár“ m *mannaz „maður“
r *raidō „reið, ferð“ ï *īwaz „Ýviður, taks“ l *laukaz „leykur“ / *laguz „vatn (løgur)“
k *kaunan „koyna = blæma, vágpirra“ p *perþō „gleði, látur“ ŋ *Ingwaz „(Yngvi-Freyr), Froyur“
g *gebō „gáva“ z *algiz „elgur“ d *dagaz „dagur“
w *wunjō „njóta“ s *sōwulō „sól“ o *ōþala „óðal“

Eldra rúnastavraðið varð nýtt til at skriva frumnorrønt, ein tann kendasti teksturin er á gullhornunum úr Danmark:

  • Rúnir:
    ᛖᚲᚺᛚᛖᚹᚨᚷᚨᛊᛏᛁᛉ : ᚺᛟᛚᛏᛁᛃᚨᛉ : ᚺᛟᚱᚾᚨ : ᛏᚨᚹᛁᛞᛟ
  • Transliteratión, umstaving:
    Ek Hlewagastiz : Holtijaz : horna : tawido
  • Umseting:
    "Eg Lægestur, sonur Holt (frá Holti?), gjørdi hornið"

Yngra rúnastavraðið

[rætta | rætta wikitekst]
Yngra rúnastavraðið. Ovara rað vanligar ella danskar rúnir, niðara rað stuttrúnir ella norsk-svenskar rúnir.

Yngra rúnastavraðið ella futharkið, varð nýtt til norrønt, ella fornnorrønt, ið varð talað í Norðurlondum frá uml. 7du til 13du øld (Skandinavia) og til 15du øld (Íslandi).

Rúnakelvið á Eiði
Besta dømið um yngra futharkið í Føroyum, er eitt rúnakelvi ið varð funnið á Eiði í 1976, dagfest til uml. "víkingatíð". Trettan stavir eru varðveittir á kelvinum, meðan aftasti parturin er brotin av. Stavirnir eru stuttrúnirnir:

  • Rúnir:
    ᚠ ᚢ ᚦ ᚭ ᚱ ᚴ ᚽ ᚿ ᛁ ᛆ ᛌ ᛐ ᚮ
  • Svarandi til:
    f - u/v - th - ą - r - k/g - h - n - i - a - s - t/d - b/p
  • Ætlandi hava hesir stavirnir eisini verið á kelvinum:
    ᛘ ᛚ
  • Svarandi til:
    m - l

Stavraðið á Eiði samsvarar við stavraðið ið, sambært Arild Hauge, varð nýtt í Noregi uml. ár 900-1050
[1]


Wikimedia Commons logo
Wikimedia Commons logo
Sí miðlasavnið
  1. https://arild-hauge.com/nruner.htm