K wobsahej skočić

Osetišćina

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
ирон æвзаг [iRON avŽAG])
osetišćina
kraje Ruska, Georgiska, Južna Osetiska,[1] Turkowska
rěčnicy 600 000 + (jako cuza rěč) něhdźe 10 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Indoeuropske rěče
Indoariske rěče
Iranske rěče
Wuchodoiranske rěče
Sewjerowuchodoiranske rěče
osetišćina
družina pisma kyriliski alfabet z někotrymi přidatkami
oficielny status
hamtska rěč Sewjerna Osetiska-Alanska, Južna Osetiska
rěčne kody
ISO 639-1:

os

ISO 639-2:

oss

ISO 639-3 (SIL):

ose

wikipedija
Wobdźěłać
p  d  w

Osetišćina (osetisce ирон æвзаг [iRON avŽAG]) so hłownje w Sewjernej Osetiskej a Južnej Osetiskej rěči, hdźež je tež připóznata hamtska rěč. Wuznamne diaspory eksistuja tež w Moskwje, Pětrohrodźe, Toronće a někotrych druhich wulkich městach w swěće. Cyłkownje je něhdźe 600 tysac rěčnikow (po druhich powobličenjach, je snadź nic wjace hač 400 tysac dobrych rěčnikow ).

Rěč słuša k iranskej skupinje indoeuropskich rěčow (wuchodo-iranska skupina, ke kotrejž słušeja tež paštušćina w Afghanistanje, jagnobišćina w Tadźikistanje a někotre dalše). Wjele iranistow wužiwa osetišćinu, zo by dešifrěrowało mjena eminentiskich Skitow, kotrež su w antiknych wopisach regiona zwostali. Eksistuja spušćomne etymologiske a historiske dopokazy něhdyšich kontaktow osetiskich rěčnikow ze słowjanskimi, finno-ugriskimi a turkiskimi ludami. Mnoho je hižo z kawkaskeje wokoliny do rěče dóšło.

Za napisanje osetiskeje rěče hodźa so alfabety na zakładźe georgiskeho abo łaćonskeho alfabeta wužiwać. Wot lěta 1937 so oficielnje alfabet wužiwa, kotryž na ruskej graždance bazěruje:

Moderny kyriliski alfabet
А Æ Б В Г (Гу) Гъ (Гъу) Д Дж Дз Е З И Й К (Ку) Къ (Къу) Л М Н О П Пъ Р С Т Тъ У Ф Х (Ху) Хъ (Хъу) Ц Цъ Ч Чъ Ы
a æ б в г (гу) гъ (гъу) д дж дз е з и й к (ку) къ (къу) л м н о п пъ р с т тъ у ф х (ху) хъ (хъу) ц цъ ч чъ ы
ɐ b v ɡ ɡʷ ʁ ʁʷ d dz e z~ʒ i j k k’ k’ʷ l m n o p p’ r s~ʃ t t’ u, w f χ χʷ q ts ts’ tʃ’ ɨ/

Charakteristiski pismik w alfabeće osetišćiny je æ, kotryž w žanym druhim kyriliskim alfabeće njewustupuje.

Pismiki ё, ж, ш, щ, ъ, ь, э, ю, я, so wužiwaja jenož w požčonkach z rušćiny a we swójskich mjenach, kaž na př.: журнал, Шаляпин, объект, пьеса, экватор, Юрик, якорь.

Pismiki а, б, в, г, д, е, и, й, л, м, н, о, р, ф su blisko rušćiny po swojich wurjekowanju.

мад – mać; кард – nóž; бал – wišnja; арв – njebjo; арм – ruka; кад – česć; бел – łopač; тел – nić; ердо – kamin; их – lód; хид – móst; ирд – jaskrawy; ивад – blědy; ивар – chłostanje; ихдон – lodowa woda; мит – sněh; бон – dźeń; ном – mjeno; ком – huba.

Wot lěta 1923 hač 1937 je so warianta łaćonskeho alfabeta wužiwała.

Łaćonski alfabet (wužiwany wot 1923 hač 1937)
A Æ B C Ch Č Čh D Dz E F G Gu H Hu I J K Ku Kh Khu L M N O P Ph Q Qu R S T Th U V X Xu Y Z
a æ b c ch č čh d dz e f g gu h hu i j k ku kh khu l m n o p ph q qu r s t th u v x xu y z
æ b ts ts’ tʃ’ d dz e f ɡ ɡʷ ʁ ʁʷ i j k k’ k’ʷ l m n o p p’ q r s~ʃ t t’ u, w v χ χʷ ɨ z~ʒ/

Nimo toho pismikaj Š a Ž so běštej wužiwajali zo by transkribowali ruske słowa. "Słabej" wokalaj æ [ɐ] a ы [ɨ] stej jara powšitkownej w rěči, kajkosć kotraž je zhromadnosć z Persišćinu.

Osetiski zwukowy system, słowoskład a samo gramatika buchu sylnje wot ibero-kawkaskich a turkiskich rěčow wobwliwowane. Tak je w rěči 9 padow (najebać powšitkowneje tendency iraniskich rěčow deklinaciju zjednorjować), słowje къух (někak "kuch") a къах ("kach") za ruku (něm. Arm) a nohu (něm. Bein) paralelnje k indoeuropskimaj арм (ruka, něm. Hand) a фæд (noha, něm. Fuß). W zwukowym systemje su so specifiske kawkaske glotalne okluziwne konsonanty zjewili, přez kotrež su trójki "spěwny-njespěwny-glotalny": d - t - t', b - p - p', d - t - t', dz - c - c' nastali atd. Podobnje spodźiwny za indoeuropsku rěč je uwularny zwuk [q], kotryž so mjez druhim w arabskimaj słowomaj qalbī ("moja wutroba") a Qaddafi namaka, we wjele turkiskich rěčach (nic w turkowšćinje samej) a w ajmaršćinje.

W literarnej warianće osetiskeje rěče je 35 fonemow: 7 wokalow, 2 połwokalow a 26 konsonantow.

Akcent je dynamiski; je přeco na prěnjej złóžce, nimo padow, hdyž w njej je "słaby" wokal (æ abo ы) — w tym padźe akcent je na druhej złóžce. Słowa tworja syntagmy w osetišćinje, a akcent kóžda syntagma ma, nic wšak kóžde słowo. Digorski dialekt (hlej "Dialekty") maja bóle komplikowane akcentowanje.

Osetišćina ma zbytki gramatiskich přiznamjenja, zo bychu definitnosć markěrowali: w digorskim dialekće je wobchował definitny artikl i (němsce "der", "die", "das"), mjeztym zo w ironskim dialekće akcent móže na prěnju złóžku ze słabym wokalom dóńć (kaž by hišće dalša słaba złóžka před njej, kotraž je něhdy artikl była), jeli dźe wo definitny objekt, wo kotrymž rěčnicy wědźa.

Osetišćina ma bohaty a žiwy słowotwórbny system, tworjo nowe słowa předewšěm přez zestajenje korjenjow a přidaće sufiksow (rědšo prefiksow). Najebać wjele ruskich požčonkow, osetišćina je relatiwnje puristiska rěč porno druhim mjeńšinowym rěčam Ruskeje, z tójšto neologizmami přihódnje wutworjenymi z pomocu swójskich morfemow.

Substantiwy so po genusach njerozeznaja. Nimo toho njeje artikl. мад "mać", бел "łopač".

æз – ja
ды – ty
уый – wón, wona, wono
мах – my
сымах – wy
уыдон – woni, wone

Infinitiw : Kóncowka infinitiwa je -ын.

бадын – "sedźeć", барын – "wažić, wuwažić", дарын – "dźeržeć", амонын – "pokazać", амайын – "tružić", ивын – "měnjeć, změnić", нæмын – "bić"

Prezensowy zdónk wotpowěduje korjenjej werba.

кæнын "činić" кæн-
дзурын "rěčeć" дзур-
кусын "dźěłać" кус-
цæрын "žiwy być" цæр-
хæрын "jěsć" хæр-

Preteritowy zdónk twori so přez přidaće sufiksa -т- abo -д- ke korjenjej werba.

лас (ын) "wjesć" ласт
дар (ын) "dźeržeć" дард
дас (ын) "truhać" даст
уар (ын) "lubować" уарзт
æхгæн (ын) "začinić, začinjeć" æхгæд
сай (ын) "jebać" сайд
сид (ын) "wołać" сидт
  • Tworjenje preteritoweho zdónka so často wot alternacije wokalow æ/а přewodźuje:
цæр (ын) "žiwy być" цард
хæсс (ын) "njesć" хаст
фæрс (ын) "prašeć so" фарст
кæс (ын) "čitać" каст
тæх (ын) "lětać" тахт
сæй (ын) "być chory, chorjeć" сад

Abo nawopak а/æ

æмбар (ын) "rozumić" æмбæрст
æййаф (ын) "zaso popadnyć, dosahnyć, łójić" æййæфт
араз (ын) "činić" арæзт
æвнал (ын) "so dótkać" æвнæлд
саф (ын) " zhubić, zhubjeć, zhubjować" сæфт

Druha móžna alternacija je æ/о

кæн (ын) "činić" конд

и/ы

фид (ын) "zapłaćić, płaćić" фыст
æрвит (ын) "słać, pósłać" æрвыст

у/ы

кус (ын) "dźěłać" куыст
кур (ын) "prašeć so" куырд
кув (ын) "strowić, postrowić" куывд
дзур (ын) "rěčeć" дзырд
агур (ын) "pytać" агуырд

ау/ы

стау (ын) "přenajeć??, chwalić?? " стыд
рæвдау (ын) "majkać" рæвдыд
ардау (ын) "přesćěhać, přesćěhować" ардыд

æу/ы

цæу (ын) "hić" цыд
кæу (ын) "płakać" куыд

о/ы

зон (ын) "znać" зынд
хон (ын) "wołać" хуынд
амон (ын) "pokazać" амынд


žadyn/а

ст (ын) "stanyć, stawać, postanyć" стад
сс (ын) "mlěć " ссад
æхс (ын) "myć" æхсад
  • Někotre infinitiwy.
цæрын – žiwy być
фæрсын – prašeć so
æййафын – zaso popadnyć, dosahnyć, łójić
сафын – zhubić, zhubjeć, zhubjować
комын – zarjadować so
æмбулын – dobyć, dobywać
арауын – pjec
хилын – lězć, łazyć
хизын – na pastwu wjesć
тæрын – honić
кæрдын – rězać
хæссын – njesć, nosyć
æмбарын – rozumić
æвналын – dótkać so
кæнын – činić
æфтауын – dodać, přidać
сурын – zaso popadnyć, dosahnyć, łójić
здухын – wjerćeć
ризын – třepotać
æфсадын – syćić
сæттын – rozłamać, kóncować

Stej jenož dwaj dialektaj w osetišćinje: digorski, w kotrymž powěda jedna šesćina cyłeho luda, a ironski. Digorojo a Ironojo so wzajomnje chětro ćežko rozumja, ale po trochu praksy so problemy zhubja.

Digorojo často rozumja a hač wěsteho stopnja rěča ironiski dialekt, ale nic nawopak.

Sociolinguisća zwěsćuja, zo rěčnicy wšelakich dialektow wola rušćinu, zo bychu so wzajomnje rozumili.

Ironšćina ma tři poddialekty: sewjerny (mjeńšina rěčnikow), kudarski (mjeńšina wobydlerjow Južneje Osetiskeje, tež Njeosetojo) a ksaniski abo čisanski (rozšěrjeny podłu rěki Ksani, ale cofa nětk kudarskemu).

W prěnich lětach sowjetskeje mocy mějachu digorski dialekt za wosebitu rěč. W nim buchu wučbnicy publikowane, literarne twórby atd., ale w 1930tych lětach bu digorska literariska tradicija „přećiworewolucionarna“ mjenowana a wot toho časa njeje nihdy nowe zakćěće nazhonił. W poslednim času je so dźěło tole nastupajo zaso zahajiło: wuchadźatej tydźenska nowina Digora a literarny časopis Iraf w digorskim dialekće, je tež ze strony stata podpěrowane Digorske dźiwadło. Wustawa Sewjerneje Osetiskeje připóznawa osetišćinu „we woběmaj jeje formomaj — ironskej a digorskej“, štož woznamjenja faktisce nowe prawniske připóznaće digorskeho dialekta po wjele lětach zanjechanja.

Digorojo su zwjetša trojorěčni — woni derje rěča swój dialekt, rusce a literarnu osetišćinu.

Literarna forma osetišćiny

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Prěnje wudaće osetiskeho časopisa «Rastdzinad», 14. měrca 1923
Dźěl strony z osetiskim tekstom w łaćonskim alfabeće. Z knihi wo folklorje wudateje w lěće 1935
Osetiski tekst w georgiskim alfabeće. Předsłowo knihi wo folklorje, wudateje w Stalinirje (nětko Cchinvali), lěto wudaća 1940

Literarna osetiska rěč (rěč w radiju, telewiziji, wučbje atd.) je na zakładźe ironskeho dialekta (z někotrymi leksikaliskimi požčonkami z digorskeho dialekta) nastała.

Hač dotal wostanje njerozrisany problem z ortoepiju (wurjekowanske prawidła) literarneje osetiskeje rěče: do toho připóznate prawidła bazuja na nětko faktisce njepopularnej wurjekowanskej normje, kotruž pak w Južnej Osetiskej dale wužiwaja a wuča. W Sewjernej Osetiskej so literarna rěč faktisce na najbóle rozšěrjenym (najbóle wužiwanym) wašnje. Su na přikład tele prawidłowne rozdźěle kaž w słowje цæдис ("jednota"), kotrež hodźi so wurjekować:

  • [caDIS] po starej literarnej normje (wuči so dale w Južnej Osetiskej jako norma) a w někotrych wsach jako lokalne wurjekowanje;
  • [saDISx] po nowej literarnej normje sewjerneje (a tež po wurjekowanju wužiwanym we wjetšinje sydlišćow);
  • [sxaDIS] po najbóle popularnym wurjekowanju Južneje Osetiskeje (tež wurjekowanje stolicy Cchinvali).

Hačrunjež w literarnej rěči dwaj dźenikaj wuchadźetej, ("Rastdzinad" w sewjerje a "Churzarin" w juhu, hačrunjež so knihi wudawaja a rěč so w srjedźnych šulach wuči, sociologiske slědźenja pokazuja wysoki stopjeń analfabetizma mjez rěčnikami osetišćiny (nic wjace hač 20% rěčnikow osetišćiny móže rěč po prawidłach pisać). To bu přez rozšěrjenje rušćiny zawinowane, mjez druhim w zdźěłanju. Nětko so zasozawjedźenje dwurěčneje wučby přihotuje, dźiwajo na fakt, zo za młodych Osetow we Wladikawkazu je hižo rušćina prěnja rěč, kotruž lěpje rěča. W eksperimenće wuknu rjadownje po nowym programje, z wobšěrnišim wuknjenjom osetišćiny a studowanjom wosebitych studijnych objektow w osetišćinje.

Moderna osetiska rěč ma podobnosć ze starymi iranskimi rěčemi: stara persiska, awestiska, sanskrita. To pokaza, zo so prjedownicy osetow zahe rozdźělachu wot druhich iranrěčnych ludow.

Hačrunjež osetišćina je iranska, njeje jara podobna druhim iranskim rěčam. Osetojo njerozumja, na př., persiske abo paštuske prajenje. Samnoformowe wostanu numerale, někotre słowa, mjeztym zo gramatiske kategorije zdźěla su rozdźělne.

Na př. w tadźikiskej rěči „wysoka hora“ je кӯҳи баланд — substantiw před adjektiwom, substantiw je markěrowany přez izafet (kóncowka -i). W osetiskej rěči ta samsna zestajenka słowow je „бæрзонд хох“: adjektiw přeco steji pře substantiwom, wonej njewjazatej někajke specifiske kóncowki. Tola forma adjektiwow nimale sej wotpowěduje: бæрзонддæр хох — кӯҳи баландтар „wyša hora“.

Osetišćina ma wjele zhromadnych słowow z druhimi indoeuropskimi rěčemi.

osetišćina мæй нæуæг мад хо æхсæв фындз æртæ сау сырх бур цъæх бирæгъ
Druhe indoeuropske rěče
persišćina māh nou̯ mādar xͮāhar šab bīnī se siyāh sorx zard sabz gorg
urdušćina māh / māheena nayā mā / walda behn rāt nāk tīn siah / kālā surkh / lāl pīlā sabz / harā bheyrya
paštušćina myāsht nəvay mōr khōr shpa pōza dre tōr sur zhaṛ shin lewa
tadźikišćina моҳ
(mōh)
нав
(nau̯)
модар
(mōdar)
хоҳар
(xͮōhar)
шаб
(šab)
бинӣ
(bīnī)
се
(se)
сиёҳ
(siyōh)
сурх
(surx)
зард
(zard)
сабз
(sabz)
гург
(gurg)
hindišćina mās nayā mātā bahin rāt nāk tīn kālā / shyam lāl pīlā harā bik
jendźelšćina month new mother sister night nose three black red yellow green wolf
němčina Monat neu Mutter Schwester Nacht Nase drei schwarz rot gelb grün Wolf
łaćonšćina mēnsis novus māter soror nox nasus trēs āter, niger ruber flāvus, gilvus viridis lupus
francošćina mois nouveau mère sœur nuit nez trois noir rouge jaune vert loup
italšćina mese nuovo madre sorella notte naso tre nero rosso giallo verde lupo
španišćina mes nuevo madre hermana noche nariz tres negro rojo amarillo verde lobo
katalanšćina mes nou mare germana nit nas tres negre roig / vermell groc verd llop
rumunšćina luna nou/noi mamă soră noapte nas trei negru roşu galben verde lup
grjekšćina μήνας
minas
νέος
neos
μητέρα
mitera
αδελφή
adhelfi
νύχτα
nihta
μύτη
miti
τρία
tria
μαύρος
mavros
κόκκινος
kokkinos
κίτρινος
kitrinos
πράσσινος
prassinos
λύκος
likos
litawšćina mėnuo naujas motina sesuo naktis nosis trys juoda raudona geltona žalias vilkas
bołharšćina месец
mesets
нов
nov
майка
maika
сестра
sestra
нощ
nosht
нос
nos
три
tri
черен
cheren
червен
cherven
жълт
zhălt
зелен
zelen
вълк
vălk
rušćina месяц новый мать сестра ночь нос три чёрный красный жёлтый зелёный волк
hornjoserbšćina měsac nowy mać sotra nóc nós tři čorny čerwjeny žołty zeleny wjelk

Załožer osetiskeje literarneje tradicije je talentowany poet Konstantin (K'osta/Къоста) Chetagurov (Xetagkaty). Mjez dźěłami K'osty je wjele ludowych bajkow a legendow, kotrež je w rymach zasopowědał. Nimale w samsnym času z Chetagurovom, na spočatku 20-a lětstotka su někotři dalši osetiskorěčni spisowaćeljo (Arsen Kocojev, Seka Gadijev a dr.) swoje twórby spisali, kotrychž dźěła su dźensa klasiske.

Osetiska literatura je swój rozkćěw mjez dwěmaj swětowymaj wójnomaj nazhoniła, najebać fakta, zo literatura tehdy bě njewobeńdźomnje ideologiska. W poslednim času rěča wo krizy osetiskeje literatury a wudaću knihow; wysokosć nakłada nowych literariskich twórbow je rědko wjace hač 500.

Wuslědźenje osetišćiny je swój zakład we 18. lětstotku dóstało, hdyž pućowacy napisachu swoje zaćišće wo wopytach w Osetiskej. Mjez nimi běchu N. Vitsen, I. A. Guldenstedt, J. Reineggs. Najwažniši přinošk bě dźěło němskeho orientalisty von Klaprot „Pućowanje w Kawkaziskej a Georgiskej“ (wudate w lěće 1812). Von Klaprot bě prěni, kotryž tukanje wo genealogiskim poćahu mjez osetišćinu a alanšćinu wupraji a digorski idiom jako dialekt osetišćiny zwěsći, ale nic jako wosebitu rěč.

Mjez najsławnišimi wuslědźerjemi osetiskeje rěče je

  • Andreas Sjögren (załožer prěnjeho alfabeta, 19. lětstotk),
  • Vsevolod Miller (awtor dźěła "Осетинские этюды"/"Osetiske studije"),
  • Vaso Abajev (mjez druhim awtor 4-zwjazkoweje knihi "Historisko-etymologiski słownik osetiskeje rěče", 1957-1989).
  1. Južna Osetiska je faktisce njewotwisny teritorij ze zarjadniskim srjedźišćom w Cchinvali, njeje pak mjezynarodnje připóznata.
 Commons: Osetišćina – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije