Singapur ekonomikası

Singapur ekonomikası rawajlanǵan mámleketliklerge tán bazar ekonomikası sistemasına tiykarlanǵan bolıp, házirgi waqıtta xalıq jan basına tuwrı keliwshi jalpı ishki ónimi dúnyada eń joqarı orınlardan birin iyeleydi. Singapur rawajlanǵan mámleketler dárejesine qısqa waqıt dawamındaǵı keskin ekonomikalıq ósiwi arqalı eriskenligi sebepli «Arqa Aziya jolbarısları» mártebesine erisken mámleketlerden biri esaplanadı.

Bir ásirden artıq waqıt dawamında Singapur aymaǵı Britaniya koloniyası bolǵan (buwazlar turar jayları dep te atalǵan ). Zárúrli suw sawda jolları Singapur buwazı arqalı ótken bolsa da, bul xalıq punktleriniń rawajlanıwına hesh qanday tásir ótkermegen. XX ásirdiń birinshi yarımına shekem jergilikli xalıqtıń tiykarǵı shınıǵıwları balıqshılıq hám tábiyiy kaushuk islep shıǵarıw bolǵan.1963-jılda Singapur Britaniya imperiyasınan ajıralıp shıǵadı hám Malayziya menen federaciya dúzedi. Biraq, Singapur xalqınıń tórtten úsh bólegi Qıtaylardan ibarat edi. Sonıń menen birge, Malayziya hám Indoneziya menen qarama-qarsılıqlar 1965-jılda Singapurdıń Malaya federaciyasınan shıǵarıp jiberiliwine alıp keledi. Singapur ǵárezsizlikke erisken mámleket retinde bir qatar ekonomikalıq máselelerge dus keledi: azıq-túlik hám dushshı suw jetispewshiligi, mineral resurslarınıń tolıq jetispewshiligi, sanaattıń jaman rawajlanıwı, 1968-jılda Britaniya áskeriy bazasınıń alıp shıǵılıwı jumıssızlıq mashqalasın jáne de salmaqlılastırdı. Arzan jumısshı kúshine iye bolǵan basqa mámleketlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, iri shet el kompaniyalardıń mámleketke kirip keliwin ańsatlastırıw ushın Singapur húkimeti jańa siyasiy hám ekonomikalıq turaqlılıq ortalıǵın jarattı. Li Kuan Yu partiyası hákimiyattı derlik monopol formada qolǵa aldı, húkimet qadaǵalawındaǵı birden-bir kásiplik awqamı dúzildi, basqa kásiplik awqamların (hám ásirese kommunistlik shólkemlerdi) dúziw ólim jazasına shekem jazalandı. Korrupciya hám náshebent elementler sawdası birdey dárejede qattı juwapkershilikke tartıldı. Bul strategiya júdá nátiyjeli boldı, birinshi jeti jıl ishinde YaIM ósiwi 10% ten astı, 1972-jılǵa kelip islep shıǵarıw kárxanalarınıń tórtten bir bólegi shet el yamasa Yaponiya hám AQSh sherikleri menen qospa kárxanalardan ibarat edi, 1975-jılǵa kelip sanaattıń YaIMdaǵı úlesi 14% ten 22% ke shekem astı. Ásirese, mámlekette informaciya texnologiyaları, neft-ximiya hám elektronika tarawlarında kadrlar tayarlawǵa saldamlı itibar qaratıldı. Eger 1960-jıllarda tiykarǵı sanaat ónimleri shırpı, qarmaqlar hám balıq torları bolǵan bolsa, 1970-jıllarǵa kelip toqımashılıq, kiyim-kenshek hám ápiwayı elektronika ónimleri tiykarǵı sanaat ónimi retinde eksport etilgen. 1980-jıllardıń baslarına kelip Singapur qattı diskler islep shıǵarıw boyınsha jáhánde jetekshige aylandı. 1990-jıllarda Singapurda kompozit materiallar sawdası, logistika, biotexnologiya, farmasevtika hám mikroelektronika sıyaqlı tarawlar rawajlandı^[1][2].

Singapurdıń ǵárezsizlikten keyingi dáslepki 20 jılında YaIMnıń ósiwi 10% ke jaqın bolǵan bolsa, 1985-jılda bul kórsetkish 1984-jılǵa salıstırǵanda azmaz tómenlegen. YaIM tómenlewiniń tikkeley tiykarǵı sebebi Singapurdaǵı eń iri sanaat gruppalarınan biri Pan-Electric Industries kompaniyasınıń kriziske ushırawı edi^[3]. Bul dáwirde, Singapur jumısshı kúshiniń básekige shıdamlılıǵınıń tómenlewi hám barǵan sayın kóbirek islep shıǵarıw quwatlarınıń Qıtay hám basqa mámleketlerge ótiwi menen baylanıslı edi. Bunday salmaqlı jaǵdayda húkimet ekonomikanı rawajlandırıwdıń jańa usılların izlewi kerek bolǵan.1973-jılǵa shekem Singapurdıń óz fond birjası bar bolmaǵan, kópshilik kárxanalar mámleket múlki esaplanǵan. 1985-jıldan baslap mámleket kompaniyaların basqıshpa-basqısh menshiklilestiriw baslandı, eń úlken úles 1993-jılda Singapur telekommunikaciyaların menshiklilestiriw procesi bolǵan bolıp, bul Singapur birjasınıń bazar kapitallasıwınan derlik úsh esege asırdı (48,8 milliard AQSh dollarınan 132,7 milliard dollarǵa shekem). 1999-jıl aqırında Singapur birjasında jámi bazar kapitallasıwı 434 milliard AQSH dolların shólkemlesken 370  kompaniya dizimge alınǵan bolıp, olardıń 27 procenti Temasek Holdings suverenli fondı^[4] tárepinen qadaǵalanǵan.

Sanaat penen parallel túrde Singapurda finans sektorı rawajlandı. 1968-jılda Aziya dollarınıń ulıwma bazarı dúzildi hám Singapur Rawajlanıw banki dúzildi, keyingi jılı altın sawdası talay liberallastırıldı (hám sonnan berli Singapur Qubla-Arqa Aziyada altınnıń eń iri importshısı boldı ). 1971-jılda Singapur Monetar basqarması dúzildi, onıń tiykarǵı wazıypası oraylıq bank wazıypasın orınlaw bolǵan.Aziya dolları obligatsiyaları bazarı da 1971-jıldan engizildi.1984-jılda Singapore International Monetary Exchange, SIMEX dúzildi, bul dáwirde Singapur valyuta ayırbaslaw kólemi boyınsha London, Nyu-York hám Tokiodan keyin dúnyada tórtinshi iri orayǵa aylandı, biraq xalıqaralıq operatsiyalarda Amerika dolları, Yaponiya hám nemec markası azmaz ústinlik etti, nátiyjede Singapur dollarınıń jáhándaǵı roli áhmiyetsiz bolıp qaldı.^[4].

2004,2008-jıllar aralıǵında real YaIMnıń ósiwi ortasha 6,8%ti quradı, biraq 2008-jıldıń ekinshi shereginde Singapur aqırǵı 5 jıldaǵı eń jaman ekonomikalıq kriziske dus keldi^[5]. 2008-jıldıń úshinshi shereginde Singapur retsessiyaǵa kiredi. Aradan 2 jıl ótkennen mámleket ekonomikası 2010-jıldan baslap taǵı tiklene basladı hám húkimet jıl dawamında 3-5% ke ósiriwge eristi^[6].

Singapur burawlaw úskeneleri global bazarınıń 70% ke hám suwda júziwshi neft islep shıǵarıw, saqlaw hám túsiriw qurılmaları bazarınıń 70% ne iyelik etedi. Mámleket keme remontlaw boyınsha jáhán bazarınıń 20% in quraydı. Singapurda 2008-jıldıń ózinde teńiz sanaatında 70 mıńǵa jaqın jumısshı miynet etken.^[7].

Singapur biotexnologiya sanaatın aktiv xoshametlentiredi hám rawajlantıradı. Hár jılı húkimet infradúzilis, ilimiy-izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq fondları, joqarı maman jumısshı kúshine júzlegen million dollar qarjı kiritip atır. GlaxoSmithKline (GSK), Pfizer hám Merck & Co sıyaqlı jetekshi dári óndiriwshileri Singapurda óz zavodların ashqan. 2008-jıl 8-iyunda GSK Aziyada birinshi bolıp balalar vaksinaların islep shıǵarıw zavodın ashıw ushın 300 million Singapur dolları muǵdarında qarjı kirgiziwin járiyaladı^[8].Házirgi kúnde farmasevtika sanaatı mámleket ulıwma sanaat óniminiń 16% ten aslamın quraydı

1. ↑ „Singapore's Economic Development“ (en) (16-aprel 2018-jıl). Qaraldı: 21-yanvar 2019-jıl.
2. ↑ „An Economic History of Singapore: 1965-2065“ (en) (5-avgust 2015-jıl). 27-yanvar 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 21-yanvar 2019-jıl.
3. ↑ „The Pan-Electric crisis hits the stock market Dec 1985“ (en). eresources.nlb.gov.sg. Qaraldı: 13-yanvar 2019-jıl.
4. ↑ ^{4,0 4,1} Raj Brown. „The emergence and development of Singapore as a regional/international financial centre“ (en). XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006 Session 31 (2006). Qaraldı: 13-yanvar 2019-jıl.
5. ↑ Removed: news agency feed article // The Guardian
6. ↑ Singapur voshyol v resessiyu
7. ↑ „Facts and Figures“. Singapore Government (13-oktyabr 2009-jıl). 4-noyabr 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-iyul 2011-jıl.
8. ↑ Pharmaceutical-Technology.com