Dyskusja:Udine

W II w. p.n.e. cały teren północno-wschodniej części Półwyspu Apenińskiego zajęli Rzymianie i utworzyli tu prowincję, dla której następnie przyjęła się nazwa Forum Iulii, zapożyczona od założonej w prowincji przez Rzymian miejscowości pod tą samą nazwą, której forma, ewoluując w średniowieczu, przyjęła się w znanej dziś postaci Friuli.

W I w. p.n.e. na Wzgórzu Zamkowym dzisiejszego Udine, Rzymianie założyli castrum (z łac. warownia, twierdza, gród).

Wraz z upadkiem Imperium Romanum terytorium prowincji podzieliło jego losy doświadczając inwazji germańskiego plemienia Markomanów, Wizygotów, Hunów i Ostrogotów, by następnie znaleźć się pod panowaniem bizantyńskim.

W latach 568–776 teren Friuli znajdował się pod władzą Longobardów, którzy utworzyli tu Ducato del Friuli (z włos. Księstwo Friulu, ze stolicą we wspomnianej osadzie Forum Iulii (obecnie Cividale). W tym okresie na udińskim Wzgórzu Zamkowym powstała pierwsza osada, która następnie dała początek pierwszemu średniowiecznemu założeniu zamkowemu.

11 czerwca 983 cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego (w latach 967–983) Otto II z saskiej linii dynastii Liudolfingów, w wystawionym tego dnia dokumencie darowuje^[1] dla patriarchy akwilejskiego (w latach 963–983/984) Rodoaldo pięć zamków w następujących osadach: Udine, Braitan, Fagagna, Gruagno oraz Buia. Powyższy dokument jest najstarszym znanym, przekazującym pierwszą pewną wiadomość o istnieniu zamku oraz osady Udine, a ponadto podaje najstarszą znaną formę nazwy – Udene, którą z powodzeniem stosowano jeszcze w początkach XVII w.^[2].

3 kwietnia 1077 król Królestwa Niemieckiego Henryk IV nadał dla patriarchy akwilejskiego (w latach 1068–1077) Sigeardo di Tengling inwestyturę wraz z wszystkimi przywilejami książęcymi, któreż to prawa odnosiły się do terytorium między Livenza a rzeką Isonzo, co było aktem ukonstytuowania w pełni suwerennego i samorządnego, feudalnego państwa Friuli, którego jedynymi władcami zostali patriarchowie Akwilei. Oznaczało to również powstanie dualizmu władzy patriarchów akwilejskich, który wyrażał się w równoczesnym sprawowaniu przez nich władzy duchownej (od czasu powstania w 606 r. Patriarchatu Akwilejskiego w znaczeniu diecezjalnym) oraz świeckiej władzy książęcej (od czasu powstania w 1077 feudalnego państwa Friuli)^[3], co bezpośrednio przekładało się na duży rozdźwięk pomiędzy obszarami objętymi jedną (duchowną) i drugą (świecką) władzą patriarszą, gdyż terytoria te były od siebie całkowicie niezależne, podobnie jak władza świecka i duchowna patriarchów, które od siebie w żaden sposób nie zależały^[4].

W XII w. obrazu w pełni ukształtowanego suwerennego i samorządnego państwa Friuli dopełnił powołany podówczas parlament Friuli, składający się z delegatów poszczególnych miast friulskich, który, od 1420, wraz z przyjętą podówczas dla terytorium friulskiego nazwą Patria del Friuli (Ojczyzna Friulu) nazwany został Parlamento della Patria del Friuli (Parlament Ojczyzny Friulu), od 1483 obradował na Zamku w Udine, do czego od 1567 posłużyła mu specjalnie w tym celu zbudowana wielka, zamkowa sala zwana Salone del Parlamento (Salon Parlamentu), w której parlament, od XV w. jedno z trzech głównych ciał politycznych rządzących we Friuli, obradował nieprzerwanie do 1797.

W 1222 patriarcha akwilejski (w l. 1218–1251) Berthold von Andechs-Meranien (ok. 1180–23 V 1251) przeniósł siedzibę patriarchów z Akwilei do Udine, do świetnie nadającego się do tego celu średniowiecznego zamku. Jednym z powodów przeprowadzki była zapewne chęć łatwiejszego i skuteczniejszego administrowania Patriarchatem, gdyż stolica matropolitalna Patriarchatu – Akwileja, była położona peryferyjnie, w przeciwieństwie do Udine, leżącego w centrum państwa Friuli. Równie ważne były kwestie bezpieczeństwa patriarchów, którego nie mogła już zapewnić Akwileja znajdująca się na zupełnie płaskiej nizinie nadadriatyckiej, tyle uniemożliwiającej wzniesienie wokół miasta warownych fortyfikacji, dających możliwość skutecznej obrony, co i leżąca na szlaku powtarzających się od wieków wypraw wojskowych organizowanych (często w celach łupieżczych) przez władców najrozmaitszych ludów zamieszkujących tereny dzisiejszej Słowenii i Węgier. Ponadto, w XIII w. patriarchowie już nie posiadali pałacu w Akwilei, gdyż po tym, jak ostatni pałac został zburzony kilka wieków wcześniej, nikt go ani nie odbudował, ani nie wzniósł nowego^[5]. W związku z powyższym, od przeniesienia dworu w 1222, do ok. 1420, średniowieczny zamek w Udine, leżący na ufortyfikowanym Wzgórzu Zamkowym, służył za siedzibę patriarchów akwilejskich.

Przeniesienie siedziby patriarchów akwilejskich (de facto świeckiej stolicy patriarchalnego państwa Friulu (natomiast stolicą metropolitalną Patriarchatu Akwilejskiego, czyli diecezji patriarchalnej, pozostała niezmiennie Akwileja) do Udine, było w historii miasta zdarzeniem o przełomowym znaczeniu i zaważyło szczególnie pozytywnie na jego dalszych losach gdyż, to właśnie dzięki temu rozpoczął się okres pełnego rozwoju gospodarczego i politycznego Udine, poczynając już od czasów sprawcy przeprowadzki, czyli patriarchy Bertoldo'a di Andechs–Merania, który, z jednej strony zaczął bardzo czynnie popierać rozwój udińskiego handlu, wspierając zwłaszcza najrozmaitszych niezależnych kupców, a także sprawił, iż w ślad za nim do miasta przybyła "żywa" gotówka, czyli bankierzy z Toskanii, których obecność gwarantowała sfinansowanie wszystkich przedsięwzięć państwowych, kościelnych, miejskich i prywatnych, podejmowanych w rozrastającej się w szybkim tempie, nowej stolicy państwa Friuli, a z drugiej strony, patriarcha nie zapomniał o swej pasterskiej posłudze i zadbał o rozwój religijności swoich udińskich "owieczek", czego przykładem może być wzniesiony podówczas z rozkazu patriarchy Chiesa [Kościół] di S. Odorico, który ulokował poza obrębem drugiego pasa murów miejskich, w miejscu, w którym stał dotychczasowy Chiesetta [Kościółek] di S. Girolamo wybudowany ok. 1000 r..

W 1348 miało miejsce trzęsienie ziemi, skutkiem czego zniszczona została m.in. fasada katedry w Udine.

W 1420 Udine zostało stolicą tzw. Patria del Friuli (Ojczyzna Friulu), która od tego roku była prowincją utworzoną przez Republikę Wenecką z podporządkowanych sobie terytoriów Patriarchatu Akwilejskiego, dlatego też, od owego 1420 władzę wykonawczą i administracyjną w Ojczyźnie Friulu sprawował luogotenente veneto, czyli namiestnik wenecki^[6], oficjalnie zw. Luogotenente della Patria del Friuli (Namiestnik Ojczyzny Friulu), który w miejsce patriarchów zajmował Zamek udiński, a dla zachowania pewnych pozorów, od 1483 w Zamku zaczął także obradować Parlamento della Patria del Friuli (Parlament Ojczyzny Friulu). Obszar prowincji Ojczyzna Friulu (po łac. zwanej Patria Fori Iulii), którą Rep. Wenecka dzierżyła do 1797, ulegający na przestrzeni wieków stosunkowo niewielkim zmianom, w porównaniu do dzisiejszych granic administracyjnych Regionu Friuli–Venezia Giulia, był mniejszy i zajmował centralną i południową część obecnej Prowincji Udine oraz Prowincji Pordenone, z miejscowościami: Venzone, Gemona del Friuli i Tricesimo na północy, Cividale del Friuli i Palmanova na wschodzie, Monfalcone^[7], Cervignano del Friuli, Muzzana del Turgnano i Portogruaro na południu, a na zachodzie z Pordenone i jego południowymi okolicami^[8] Na terenie prowincji znajdowały się cztery opactwa – na pd-wsch. "Rosazo" (czyli Abbazia di San Pietro di Rosazzo, na pd-zach. "Sumaga" (czyli Abbazia di Summaga, skasowane po śmierci 22 I 1799 ostatniego opata) oraz "Sesto" (czyli Abbazia di Sesto al Reghena, a także "Mozo"^[9], natomiast o obronności prowincji decydowały m.in., na pn-wsch. ufortyfikowane w średniowieczu miasto Venzone, broniące głównego traktu, przy którym leży, używanego od starożytności do przeprawy z krain zaalpejskich do Italii, a na pd-wsch. równie ważna Rocca (twierdza) w mieście Monfalcone, która utraciła tak wielkie znaczenie dopiero 7 X 1593, gdy rozpoczęto przeistaczać niewielką osadę Palmanova (częściej nazywana po friulsku "Palma") w prawdziwe, warowne miasto–fortecę (identycznie jak Zamość).

26 marca 1511 miało miejsce kolejne, tym razem znacznie silniejsze niż poprzednie, trzęsienie ziemi, w wyniku którego poważnemu uszkodzeniu uległa duża część zabudowy Udine, natomiast średniowieczny zamek na Wzgórzu Zamkowym został całkowicie zniszczony, w związku z czym w XVI w. w miejsce ruin wzniesiono obecny.

W 1518 w Udine został utworzony istituto della contadinanza, czyli instytut chłopstwa (w skrócie zw. Contadinanza), w celu wspierania i ochrony interesów mieszkańców wsi, szczególnie w konfrontacji z Parlamentem Ojczyzny Friulu, oraz dla zabezpieczenia odpowiedniej ilości broni przydzielanej dla najbiedniejszych ludzi z gminu odbywających służbę wojskową, w związku z czym urząd szybko stał się trzecim ciałem politycznym w prowincji.

W poł. XVI w. miasto liczyło ok. 15.000 mieszkańców.

W latach 1726–1759 włoski malarz Giovanni Battista Tiepolo stworzył dla pałaców, domów, świątyń i zamku w Udine szereg fresków i obrazów, o tematyce religijnej, rodzajowej i alegorycznej, które sprawiają, iż obecnie miasto Udine określa się mianem Città del Tiepolo – Miasto Tiepola. Udińska twórczość Tiepola, w ujęciu chronologicznym przedstawia się następująco^[10]:

• w 1726:
  • w Palazzo Patriarcale [Pałacu Patriarchalnym, dziś Arcybiskupim], w monumentalnej klatce schodowej, na suficie fresk „Cacciata degli angeli ribelli” („Wygnanie zbuntowanych aniołów”),
  • w Duomo [katedrze, dziś Cattedrale – katedra metropolitalna], w Cappella del Santissimo Sacramento (Kaplica Przenajświętszego Sakramentu), na ścianach i sklepieniu cykl fresków Scene bibliche e angeli (Sceny biblijne i aniołowie), a do ołtarza kaplicy obraz La Resurrezione (Zmartwychwstanie),
  • w Castello [Zamku], w Salone del Parlamento (Sala Parlamentu), freski Scene militari (Sceny wojskowe),
• w 1727:
  • w Palazzo Patriarcale, w Galleria degli ospiti (Galeria gości), na ścianie i suficie cykl fresków Storie di Abramo, Isacco e Giacobbe (Dzieje Abrahama, Izaaka i Jakuba), a w tym m.in.: (1) Il sogno di Giacobbe (Sen Jakuba), (2) Rachele nasconde gli idoli (Rachela ukrywa idole), (3) Sara e l'angelo (Sara i anioł), (4) Abramo e gli angeli (Abraham i aniołowie), (5) L'Incontro fra Giacobbe e Esaù (Spotkanie brata Jakuba i Ezawa),
• w 1729:
  • w Palazzo Patriarcale, w 2 salach: (1) w Sala rossa (Sala czerwona), w części centralnej sufitu fresk Il giudizio di Salomone (Sąd Salomona), zaś po jego bokach cykl fresków I quattro Profeti maggiori (Czterech Proroków większych), a w tym m.in. Il profeta Geremia (Prorok Jeremiasz), (2) w Sala del trono (Sala tronu), na wszystkich ścianach duży cykl fresków Ritratti di Vescovi aquileiesi (Portrety Biskupów akwilejskich),
• w 1730:
  • dla Duomo, do tzw. Cappella masolina (Kaplicy masolińskiej), obraz Crocifissione (Ukrzyżowanie), skąd trafił do Museo del Duomo [Muzeum Katedry] w Udine, gdzie obecnie jest przechowywany,
• w 1732:
  • w Palazzo Patriarcale, w Cappella palatina (Kaplicy dworskiej), dwa dzieła: (1) San Carlo Borromeo (Święty Karol Boromeusz), (2) Sant'Antonio da Padova (Święty Antoni Padewski),
• w 1735:
  • dla Seminario Patriarcale [Seminarium Patriarchalnego], do Biblioteki, pięć płócien, następnie rozproszonych, spośród których L'erezione della statua di un imperatore trafiło do Galleria degli Uffizi we Florencji, gdzie obecnie jest przechowywane,
• w 1737:
  • dla Casa dei Filippini [Domu Księży Filipinów], dwa obrazy: (1) San Francesco di Sales (Św. Franciszek Salezy), (2) Angelo custode (Anioł Stróż), następnie przechowywane w Chiesa dei Filippini, skąd trafiły do Pinakoteki Zamku w Udine, gdzie obecnie są przechowywane,
  • dla Duomo, do Cappella dei Santi Ermacora e Fortunato (Kaplica Świętych Hermagory i Fortunata), obraz przedstawiający patronów Udine I Santi Ermacora e Fortunato (Święci Hermagora i Fortunat),
• w 1738:
  • dla Duomo, do Cappella della Santissima Trinità (Kaplica Trójcy Przenajświętszej), do ołtarza kaplicy obraz La Santissima Trinità (Trójca Przenajświętsza),
• w 1740:
  • dla Palazzo Caiselli, do plafonu jednej z sal, obraz przedstawiający alegorię La Fortezza e la Sapienza (Siła i Mądrość), skąd trafił do Pinakoteki Zamku w Udine, gdzie obecnie jest przechowywany,
• w 1743:
  • w Palazzo Caiselli, w jednym z salonów, Le tentazioni di S. Antonio, obecnie przeniesione,
• w 1750:
  • do Casa Montegnacco, obraz Consilium in arena (Konsylium na Arenie) uważany współcześnie za jedno z najlepszych płócien Tiepola, z Casa Montegnacco trafił do Pinakoteki Zamku w Udine, gdzie obecnie jest przechowywany,
• w 1756:
  • dla Oratorio della Purità, do ołtarza głównego obraz L'Immacolata (Niepokalana [Najświętsza Maria Panna]),
• w 1759:
  • w Oratorio della Purità, na sklepieniu fresk L'Assunta (Wniebowzięcie)

Dnia 6 lipca 1751, na mocy bulli Iniuncta nobis wydanej (pod naciskiem austriackim) przez papieża Benedykta XIV, utworzony w 606 roku Patriarchat Akwilejski został zlikwidowany, a w jego miejsce dnia 19 stycznia 1752 Benedykt XIV powołał 2 archidiecezje: jedną na ziemiach pod władzą austriacką – Arcidiocesi di Gorizia, której pierwszym arcybiskupem został konsekrowany 18 kwietnia 1752 Carlo Michele dei conti d'Attems, a drugą na ziemiach pod władzą włoską – Arcidiocesi di Udine.

W 1797, wraz z upadkiem Republiki Weneckiej, nastąpiła okupacja Udine przez oddziały wojsk francuskich generała Napoleona Bonaparte (1769–1821)

W 1798 miasto przeszło pod władzę austriackiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego (w 1804 przemianowanego na Cesarstwo Austriackie).

26 grudnia 1805 miasto Udine wraz z całym regionem Friuli oraz Veneto, Istrią i Dalmacją, formalnie zostało przekazane pod władzę francuską, na mocy podpisanego owego dnia w Bratysławie pokoju austriacko-francuskiego, wymuszonego na Ces. Austriackim klęską poniesioną 2 grudnia 1805 pod Austerlitz, natomiast za datę realnego objęcia terytorium Friuli przez Francuzów uważa się dzień 19 stycznia 1806, gdy to oddziały francuskie pod dowództwem generała hrabiego Sextiusa Alexandre'a François de Miollisa wkroczyły do Wenecji – dawnej stolicy byłej Rep. Weneckiej, pod której rządami Friuli znajdowało się od 1420^[11].

1 maja 1806, na mocy dekretu z 30 marca 1806 wydanego przez króla Królestwa Italskiego Napoleona z dynastii Bonaparte, zatwierdzającego ostateczne połączenie dawnych krajów weneckich z nowo powstałym Regno Italico (Królestwo Italskie)^[12]), miasto Udine wraz z całym okupowanym przez Francuzów regionem Friuli, weszło w skład Kr. Italskiego. Na mocy kolejnego dekretu z 29 kwietnia 1806, ustanawiającego m.in. podział administracyjny nowych terenów owego państwa, utworzony został Dipartimento [Departament] di Passariano , w którym znalazło się Udine jako jego stolica (czyli miasto główne z siedzibą władz departamentalnych)^[13][14].

W 1813, w wyniku klęski Napoleona poniesionej w wojnie z Cesarstwem Rosyjskim, przypieczętowanej wielką bitwą pod Lipskiem, Udine oraz cały region Friuli, Veneto i Lombardia znalazły się pod okupacją wojsk austriackich, które rozpoczęły blokadę Wenecji – dawnej stolicy byłej Republiki Weneckiej, pod której rządami Friuli znajdowały się od 1420, wobec czego dzień zajęcia Wenecji przez wojska austriackie (20 kwietnia 1814) uważany jest za faktyczny koniec związków północno-wschodniej Italii z napoleońskim Królestwem Italskim, którego formalna likwidacja nastąpiła na kongresie wiedeńskim^[15].

7 kwietnia 1815 Udine wraz z zajmowaną od 1813 przez wojska austriackie Lombardią, Veneto i Friuli, weszło w skład utworzonego owego dnia, w pełni zależnego od Cesarstwa Austriackiego, Regno Lombardo–Veneto (Królestwo Lombardzko–Weneckie, którym władał wicekról (włos. viceré) urzędujący na zmianę, pół roku w Mediolanie, a drugie pół roku w Wenecji, oraz dwa urzędujące równocześnie rządy (włos. l. mn. governi), jeden w Mediolanie (Governo Milanese – Rząd Mediolański), a drugi w Wenecji (Governo Veneto – Rząd Wenecki), których kompetencje rozgraniczała przepływająca przez środek państwa rzeka Mincio^[16][17].

W 1866, miasto Udine wraz z większą częścią regionu Friuli, na trwałe zostało włączone do Regno d'Italia (Królestwo Italii^[18]) i od tej chwili, aż po dzień dzisiejszy, leży w obrębie państwa włoskiego, którego dole i niedole przyszło Udine dzielić wraz z innymi miastami Italii.

W okresie I wojny światowej, do której Regno d'Italia (Królestwo Italii) włączyło się po stronie sojuszu zwanego Ententą, wypowiadając 23 maja 1915 wojnę Monarchii Austro-Węgierskiej^[19], siłą rzeczy front włoski przebiegał wzdłuż granic włosko-austriackich, a więc wzdłuż granic regionu Friuli^[20], który jednak szybko stał się główną areną działań wojennych, niezwykle krwawych i całkowicie nieudanych dla Włochów, które, wraz z przesuwającą się coraz bardziej na południe, w głąb Friuli, granicą frontu, przyniosły w latach 1917–1918, tak dla Udine, jak i dla sporej części regionu zajętych przez wojska austriackie, zwierzchnią władzę rządu austriackiego, którego udińczycy nie pamiętali już od ponad pół wieku^[21], a któremu koniec dała dopiero kapitulacja państw centralnych w listopadzie 1918, dzięki czemu w Udine i Friuli przywrócona została rodzima, włoska władza^[22]

Udine, podobnie jak każde miasto w regionie Friuli, odczuło skutki obu silnych trzęsień ziemi z 6 maja i 15 września 1976, ale szczęśliwie, w stopniu niewspółmiernie mniejszym niż np. zrównane z ziemią Venzone, gdyż epicentrum znajdowało się w pn części Friuli (na południowym skraju Alp), dlatego piękna starówka Udine wyszła z trzęsienia ziemi "mniej więcej" obronną ręką.

Z drugiej strony należy zaznaczyć, iż, o ile mówienie o "starówce" w Udine jest w pełni uzasadnione, o tyle nie da się ściśle określić jej granic, w przeciwieństwie do współczesnego centrum miasta, niemal całkowicie pokrywającego się z wytyczonym w średniowieczu terenem podmiejskim, który otoczono zewnętrznymi murami, z których do dziś pozostała 1 brama z wieżą i 1 wieża:

• na południowym–wschodzie [na Via Aquileia]: Porta Aquileia – brama z XIV w., z wieżą Torre di Porta Aquileia,

• na zachodzie [przy Piazzale Cavedalis]: Torre di Porta Villalta – wieża z XIV w.

Natomiast za starówkę Udine należy uważać zabudowę znajdującą się w samym środku wspomnianego centrum miasta, niemal całkowicie pokrywającą się z wytyczonym w średniowieczu terenem miejskim, który otoczono osobnymi, wewnętrznymi murami miejskimi, z których do dziś zachowała się 1 brama i 1 wieża:

• u podnóża Wzgórza Zamkowego, po jego południowo–wsch. stronie [nad Via Manin]: Porta Manin – brama z XIII w.,

• w zachodniej części centrum miasta [narożna Via A. Zanon/Via Torriani]: Torre di Santa Maria – wieża wzniesiona w XII w., do XV w. przebudowywana^[23].

W związku z powyższym można umownie wytyczyć obszar starówki, który dziś otaczają: od południa – via Francesco Crispi, od zach. – via del Gelso i via A. Zanon, od pn-zach. – Largo dei Pecile, od pn – Piazza S. Cristoforo i via Portanuova, z pn-wsch. – Piazza Primo Maggio, od pn-wsch. – Piazza Patriarca i via Piave, a od pd-wsch. – via Gorghi, obejmujący w sumie 11 placów (piazza) i placyków (piazzetta): (1) P.zza S. Cristoforo, (2) P.zza Marconi, (3) P.zza Libertà, (4) P.zza Matteotti, (5) Piazzetta Beato Bertrando, (6) P.zza A. Belloni, (7) Piazzetta Valentinis, (8) P.zza Duomo, (9) P.zza G. Venerio, (10) P.zza XX Settembre 1870 oraz (11) P.zza Garibaldi, do czego należy jeszcze dodać zabudowę Wzgórza Zamkowego, przylegającą do tamtejszego olbrzymiego Piazzale del Castello.

Z trzeciej strony, większość ważniejszych zabytków, muzeów i galerii w Udine, znajduje się nie tylko na starym mieście, ale także w pozostałej części centrum miasta, rozproszona wśród późniejszej zabudowy, dlatego obiekty zabytkowe w Udine można podzielić na kilka grup, według rejonów w których są nagromadzone, bez deliberowania, czy to jeszcze starówka, czy może już śródmieście, z uzupełnieniem jakie dla nich stanowią, znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie, współczesne gmachy teatrów, muzeów, Bibliotek, instytucji kulturalnych i naukowych. Stąd też, właśnie taki podział przyjęto dla opisanych poniżej zabytków w pierwszej kolejności, a dopiero w drugiej nawiązując do powyższego podziału "starówka" – "śródmieście", o tyle symbolicznego, że opartego o umowną granicę powyżej nakreśloną.

Uważana za symbol miasta, główna ulica starówki, wiedzie z leżącego na północy starego miasta Piazza Marconi, na pd–wsch., do najsłynniejszego w mieście placu – Piazza della Libertà, a po drodze mija się stojące przy niej:

• pod nr 2 Palazzo Sacchia: wzniesiony w XVI w. z kamienia i cegły, obecnie własność prywatna, mieści sklepy^[24];

• Palazzo Piccadilly: wzniesione w latach 1963–1965 z żelaza i marmuru dzieło architekta i projektanta Gina Valle (1923–2003), obecnie własność prywatna, mieści sklep i biuro^[24];
• pod nr 22 Casa [Dom] Sabbadini, zwany także Palazzo Sabbadini^[24]: budynek wzniesiony w XVI w. z kamienia i cegły^[24], na fasadzie znajdują się zachowane ślady fresków wykonanych w 1554 przez Giovanniego Battistę Grassiego; obecnie własność prywatna, mieści sklepy i mieszkania;

• Palazzo del Monte di Pietà, inaczej Palazzo della Cassa di Risparmino: wzniesiony w XVI w. wg projektu Floreaniego, współczesny wygląd otrzymał w XVII w. podczas odnawiania przez Ravę i Benoniego; pierwsza nazwa wzięła się od barokowej rzeźby z marmuru Pietà, zdobiącej każdy z 4 narożników elewacji pałacu; wewnątrz Palazzo znajduje się Cappella di Santa Maria, o czym zaświadcza niewielka dzwonnica wznosząca się znad dachu pałacu, natomiast wewnątrz kaplicy, na ołtarzu znajduje się grupa barokowych rzeźb marmurowych Pietà aut. Heinricha Meyringa (ok. 1645–ok. 1725)^[24], a ponadto kaplicę zdobią stiuki, które wykonał Retti i Bareglio, oraz 2 cykle fresków z 1694 aut. malarza Giulio Quaglio (ok. 1668–1751)^[24]: Passione di Cristo (Męka Chrystusa) oraz Vita della Madonna (Życie NMP);

W skrócie Piazza Libertà. Uważany za serce miasta, najstarszy z placów starówki, wytyczony we wczesnym średniowieczu wraz z pierwotną longobardzką osadą zamkową ulokowaną na Wzgórzu Zamkowym, u podnóża którego Piazza Libertà jest położony; współcześnie nieduży, za to pełen uroku, bardzo często wskazywany przez Włochów jako la più bella piazza veneziana in terraferma (najpiękniejszy plac wenecki na stałym lądzie^[25]), zaskakuje zróżnicowaniem zabudowy każdej z czterech pierzei, spośród których trzy zabudowane są z obu stron ulic okalających plac, w taki sposób, iż na owych trzech bokach placu, na ich brzegach, ustawiono swobodnie stojące dwie kolumny, trzy rzeźby i fontannę.

Na pierzei południowo–zachodniej:

• Palazzo del Comune [dawny Ratusz]: budynek lepiej znany pod nazwą Loggia del Lionello pochodzącą od nazwiska jednego z aut. projektu – udińskiego złotnika Nocolò di Lionello (1390–1462) (drugim był architekt Bartolomeo delle Cisterne^[26]); wzniesiony w 1448 z dwukolorowego marmuru (biały i różowy), w stylu gotyku weneckiego, na planie prostokąta, piętrowy, na parterze mieści loggię z 3 stron budynku otwartą arkadami o wysmukłych łukach gotyckich, a na piętrze pomieszczenia urzędu, o dużych, gotyckich oknach (w tym 4 triforiach), a także z dużym balkonem wiszącym nad wejściem gł. do Palazzo; w obu narożnikach budynku, z lica elewacji wystają dwie rzeźby (stojąc twarzą do fasady głównej): Madonna con Bambino (Matka Boska z Dzieciątkiem) trzymająca w ręce figurkę Zamku w Udine – rzeźba z 1448 aut. Bartolomea Bona^[27] i Patria del Friuli (Ojczyzna Friulu) – rzeźba z 1877 autorstwa Andrea Flaibaniego^[28] (1846–1897); obszerne wnętrze loggii i budynku ozdobione jest umieszczonymi na jedynej, tylnej ścianie popiersiami zasłużonych obywateli regionu Friuli, których w ten sposób upamiętniono (od lewej strony lewego końca ściany): (1) generała friulskiego Carlo Caneva, (2) generała friulskiego Antonio Baldissera, obu – bohaterów I wojny światowej^[29], oraz większe i starsze wiekiem popiersie (3) weneckiego namiestnika Ojczyzny Friulu (w latach 1642, 1643) Nicolò Mocenigo, natomiast na prawym końcu ściany, po prawej stronie fresku, znajdują się dwa popiersia, a z nich, pierwsze od prawej przedstawia męża stanu i polityka Quintino Sella (1827–1884)^[30], a przed popiersiem znajduje się swobodnie stojąca żelazna skrzynka wykuta przez Alberto Calligarisa^[31], w której, wśród instrumentów meteorologicznych znajduje się bimetaliczny termometr spiralny Malignaniego^[32]; współczesny wygląd Loggia del Lionello zawdzięcza gruntownej renowacji z 1876 przeprowadzonej wg projektu udińskiego architekta Andrea Scala (1820–1892)^[33], koniecznej ze względu na zniszczenia powstałe w wyniku pożaru jaki wybuchł w budynku.

Na pierzei północno–wschodniej (vis a vis Palazzo del Comune) przylegającej do wzgórza zamkowego kompleks dobudowanych do siebie trzech budowli:

• wzdłuż całej pierzei placu podłużna Loggia di San Giovanni (od której najczęściej nazywa się cały kompleks), ukończona w 1533^[34] (lub ok. 1535^[35]), dzieło architekta Bernardina da Morcote (zm. 1542), o charakterystycznym rzędzie portyków zw. Porticato di San Giovanni, przez który wchodzi się do poniżej wspomnianego kościoła;

• Chiesa [Kościół] di San Giovanni, zbudowany w głębi kompleksu, za częścią środkową Loggii, obecnie dedykowany poległym za Ojczyznę, również dzieło architekta Bernardina da Morcote (zm. 1542);

• Torre dell'Orologio (Wieża Zegarowa): zbudowana (również za Loggią) w 1527, przez Giovanniego da Udine (1487–1564). Na wieży znajduje się płaskorzeźba Lwa św. Marka, z umieszczonymi na jej dachu dwiema dużymi postaciami Maurów wykonanymi z miedzi, zwanymi Huomini delle Ore, które, podobnie do dwóch postaci na szczycie znanej Torre dell'Orologio na Placu św. Marka w Wenecji, wybijają godziny na wiszącym między nimi dzwonie;

Na pierzei północno–zachodniej, na brzegu boku placu:

• w połowie jego długości Statua della Pace (Statua Pokoju) z 1819 wykonana przez Giovanniego Battista Comolla^[36] (1775–1831), a podarowana dla miasta przez cesarza Cesarstwa Austriackiego (w l. 1804–1835) Franciszka I z rodziny Habsburg–Lothringen dla upamiętnienia traktatu pokojowego zawartego 17 października 1797 w Campoformido;

• narożna Colonna [Kolumna] con la statua della Giustizia, czyli z rzeźbą przedstawiającą Sprawiedliwość, którą (rzeźbę) w 1614 wykonał Paleario^[37];

Na pierzei południowo–wschodniej, na brzegu boku placu:

• w połowie jego długości Fontana wzniesiona w 1542 wg projektu architekta bergamońskiego Giovanniego Carrara;

• narożna Colonna [Kolumna] il Leone di San Marco, czyli z rzeźbą Lwa św. Marka, który w całym Friuli był symbolem władzy zwierzchniej, jaką nad daną miejscowością dzierżyła Republika Wenecka, dlatego w 1797 oryginał owej renesansowej rzeźby, zniszczyli okupujący Friuli Francuzi, a obecna kopia znajdująca się na kolumnie powstała w XIX w.;

W 2 poł. XIX w., a więc w czasach, gdy Udine znajdowało się w obrębie Regno d'Italia (Królestwo Italii) pod rządami dynastii di Savoia ("sabaudzkiej"), na cześć króla Królestwa Italii (w latach 1861–1878) Wiktora Emanuela II z dynastii di Savoia dzisiejszy Piazza della Libertà nosił nazwę Piazza Vittorio Emanuele II°, a na środku placu, przed Loggia di San Giovanni, wzniesiono pomnik konny monarchy^[38], który znajdował się tu do 1 połowy XX w., po czym został przeniesiony do Giardini Ricasoli, gdzie stoi do dziś^[39]

Z południowo–wschodniego, nieregularnego rogu Piazza Libertà odchodzą 3 ulice:

• na południowy-zachów Via Cavour, przy której wznosi się Palazzo D'Aronco, dobudowany do tylnej części Loggia del Lionello w taki sposób, że narożnik Palazzo D'Aronco widoczny jest z Piazza Libertà,
• na północny-wschód, po minięciu Piazza Libertà, Via Manin,
• na południowy-wschód Via Veneto.

Palazzo D'Aronco, zw. też Palazzo Comunale (otoczony 3 ulicami: via Cavour (pd-wsch. bok), via Lionello (fasada), via Rialto (pn-zach. bok)): współczesny ratusz, wzniesiony na tyłach dawnego ratusza (Loggia del Lionello) w taki sposób, iż oba budynki przylegające do siebie tyłami i skomunikowane wewnętrznymi przejściami tworzą jeden dwudzielny budynek (kompleks budowli); zbudowany w latach 1911–1930^[40] (tudzież 1911–1931^[41]), w całości z kamienia z Istrii, w stylu secesyjnym, jest dziełem architekta friulskiego Raimonda Tommasa D'Aronco (1857–1932)^[42].

Przy Via D. Manin, która prowadzi z Piazza Libertà do Piazza Patriarcato, równolegle do Wzgórza Zamkowego :

• pod nr 2 Palazzo Caimo–Dragoni^[43], inaczej zwany Casa Filittini Caimo^[44]: wybudowany z kamienia i cegły^[24] w XVI w.^[45], na samym początku ulicy, tak iż lewym bokiem przylega do narożnika Piazza Libertà, obecnie własność prywatna, mieści biura^[24];

• pod nr 18 Palazzo Mantica: obecnie mieści się tu Società Filologica Friulano (Stowarzyszenie Filologiczne Friulskie oraz jego Biblioteca della Società Filologica Friulana G. I. Ascoli (Biblioteka Stowarzyszenia Filologicznego Friulskiego G. I. Ascoli);

• na końcu ulicy Porta [brama] Manin, zw. też Torre [wieża] di San Bartolomeo: jedna z bram należących do części wewnętrznego pierścienia średniowiecznych murów miejskich, wyróżnianej jako terza cerchia muraria cittadina (trzeci pierścień murów miejskich, wzniesiona między 1273 a 1299, następnie gruntownie przebudowana;

Przy Via Vittorio Veneto, wiodącej z Piazza della Libertà na pd-wsch.:

• pod nr 20 (vis a vis absydy katedry) Palazzo Strassoldo–Manin^[46], inaczej zwany Palazzo Strassoldo Mantica^[24]: wzniesiony w XVII w. z kamienia, obecnie własność prywatna, mieści biura^[24]; we wnętrzach znajdują się: posadzki, sklepienia, kominek, a także meble z końca XVIII–XIX w.; stiuki z 1692 autorstwa Lorenza Rettiego (ok. 1664–1714) oraz z XVIII w.; kilkanaście fresków, a w tym z 1692 i z lat 1690–1699 autorstwa malarza Giulia Quaglia^[47] (ok. 1668–1751), jak choćby jego Caduta dei Giganti (Upadek Gigantów^[48]), otoczony wspomnianymi powyżej stiukami z 1692 autorstwa Lorenza Rettiego; kilkanaście obrazów z 2 poł. XVII–1 poł. XX w., m.in. autorstwa Antonia Carneo^[49] (1637–1692), Luca Carlevarijsa (1663–1729), Vittore Antonio Cargnela (1872–1931), Enrica Ursella (1887–1955), Giovanniego Napoleone Pellisa (1888–1962);

• Casa Lovaria–Asquini^[50];

• Casa Lovaria–Galanda: wzniesiony w XIV w. z kamienia, obecnie własność prywatna^[24];

Większą część placu zajmuje Cattedrale [Katedra] di Santa Maria Annunziata: wzniesiona w poł. XIII w., w XIV w. odbudowana po zniszczeniach spowodowanych przez trzęsienie ziemi, a także rozbudowana, w XVI w. odbudowana po częściowych zniszczeniach spowodowanych przez kolejne trzęsienie ziemi, a także rozbudowana, w XVIII w. częściowo przebudowana, a w poł. XX w. odrestaurowana po stosunkowo niedużych zniszczeniach z czasów II wojny światowej, obecnie jest świątynią trójnawową, z nawą poprzeczną i niewielką kopułą w transepcie, z prezbiterium i przylegającymi do niego dwoma ołtarzami bocznymi po obu stronach i dwiema kaplicami bocznymi z lewej strony, z dwoma ciągami kaplic bocznych przylegającymi do naw bocznych, każdy po cztery kaplice i każdy zakończony leżącym między ciągiem a nawą poprzeczną pomieszczeniem "kruchtowo–organowym", oraz z baptysterium–dzwonnicą przylegającym do lewego końca nawy poprzecznej.

Pierwsza świątynia została wybudowana ok. 1250^[51] na polecenie patriarchy akwilejskiego (w l. 1251–1269) Gregorio di Montelongo, drugiego po patriarsze (w l. 1218–23 V 1251) Bertoldo di Andechs–Merania (ok. 1180–23 V 1251), zamieszkującego na Zamku w Udine; był to romańsko-gotycki kościół z cegły, trójnawowy, na planie krzyża łacińskiego (który pokrywa się w przybliżeniu z planem trzech naw, nawy poprzecznej i prezbiterium współczesnej katedry), wzniesiony przez budowniczych z Burgundii, opierających się na własnych wzorach i metodach, ze szczególnym uwzględnieniem porządku architektonicznego świątyń cysterskich; w następnych latach kościół został podniesiony do rangi katedralnego (Duomo) i w tym charakterze konsekrowany był w 1335 pod wezwaniem Santa Maria Maggiore przez patriarchę akwilejskiego (4 lipca 1334–6 czerwca 1350) Bertrando di San Genesio^[52] (zm. 6 czerwca 1350); pierwsze istotne zmiany w wyglądzie świątyni wymusiło trzęsienie ziemi z 1348, gdy to katedra poważnie ucierpiała i konieczne było m.in. wzniesienie nowego baptysterium oraz nowej fasady głównej, a kolejnych zmian dokonano w 1383 powiększając świątynię o kaplice otwierające się na nawy boczne^[53].

Ostatni okres głębokich zmian kształtu i wyglądu świątyni przyniósł wiek XVI, ponownie w wyniku silnego trzęsienia ziemi, które dnia 26 marca 1511 ponownie poważnie uszkodziło fasadę katedry, ale tym razem już nie wzniesiono nowej (np. renesansowej), tylko ograniczono się do zrekonstruowania dotychczasowej fasady, dzięki czemu jej współczesny wygląd, w pewnej mierze nawiązuje do gotyckiego, pomimo zachodzących w nim co pewien czas, równie niespodziewanych jak powyższe (powstałe w wyniku trzęsienia ziemi) zmian, wśród których, do znaczących należy zaliczyć zbudowanie podczas wspomnianej rekonstrukcji, obecnego szczytu fasady z dużym oknem na planie koła wpisanego w pole kwadratowego obramowania, oraz dodane w późniejszym czasie dwa średnie okna, również na planie koła wpisanego w kwadrat, które znajdują się po bokach fasady ^[54]; innym, znacznie ważniejszym podzwonnym trzęsienia ziemi z 1511, była spora zmiana wyglądu całego kościoła gdyż, wykorzystując powstałą okazję, wraz z odbudową dokonano przebudowy świątyni, której przeprowadzenia podjął się stary i znakomity ród Manin, który sfinansował realizację przyjętego projektu modernizacji chóru i prezbiterium, czego widocznym znakiem są umieszczone w miejscach szczególnie ważnych w świątyni herb rodu i grobowiec, natomiast najważniejszym efektem przebudowy było wzniesienie wzdłuż obu naw bocznych, przylegających do nich po stronie zewnętrznej, dwóch ciągów kaplic bocznych^[55] (a więc XVI-wiecznych), co w znaczący sposób poszerzyło wnętrze świątyni, a jej bryle nadało obecny wygląd, z całkowicie zakamuflowanym pierwotnym, średniowiecznym planem krzyża łacińskiego; ostatnią, nietypową, bo zaplanowaną zmianą, tym razem wyglądu wnętrza katedry, była przeprowadzona w początkach XVIII w. nieznaczna przebudowa oraz spora zmiana stylistyki, wywołana chęcią zniwelowania kontrastu stylistycznego pomiędzy barokowym chórem, a gotyckim wnętrzem naw świątyni, co w ostatecznym rozrachunku zaowocowało powierzeniem w 1711 owego zadania dla renomowanego architekta weneckiego Domenica Rossiego^[56] (1657–1737)^[57], którego projekt obejmował już zmiany wyglądu całego wnętrza katedry; rozpoczęta w 1714 realizacja planów Rossiego, w sferze ważniejszych zmian architektonicznych przyniosła m.in. obniżenie stropu nawy głównej, przy równoczesnym podniesieniu stropów obu naw bocznych aby dopasować je do wysokości prezbiterium, natomiast po zakończeniu wszystkich prac, katedra została w 1735 na nowo konsekrowana pod obecnym wezwaniem Santa Maria Annunziata przez ostatniego patriarchę akwilejskiego (w l. 1734–1751) Daniele Delfino, który następnie (od 1753, do śmierci w 1762) był pierwszym arcybiskupem Udine i tu, w świątyni podniesionej 19 stycznia 1752 przez papieża Benedykta XIV do rangi katedry metropolitalnej (Cattedrale Metropolitana), znalazł ostateczne miejsce wiecznego spoczynku.

Podsumowując obie nowożytne przebudowy katedry, a w szczególności głęboką XVI-wieczną, należy podkreślić, iż wszystkie zmiany w kształcie bryły świątyni wprowadzano z poszanowaniem szeregu elementów średniowiecznych, które zachowały się do dziś, jak choćby: (1) Portale della Redenzione (Portal Zbawienia) główny w fasadzie głównej, dzieło rzeźbiarskie z XIV w. wykazujące wpływy sztuki północnej, zwieńczone w 1926 wiszącym nad portalem nawisem o charakterze ochronnego daszku, skonstruowanym (analogicznie do portalu) na bazie 2 gotyckich łuków (od góry dwuspadowego, od dołu trójlistnego ostrego), kontrastującym z fasadą z której lica wystaje, (2) Portale dell'Incoronazione (Portal Koronacji) – portal wejścia bocznego (w lewej ścianie korpusu, tuż obok baptysterium–dzwonnicy) skonstruowany między 1395 a 1396 przez nieznanego artystę niemieckiego oraz (3) Campanile–Battistero [dzwonnica–baptysterium], czyli oktagonalne Battistero di San Giovanni z 1348, nad którym architekt Bartolomeo delle Cisterne nadbudował w marcu 1441 dzwonnicę z cegły (campanile) według projektu niejakiego Cristoforo (Krzysztofa)^[58], przy wykorzystaniu stojącego baptysterium jako parteru dzwonnicy

Wnętrze katedry, monumentalne, szerokie, długości 70 m, utrzymane w stylu barokowym, obfituje w szereg ciekawych, wspomnianych powyżej kaplic boczny:

• ciąg czterech XVI-wiecznych kaplic przylegający do prawej nawy bocznej, połączonych ze sobą bokami (leżą w amfiladzie), dzięki czemu, z jednej strony powstaje złudzenie kolejnej "nawy", a z drugiej wejścia do kaplic z nawy bocznej wiodą przez arkadę filarową (3 filary i 4 łuki – każdy łuk, to wejście do jednej kaplicy), przy czym, między wszystkimi czterema kaplicami występuje jedna istotna różnica – trzy pierwsze kaplice są identycznej wielkości (na planie zbliżonym do kwadratu), ale są płytsze od ostatniej czwartej, która zyskuje na głębokości dzięki temu, iż powstała na planie poprzecznego (w stosunku do korpusu katedry) prostokąta, a na dodatek zakończonego trójboczną absydą przykrytą półkopułą – identyczny układ prezentuje ciąg kaplic bocznych przylegających do przeciwległej, lewej nawy bocznej. Kaplice wymienione w kolejności od wejścia głównego do katedry:

• • Cappella della Santissima Trinità (Kaplica Trójcy Przenajświętszej), w ołtarzu obraz z 1738 zatytułowany La Santissima Trinità (Trójca Przenajświętsza) autorstwa Giovanniego Battisty Tiepola, a na prawej ścianie kaplicy (która zarazem jest prawym końcem fasady głównej) znajdują się dwa sąsiadujące ze sobą obrazy, każdy z 1535^[59] (tudzież z lat 1553–1555 lub z 1555^[60]) autorstwa malarza friulskiego Pomponia Amaltea (1505–1588): (1) pierszym od strony nawy jest La probatica piscina^[61], zwany inaczej Piscina probatica^[24] (Staw Owczy^[62]), (2) a drugi od strony nawy to Resurrezione di Lazzaro (Wskrzeszenie Łazarza);
  • Cappella dei Santi Ermacora e Fortunato (Kaplica Świętych Hermagory i Fortunata), w ołtarzu kolejny obraz autorstwa Tiepola z 1737^[63] przedstawiający patronów Udine I Santi Ermacora e Fortunato (Święci Hermagora i Fortunat);

(3) Cappella dei Santi Giovanni Battista ed Eustachio (Kaplica Świętych Jana Chrzciciela i Eustachego): w ołtarzu obraz z l. 1749–1753 aut. Francesco Fontebasso (1707–1769)^[64] [fot. (ołtarz) [543], [544], (obraz) [545]];

– na ostatnim filarze arkady (pomiędzy trzecim i czwartym łukiem, czyli wejściami do trzeciej i czwartej kaplicy bocznej) znajduje się drewniana ambona wznosząca się na marmurowych podporach, wykonana w 1737 wg projektu Giuseppe Torretti'ego^[65] (1660–1743^[66]) [fot. (widok na arkadę z amboną) [546], (widok z prawego ukosa na ostatni filar arkady z amboną) [547], (widok z lewego ukosa na ostatni filar arkady z amboną) [548], (cała ambona) [549], [550], (przód ambony widziany z dolnego ukosa) [551]], której korpus (mównicę z parapetem), zdobią po stronie zewnętrznej trzy płaskorzeźby, spośród których na szczególną uwagę zasługuje scena widoczna od frontu, nazywana „Predica di sant'Ermacora” („Kazanie świętego Hermagory”) [fot. [552]], oraz płaskorzeźba na prawym boku ambony (prawym dla stojącego twarzą do ambony), przedstawiająca scenę „Decollazione dei Santi Ermacora e Fortunato” („Dekapitacja Świętych Hermagory i Fortunata”) [fot. [553]]^[67];

(4) Cappella del Santissimo Sacramento (Kaplica Przenajświętszego Sakramentu), wypełniona szeregiem dzieł z 1726 aut. Giovanni'ego B. Tiepolo'a: w ołtarzu, w którym stoi tabernakulum [fot. [554]], tuż nad nim znajduje się nieduży obraz „La Resurrezione” („Zmartwychwstanie”)^[68] [fot. (ołtarz) [555], (obraz) [556], (obraz – inna, wcale nie lepsza wersja) [557], (bez kolorków) [558], (podobne ujęcie i wielkość z kolorami) [559], (fragment przedstawiający postać Jezusa) [560]], a na ścianach i sklepieniu cykl fresków „Scene bibliche e angeli” („Sceny biblijne i aniołowie”), w skład którego wchodzą: (1) na sklepieniu (podniebieniu półkopuły przykrywającej kaplicę) duża, barwna kompozycja „Angeli Cantori” („Anioły Śpiewające”) [fot. [561], [562], [563], [564], [565]], w oczywisty sposób dopełniająca przedstawiony na obrazie w ołtarzu temat zmartwychwstania (rozradowani, śpiewający "Alleluja!" aniołowie), choć uderza duża dysproporcja pomiędzy wielkością niedużego „Zmartwychwstania” w ołtarzu, siłą rzeczy z jeszcze mniejszą niż obraz postacią Jezusa, a górującymi nad Nim wielkimi aniołami, spośród których każdy jest większy od postaci Jezusa, a kilka aniołów jest nawet zdecydowanie większych od samego obrazu „Zmartwychwstanie” [fot. (widok na kaplicę od wejścia) [566], [567], [568]], (2) na ścianach trójbocznej absydy kaplicy, po obu stronach ołtarza, freski monochromatyczne – po lewej stronie „Il Sacrificio di Isacco” („Ofiara Izaaka”^[69]), a po prawej stronie fresk nazywany „L'Apparizione dell'Angelo ad Abramo”^[70] („Objawienie się Anioła Abrahamowi”), albo „Il segno di Abramo”^[71] („Sen Abrahama”); ponadto, na północnej ścianie kaplicy, w miejscu dawnego okna do sąsiadującego z kaplicą pomieszczenia, znajduje się malowidło „Cacciata dei mercanti dal Tempio” („Wypędzenie kupców ze Świątyni)^[72], inaczej zw. „Cristo caccia i mercanti dal Tempio” („Chrystus wypędza kupców ze Świątyni)^[73] namalowane w 1555^[74] przez Pomponio Amalteo (1505–1588) [fot. [569], [570], fragmenty obrazu: (1) scena centralna – Jezus bijący kupców powrozem [571], (2) scena z prawej strony obrazu – rozgardiasz wśród kupców i grupka gapiów^[75] [572]];

– do czwartej kaplicy przylega od północy, zamiast kolejnej kaplicy w szeregu, osobne, obudowane ze wszystkich czterech stron ścianami pomieszczenie [PLAN katedry [573]], do którego prowadzą dwa wejścia – jedno, znajdujące się w ścianie oddzielającej pomieszczenie od nawy bocznej, oraz drugie, w przeciwległej, zewnętrznej ścianie pomieszczenia, a zarazem zewnętrznej ścianie kościoła, gdyż przeznaczenie pomieszczenia jest dwojakie – w części dolnej pomieszczenie dwóch ciągów komunikacyjnych, z których jeden to kruchta wejścia bocznego do świątyni, a drugi, to wejście do części górnej, której zadaniem od samego początku było pomieścić organy katedralne, których prospekt wisi w nawie bocznej, nad wejściem do owego pomieszczenia [fot. (prospekt) [574]]; identyczne pomieszczenie "kruchtowo–organowe" znajduje się per analogia po przeciwnej stronie korpusu katedry, w lewej nawie bocznej i również nad jego wejściem wisi prospekt organowy [fot. (widok z nawy głównej na prezbiterium, a po bokach pomieszczenia "kruchtowo–organowe" i wiszące nad wejściami prospekty) [575], (prospekt w lewej nawie bocznej) [576]]; oboje organów – wspaniały przykład renesansu weneckiego, pochodzi z początków XVI w. i posiada ozdobne prospekty, pod którymi znajdują się kantorie (galerie z balustradami) przeznaczone dla chórów – w lewej nawie dla „chóru czytania listów apostolskich”, w prawej nawie dla „chóru ewangelii”, i właśnie balustradę kantorii pod prospektem wiszącym w prawej nawie bocznej, w 1528^[76] pokrył malowidłami Giovanni Antonio de Sacchis zw. il Pordenone (1484 Pordenone–1539 Ferrara) [fot. (prospekt) [577]], które przedstawiają sceny z życia świętych Hermagora i Fortunata, które charakteryzuje tyle prosta, co i wartka narracja oraz duże bogactwo barw, chociaż, wiadomo skądinąd^[77], iż spośród wszystkich siedmiu obrazów^[78] zdobiących balustradę, dwa znajdujące się na końcach balustrady (pierwszy oraz ostatni) nie są dziełami Giovanni'ego Antonio Sacchis zw. Pordenone [fot. (w kolejności od lewej strony – zgodnie z zamieszczonym powyżej zdjęciem prospektu^[79]): (1) „Sant'Ermacora battezza le quattro vergini aquileiesi” („Święty Hermagora chrzci cztery niewiasty akwilejskie”) z XVIII w. aut. artysty z kręgu włoskiego [fot. [578]^[80]], (2) „Sant'Ermacora innanzi al tribunale” („Święty Hermagora przed sądem”) [fot. [579]], (3) „Sant'Ermacora in carcere rende la vista ad Alessandria” („Święty Hermagora w więzieniu przywraca wzrok Aleksandrze”) [fot. [580]], (4) „Flagellazione di Sant'Ermacora” („Biczowanie Świętego Hermagora”) [fot. [581]], (5) „Prefetto Sebaste sentenzia i santi” („Prefekt Sebaste^[81] skazuje świętych”) [fot. [582]], (6) „Decapitazione dei santi Ermacora e Fortunato” („Ścięcie głowy świętym Hermagorze i Fortunatowi”) [fot. (z portalu sirpac–fvg) [583], (z portalu corbisimages.com) [584]], (7) „Sant'Ermacora e san Fortunato portati al sepolcro” („Święty Hermagora i święty Fortunat niesieni do grobu”) aut. Giovanni'ego Antonio Sacchis zw. Pordenone [fot. (z portalu sirpac–fvg) [585], (z portalu corbisimages.com) [586]] jest zastąpione przez „Sant'Ermacora e san Fortunato al sepolcro” („Święty Hermagora i święty Fortunat [niesieni] do grobu”) z XVIII w. aut. artysty z kręgu włoskiego [fot. [587]];

– nawa poprzeczna, dzięki podwyższeniu podłogi w stosunku do wszystkich trzech naw kościoła, łączy się z nimi trzema rzędami schodów [PLAN katedry [588]], a przez dodanie balustrad ustawionych na styku obu naw bocznych i nawy poprzecznej, stała się ona obszarem odgrodzonym od "zwykłych" osób świeckich, a przez to przejęła funkcję pełnioną przez prezbiterium i to tu odprawiana jest przez kapłanów celebra wszystkich obrzędów religijnych, od II Soboru Watykańskiego wokół ustawionej w części centralnej nawy poprzecznej, nowej, wolno stojącej mensy ołtarzowej; na obu ścianach końcowych nawy poprzecznej znajdują się mauzolea (wielkie pomniki) wzniesione na cześć rodziny Manin oraz Republiki Weneckiej [fot. (mauzoleum w prawym końcu nawy) [589], (mauzoleum w lewym końcu nawy^[82]) [590], [591]]; kopuła w transepcie [fot. (widok z nawy głównej) [592], [593], [594], (freski na podniebieniu kopuły – dla orientacji w kierunkach: z lewej i prawej strony boki nawy poprzecznej, na górze nawa główna, a na dole prezbiterium^[83]) [595], (freski na podniebieniu kopuły – dla orientacji w kierunkach: z lewej strony nawa główna, z prawej strony prezbiterium, zaś góra i dół to boki nawy poprzecznej) [596], (po części freski w kopule, a po części freski na stropie prawego ramienia nawy poprzecznej) [597], (po części freski w kopule, a po części freski na stropie lewego i prawego ramienia nawy poprzecznej) [598], (podniebienie kopuły) [599]];

– prezbiterium i przylegające do niego po bokach dwa ołtarze boczne (A i B) [fot. [600], [601]], oraz dwie kaplice boczne z XIV w. (C i D), wymienione w porządku od prawej do lewej strony:

(A) przylegający do prezbiterium prawy ołtarz boczny [fot. (ołtarz widziany przez nawę poprzeczną) [602], (ołtarz) [603], [604]], nad którym znajdują się freski z l. 1720–1727 aut. Lodovico Dorigny (1654–1742)^[84];

prezbiterium [fot. [605], (centralnie, a po prawej stronie prawy ołtarz boczny opisany powyżej jako "A") [606], (po lewej lewy ołtarz boczny opisany poniżej jako "B") [607]; PLAN katedry [608]], zdominowane przez dzieła rzeźbiarskie Giuseppe Torretti'ego^[85] (1660–1743) oraz artystów pracujących pod jego kierunkiem: w ołtarzu głównym znajduje się bardzo ciekawa i piękna grupa rozstawionych po bokach mensy dwóch marmurowych rzeźb „Annunciazione” („Zwiastowanie”) wykonana w 1718^[86] przez Giuseppe Torretti'ego^[87] [fot. (ołtarz) [609], (grupa rzeźb) [610]], przedstawiająca Anioła Gabriela [fot. [611]] i Najświętszą Marię Pannę [fot. [612]], a w przeszklonej wnęce mensy figura (błogosławionego) patriarchy akwilejskiego (4 VII 1334–6 VI 1350) Bertrando di San Genesio (zm. 6 VI 1350) [fot. (ołtarz z mensą) [613]]; w narożnikach schodów prowadzących do ołtarza głównego znajdują się dwa wielkie "kandelabry", wyrzeźbione w l. 1700–1740 w marmurze oraz intarsjowane marmurem^[88] według projektu Torretti'ego, podobnie, jego autorstwa są dwie duże rzeźby przedstawiające anioły, rozmieszczone w obu narożnikach prezbiterium–nawa poprzeczna^[89], wykonane z marmuru w l. 1700–1740^[90], których zadaniem, prócz zdobienia było dźwiganie świeczników, dzięki czemu obszar wokół ołtarza głównego był oświetlony w każdym z czterech rogów – z przodu za sprawą dwóch "kandelabrów", a z tyłu za sprawą dwóch rzeźby aniołów [fot. ("kandelabr"^[91] prawego narożnika – po lewej schody i ołtarz główny, po prawej rzeźba anioła) [614], (rzeźba anioła w prawym narożniku prezbiterium–nawa poprzeczna^[92]) [615], (rzeźba anioła w lewym narożniku prezbiterium–nawa poprzeczna^[93]) [616]]; sklepienie prezbiterium zdobią freski wykonane przez Ludovico Dorigny (1654–1742)^[94]

(B) przylegający do prezbiterium lewy ołtarz boczny [fot. (ołtarz) [617]]; za ścianą, w którą wbudowany jest ołtarz znajdują się dwie kaplice (opisane poniżej "C" i "D") leżace w amfiladzie, do których można dostać się tylko z prezbiterium, albo z dzwonnicy–baptysterium, dlatego wraz z nimi tworzą ciąg czterech pomieszczeń: wejście z przezbiterium do kaplicy San Nicolò, a z niej do kaplicy Corpo di Cristo, a z niej do dzwonnicy–baptysterium, a z niej wychodzi się z katedry, lub na odwrót [PLAN katedry [618]];

(C) przylegająca do boku prezbiterium Cappella di San Nicolò (Kaplica Św. Mikołaja) ozdobiona na ścianach freskami z l. 1348–1349 aut. Vitale'go da Bologna (wzmiankowany w l. 1289/1309–1359/1369^[95]) i jego pomocników, przedstawiającymi sceny z życia św. Mikołaja, a w tym wyobrażające niektóre z jego cudów, epizod „S. Nicolò salva i fanciulli dall'oste cattivo” („Św. Mikołaj ocala chłopców karczmarza złego”) [fot.^[96] (malutki fragmencik prawej strony fresku) [619], (większy fragment fresku) [620]], a ponad nim fresk, tym razem przedstawiający już zmarłego św. Mikołaja „Funerali di S. Nicolò” („Obrzędy pogrzebowe Św. Mikołaj”) [fot.^[97] [621]]; ponadto w kaplicy znajduje się również zbiór kilku malowideł na desce z XIV i XV w., głównie aut. uczniów Vitale'go da Bologna, jak choćby „Incoronazione della Vergine” („Koronacja Najświętszej Panny Marii Dziewicy”) [fot.^[98] [622], (inna wersja fot.) [623]], „Beato Bertrando in preghiera” („Błogosławiony Bertram w modlitwie”) [fot.^[99] [624]], „Beato Bertrando distribuisce il pane ai poveri” („Błogosławiony Bertram rozdający chleb ubogim”) [fot.^[100] (fragment środkowy) [625], (fragment prawej strony) [626]], „Uccisione di Beato Bertrando” („Zabójstwo Błogosławionego Bertrama”) [fot.^[101] (fragment środkowy) [627], (fragment lewej strony) [628], (niemal całe malowidło, jedynie bez niewielkiego fragmentu z prawej strony) [629]];

(D) przylegająca do kaplicy S. Nicolò z lewej strony Cappella del Corpo di Cristo (Kaplica Ciała Chrystusa^[102]) z XIV w., łącząca powyższą Cappella di San Nicolò (Kaplica Św. Mikołaja) z Battistero di S. Giovanni (Baptysterium Św. Jana);

– ciąg czterech XVIwiecznych kaplic przylegający do lewej nawy bocznej [fot. (cztery kaplice widziane z okolic ambony) [630], (dwie pierwsze od wejścia głównego kaplice widziane z początku nawy prawej) [631], (trzy pierwsze kaplice widziane z początku nawy prawej) [632], (trzy ostatnie kaplice widziane z nawy prawej) [633], (trzy ostatnie widziane na wprost kaplicy trzeciej) [634], (widok z ukosa na wszystkie łuki w arkadzie, czyli wejścia do wszystkich kaplic) [635]; PLAN katedry [636]], leżących w amfiladzie [fot. (widok plecami do prezbiterium) [637]], z głębszą kaplicą czwartą (licząc od wejścia gł. do katedry) zakończoną trójboczną absydą przykrytą półkopułą, do której, od strony prezbiterium przylega pomieszczenie "kruchtowo–organowe", do którego z kaplicy prowadzi osobne wejście [fot. (widok plecami do wejścia głównego do katedry – na końcu boczne wejście do pomieszczenia "kruchtowo–organowego" [638]], z umieszczonym nad nim drewnianym krucyfiksem z 1473, którego autorstwo przypisuje się dla Bartolomeo Dall'Occhio, a który po latach został w tym miejscu przymocowany, w specjalnie w tym celu wykonanej, stiukowej, barokowej chmurce z aniołkami [fot. [639]]. Kaplice wymienione w kolejności od wejścia głównego do katedry:

(I) Cappella di San Marco (Kaplica Św. Marka): w ołtarzu obraz „San Marco in trono con Santi” („Tronujący Święty Marek ze Świętymi”) z 1501 autorstwa^[103] Giovanni'ego Martini'ego (ok. 1455 Tolmezzo?–1535 Udine^[104]) [fot. (ołtarz) [640], [641], (obraz^[105]) [642], [643], [644], fragmenty obrazu: (1) część górna – postacie (od naszej lewej) św. Jana Chrzciciela, św. Marka i św. Stefana, oraz (w dolnym planie) popiersia (od naszej lewej) św. Hermagory i św. Antoniego Opata [645], (2) lewy środkowy – postacie (od naszej lewej) św. Hieronima i św. Hermagory [646], (3) prawy środkowy – postacie (od naszej lewej) św. Antoniego Opata i błogosławionego Bertrama [647]], zaś na lewej ścianie kaplicy (która zarazem jest lewym końcem fasady głównej) znajdują się dwa sąsiadujące ze sobą obrazy aut. Matteo da Verona (1576–1618)^[106]: (1) pierwszym od strony nawy jest „Sposalizio della Vergine”^[107] („Zaślubiny Najświętszej Panny Marii”), inaczej nazywany „Sposalizio di Maria Vergine” („Zaślubiny Marii Dziewicy”) namalowany ok. 1615^[108] [fot. [648]], (2) a drugi od strony nawy to „Transito di San Giuseppe” („ "Przejazd"^[109] Świętego Józefa”)^[110], inaczej nazywany „Morte di San Giuseppe” („Śmierć Świętego Józefa”) namalowany w l. 1600–1618^[111] [fot. [649]];

– naprzeciwko pierwszego filaru arkady (oddzielającego pierwszą kaplicę boczną od drugiej) znajduje się stojąca luzem duża kropielnica, ustawiona na styku lewej nawy bocznej i nawy głównej świątyni (w połowie odległości pomiędzy fasadą katedry a pierwszym filarem/kolumną arkady oddzielającej obie nawy – PLAN katedry [650]), wykonana z kamienia^[112] w 1497 w stylu renesansowym przez Bernardino da Bissone^[113] (ok. 1460/1465–1520)^[114] [fot. [651]] (analogicznie, na tej samej wysokości przeciwległego styku nawy głównej i prawej nawy bocznej świątyni, stoi druga duża kropielnica [fot. (z prawej strony druga kropielnica, a fragment pierwszej z lewej strony) [652]], za to znacznie skromniejsza, wykonana^[115] również z kamienia w 2 poł. XV w. przez nieznanego twórcę [fot. [653], [654]]);

(II) Cappella di San Giuseppe (Kaplica Św. Józefa), w ołtarzu obraz z 1500 aut. Pellegrino da San Daniele (1467–1547) zwany „San Giuseppe con Gesù Bambino e un Pellegrino”^[116] („Święty Józef z Dzieciątkiem Jezus i Pellegrino [da San Daniele]”) [fot. (ołtarz) [655], [656], (obraz) [657], [658], fragmenty obrazu: (1) środkowy – św. Józef trzymający Dzieciątko [659], (2) lewy dolny – Pellegrino da San Daniele [660], (3) prawy dolny – naczynie z kwiatami [661]], a pod nim dwa niewielkie malowidła: (1) „Fuga in Egitto” („Ucieczka do Egiptu”) [fot.^[117] (większy fragment) [662]], oraz (2) „Adorazione del Bambino” („Adoracja Dzieciątka”) z 1501^[118] aut. Martino da Udine zwanego Pellegrino da San Daniele (1467–1547)^[119] [fot. (malutki fragmencik z prawego, górnego narożnika) [663]], zaś w części dolnej ołtarza, w przeszklonej wnęce w mensie, złożone są zwłoki (błogosławionego) patriarchy akwilejskiego (4 VII 1334–6 VI 1350) Bertrando di San Genesio^[120] (zm. 6 VI 1350) [fot. [664]];

(III) Cappella della Madonna della Divina Provvidenza (Kaplica [NMP] Matki Bożej Opatrzności), w ołtarzu wizerunek z XV w. „Madonna con Bimbo” („Matka Boska z Dzieciątkiem”) [fot. (widok na kaplicę w ciągu kaplic) [665], (ołtarz) [666], [667]];

(IV) Cappella delle Reliquie (Kaplica Relikwii) [fot. (kaplica) [668]], z tryptykiem z 1941^[121] aut. Fred'a Pittino^[122] (1901–1991), przedstawiającym^[123], w kolejności od lewej strony: (1) „Beata Elena Valentinis” („Błogosławiona Helena Valentinis”) [fot. [669]], (2) „Sacro Cuore di Gesù” („Święte Serce Jezusa”) [fot. [670]], (3) „Santa Teresa d'Avila ha la visione” („Święta Teresa z Ávili^[124] mająca wizję”) [fot. [671]], zaś w przeszklonej niszy w mensie ołtarza złożone są zwłoki^[125] [fot. (mensa) [672], (inna wersja fot.) [673]], natomiast na podniebieniu półkopuły przykrywającej kaplicę freski przedstawiające „Trinità e Santi” („Trójca i Święci”) z 1791^[126] [fot. (zwieńczenie ołtarza i freski w półkopule) [674], (w górnej części fot. przedmiotowe freski w półkopule, ale kadr odwrócony w porównaniu do poprzedniej fot. – zwieńczenie ołtarza na górze) [675]].

We wnętrzu Battistero di S. Giovanni (Baptysterium Św. Jana) [PLAN katedry [676]] wzniesionego w 1348, znajduje się Arca dei SS. Ermacora e Fortunato (Arka Świętych Hermagory i Fortunata^[127]), inaczej zw. Arca del Beato Bertrando (Arka Błogosławionego Bertrama) – sarkofag skrzyniowy wykonany w l. 1340–1348^[128] w pracowni akwilejskiej Andriolo de Santi'ego (wzmiankowany w l. 1342–przed 1375)^[129] na zamówienie patriarchy akwilejskiego (4 VII 1334–6 VI 1350) Bertrando di San Genesio (zm. 6 VI 1350), który zamierzał złożyć w nim relikwie męczenników – świętych Hermagory i Fortunata, dlatego sarkofag ozdobiony został scenami z życia, męczeństwa i śmierci obu świętych, co współcześnie znajduje odbicie w pierwszej nazwie obiektu – Arka Świętych Hermagory i Fortunata, jednak po wykonaniu sarkofagu, patriarcha nie zdołał zrealizować swoich planów, bo zmarł w 1350, wobec czego zadecydowano, by patriarchę pochować właśnie w owym sarkofagu i stąd wzięła się druga nazwa – Arka Błogosławionego Bertrama; początkowo sarkofag umieszczony był w chórze katedry, jednak w 1865 został przeniesiony do baptysterium, w którym znajduje się do dziś, natomiast ciało patriarchy, z czasem błogosławionego Kościoła rzym.-kat., zostało wyjęte z sarkofagu i obecnie znajduje się w przeszklonej mensie ołtarza Cappella di San Giuseppe (kwestia wspomniana powyżej, w opisie kaplicy [677]) [fot. sarkofagu^[130]: (1) przód (fot. z l. 1935–1945^[131]) [678], (2) przód i lewy bok [679], (3) tył [680], (4) tył i prawy bok [681]]; ponadto, w baptysterium przechowywanych jest kilka fragmentów fresków, których autorstwo przypisuje się Vitale'mu da Bologna (wzmiankowany w l. 1289/1309–1359/1369^[132])^[133], wśród których znajdują się namalowane w l. 1348–1349 trzy sceny: (1) „Flagellazione di Cristo” („Biczowanie Chrystusa”) [fot. (wnętrze baptysterium – fresk na ścianie lewej, nad sarkofagiem) [682], (fresk) [683]], (2) „Salita di Cristo al Monte Calvario” („Chrystus wchodzący na Golgotę”^[134]) [fot. (wnętrze baptysterium – fresk na ścianie na wprost, zawieszony w części górnej ściany) [684], (fresk) [685]], (3) „Ritorno di Tobia” („Powrót Tobiasza”) [fot. (fresk) [686], [687]], wchodzące w skład ekspozycji ruchomej^[135], natomiast wśród pozostałych obiektów, stanowiących trwałe składniki wnętrza baptysterium, a równocześnie związanych z jego wystrojem i pierwotną funkcją, można wyróżnić^[136]: (I) oktagonalny basen chrzcielny, z łac. zwany piscina [fot. [688], [689], [690]^[137]], orientowany w stosunku do planu baptysterium w taki sposób, iż prowadzące do wnętrza zbiornika schodki znajdują się na wprost wejścia do baptysterium z ulicy^[138], (II) sklepienie krzyżowo-żebrowe centralnie spięte kamiennym zwornikiem, ozdobionym płaskorzeźbą wykonaną w 2 poł. XIV w. przez nieznanego artystę z kręgu artystycznego friulskiego, przedstawiającą popiersie patrona baptysterium – św. Jana Chrzciciela (San Giovanni Battista)^[139] [fot. sklepienia [691], [692]], (III) oraz kilka zachowanych fragmentów fresków, namalowanych na ścianach wnętrza baptysterium (na których znajdują się do dziś), do których należą^[140] [PLAN katedry [693]]: (A) „Veduta di palazzi” („Widok pałaców”) wykonany w XVII w. przez nieznanego artystę z kręgu friulskiego, znajdujący się na ścianie nr 1, pod oknem baptysterium [fot. (wnętrze baptysterium – fresk widoczny po prawej stronie, pod oknem) [694], [695], (fresk) [696]], (B) „Transito della Madonna” („Śmierć^[141] Matki Boskiej”) wykonany w l. 1389–1393 przez Leonardo di Nicola di Cagli (wzmiankowany w l. 1370–1403), znajdujący się na ścianie nr 2 [fot. (wnętrze baptysterium – fresk widoczny na wprost, w części dolnej ściany) [697], [698], (fresk) [699]], (C) „Santi” („Święci”) wykonany w 1389 również przez wspomnianego Leonardo di Nicola di Cagli, znajdujący się na ścianie nr 8 [fot. (wnętrze baptysterium – fresk widoczny po prawej stronie, trochę przesłonięty przez stojącą po środku drewnianą ambonę i wiszący na ścianie rysunek, który, jak się zdaje przedstawia rekonstrukcję fresku) [700], (fresk) [701]]^[142];

• wewnątrz katedry: Museo del Duomo [Muzeum Katedry]: mieści się w w/w kaplicach San Nicolò oraz Corpo di Cristo, a w "ekspozycji" m.in. wspomniane powyżej freski i malowidła tablicowe (na desce), oraz^[143] obraz ołtarzowy z 1730 aut. Giovanni'ego B. Tiepolo'a nazywany „Crocifissione”^[144] („Ukrzyżowanie”) albo „Crocifisso con la Madonna, S. Giovanni, Maddalena e S. Biagio”^[145] („Matka Boska, Św. Jan, Maria Magdalena i Św. Błażej przy Ukrzyżowanym”^[146]), który wykonał do Cappella masolina (Kaplicy masolińskiej) w udińskiej katedrze, skąd trafił do Museo [fot. [702]]^[147]; jeden KATALOG (SIRPAC–FVG) niewielkiej części zbiorów Museo del Duomo w Udine, ze zdjęciem i opisem każdego z 10 obiektów, którymi są:

– pochodzące z l. 1250–1424 (niektóre z późniejszymi przeróbkami) szaty liturgiczne, a w tym alba [fot. [703]], dalmatyka [fot. [704]], ornat [fot. [705]] i mitra [fot. [706]], a poza tym chusta [fot. [707]], manipularz [fot. [708]], humerał [fot. [709]], poduszka [fot. [710]] i całun [fot. [fot. [711]; katalog [712]];

• na pd–wsch. pierzei † Oratorio^[148] della Purità [fot. (fasada) [713], (widok z ukosa – fasada i prawy bok świątyni) [714], (z lotu ptaka – na powyższym zdjęciu, nad prawym bokiem fasady katedry) [715]]: ukończone w 1757, wewnątrz mieści podłużną salę modlitewną, ozdobioną dziełami rodziny Tiepolo'ich; w ołtarzu głównym znajduje się obraz z 1756 aut. Giovanni'ego B. Tiepolo'a (1696–1770), zwany „L'Immacolata”^[149] („Niepokalana [Najświętsza Maria Panna]”), albo „Vergine Immacolata”^[150] („Najświętsza Maria Panna Niepokalana”) [fot. (ołtarz) [716], [717], obraz: (1) wersja jaśniejsza z uciętym dołem [718], (2) wersja ciemniejsza całości [719], (3) bez kolorów [720]], natomiast na sklepieniu namalowane w 1759 freski jego autorstwa: w części centralnej, na planie rokokowego prostokąta, stosunkowo spory „L'Assunta” („Wniebowzięcie”) [fot.^[151] (całość fresku) [721], [722], niemal cały fresk, na suficie: (1^[152]) [723], (2) [724], pod kątem: (3) [725], (4) [726], fragmenty fresku: (A) (część środkowa) [727], [728], (B) (część środkowa i górna) [729]], a na jego końcach przylegające dwa, znacznie mniejsze, za to ponoć trochę prowokacyjne, freski nazywane „Glorie di angeli” („Raj aniołów”^[153]) [fot.^[154] (1) górny: (A) [730], (B) [731], (fragment fresku górnego) [732], (2) dolny: (A) [733], (B) [734]]; dla odmiany, na obu długich ścianach bocznych znajdują się monochromatyczne freski autorstwa syna Giambattista'y (Giovanni'ego Battista'y) Tiepolo'a, również malarza, Giandomenico (Giovanni Domenico) Tiepolo'a (1727–1804^[155]) [fot. (lewa ściana od wejścia) (1) [735], [736]], (2) [737]], a w tym m.in. „Lasciate che i fanciulli vengano a me” [fot. (również na lewej ścianie) [738]]^[156];

7) przy via Savorgnana (prowadzi od narożnika Palazzo D'Aronco, czyli obecnego ratusza, na pd-wsch., a więc równolegle do Via Vittorio Veneto, a więc Piazza del Duomo i katedra leżą między obiema ulicami):

• pod nr 12 i 12a Palazzo Valvason–Morpurgo^[157] zwany inaczej Palazzo Morpurgo albo Palazzo Sarmeda Valvasone^[158] [fot. (fasada główna) [739], [740], [741], (elewacja od podwórka) [742], (portyk na podwórku) [743], (jego dwuspadowy dach pokryty dachówką, oraz górną część jasnych ścian fasady i okna ostatniej kondygnacji widać na samym dole fot., poniżej fasady katedry) [744]]: wzniesiony XVI w. z kamienia i otoczaków na planie litery "U", służył jak miejska rezydencja, w 1 poł. XX w. został przebudowany (lub poddany remontowi np. przywracającemu dawny wygląd^[159]) a obecnie służy jako galleria d'arte (galeria sztuki)^[160];

• narożny (via Savorgnana/via Stringher nr 9) Palazzo Susanna: bok budynku znajdujący się wzdłuż via Savorgnana przylega do w/w Palazzo Valvason–Morpurgo [fot. (róg ulic) [745], (róg budynku) [746], [747], (bok przy via Savorgnana) [748], [749], (zachowany fragment fresków) [750]], zaś elewacja główna budynku znajduje się wzdłuż via Stringher [fot. (elewacja) [751], (wejście główne) [752]], która jest ulicą łączącą (idąc w prawą stronę) Piazza del Duomo (do którego, z tego miejsca jest zaledwie kilka kroków) z (idąc w lewą stronę) Piazza XX Settembre 1870^[161]; budynek wzniesiony z cegły i otoczaków, pokryty dachówką, wybudowany został w 1402, a następnie rozbudowany w l. 1540–1560, natomiast obecny wygląd zawdzięcza przebudowie, najpierw w XVIII, a potem w XIX w.; pierwotnie była to miejska rezydencja, a współcześnie jest to dom mieszkalny ze sklepem na parterze^[162];

Castello di Udine [Zamek Udiński]: zespół budowli pałacowo–sakralnych rozpościerający się na szerokim, ufortyfikowanym Wzgórzu (Colle) Zamkowym (del Castello), którego dużą część zajmuje obszerny Plac Zamkowy, trochę podobnie do krakowskiego Wawelu, choć na znacznie mniejszą skalę [fot. (z lotu ptaka, idealnie z północy) [753], (z pd-wsch.) [754], (z południa) [755], (z zachodu) [756], [757], (z pn-zach.) [758]], w skład którego wchodzą: (1) jedyna zamkowa brama wjazdowa z poł. XVI w., (2) długi portyk–rampa z końca XV w. prowadzący od bramy na szczyt Wzgórza, (3) mały romańsko–gotycki kościółek z XII/XIII w., (4) dobudowana do niego w XVI w. dzwonnica, (5) wewnętrzna brama zamkowa z XVI w., przeniesiona na Wzgórze w XX w., (6) olbrzymie skrzydło pałacowo–zamkowe z XVI w., (7) Dom Bractwa religijnego z XV w., (8) siedziba urzędu Chłopstwa z XVI w., a także (8) mury otaczające zewsząd niemal całe Wzgórze, od strony pn-wsch. obrośnięte drzewostanem kryjącym (9) wbudowane w ziemię i ledwo zauważalne fortyfikacje obronne z początku XX w. [RYSUNEK zabudowy Wzgórza, schematyczny, na osi pd–pn (dół–góra), choć z błędnie umiejscowioną dzwonnicą, która jest dobudowana do prawej, a nie do lewej kaplicy bocznej kościoła ^[163] [759]; dla porównania uproszczony plan zabudowy Wzgórza Wawelskiego na osi pd–pn (dół–góra) [760]]. Podobieństwo udińskiego Wzgórza Zamkowego do krakowskiego Wzgórza Wawelskiego wyraża się także w trzech pozostałych aspektach, niezwykle charakterystycznych dla rozległego wzgórza leżącego na skraju starego, historycznego miasta stołecznego. Pierwszym jest kwestia osadnictwa i umiejscowienia ośrodka władzy, gdyż tak, jak Kraków powstał na płaskim terenie u podnóża Wzgórza Wawelskiego, na którym znajdował się warowny gród z prawdopodobną siedzibą władzy plemiennej (władców Wiślan), tak też i Udine powstało na płaskim terenie przylegającym jednym bokiem do Wzgórza Zamkowego, na którym już w I w. p.n.e. Rzymianie wznieśli castrum (z łac. warownia, gród), w którym prawdopodobnie znajdowała się siedziba władzy lokalnej (rzymski urzędnik lub wojskowy). Ponadto tak, jak gród wawelski, który po upadku Wiślan, pod rządami kolejnych najeźdźców, czyli Polan, uzyskał charakter osady zamkowej, z której następnie powstał pierwszy, średniowieczny Zamek Królewski, identycznie stało się z udińskim castrum, który po upadku Cesarstwa Rzymskiego, pod rządami kolejnych najeźdźców, czyli Longobardów, w VI–VIII w. uzyskał charakter osady zamkowej, z której następnie powstał pierwszy, średniowieczny Zamek władców feudalnych. Co więcej – tak, jak Wzgórze Wawelskie było miejscem wzniesienia (X/XI w.) prawdopodobnie pierwszej w okolicach świątyni chrześcijańskiej (Rotunda NMP), co jest jednym z argumentów przemawiających za tym, iż w warownym grodzie wawelskim mieściła się siedziba lokalnych władców, dokładnie tak samo stało się w przypadku udińskiego Wzgórza Zamkowego, na którym najprawdopodobniej w IV w. została wzniesiona pierwsza w okolicach świątynia chrześcijańska (w miejscu obecnego kościółka z XII/XIII w., nomen omen także pod wezwaniem NMP), co również wskazuje, iż mieściła się tu siedziba rzymskiej władzy lokalnej, a także bezpośrednio dotyczy drugiego aspektu, a więc skupienia na wzgórzu, w okresie powstawania osady, pierwszych i/lub głównych ośrodków, tak władzy świeckiej, jak i kultu religijnego. Natomiast trzecią kwestią, równie ciekawą i dającą sporo do myślenia, była rola, jaką w miejscowej kulturze, tradycji i obyczajowości odgrywał "udiński Wawel", gdyż tak, jak ze Wzgórzem Wawelskim, tak i z udińskim Wzgórzem Zamkowym łączy się szereg podań i legend, przede wszystkim nawiązujących do roli mieszczącego się tu ośrodka władzy, wśród których za najbardziej interesującą uważana jest legenda głosząca, iż Wzgórze powstało, a właściwie zostało usypane – co ciekawe – z ziemi przyniesionej w hełmach przez żołnierzy Attyli, gdyż okrutny wódz zapragnął mieć na tyle wysoki punkt obserwacyjny, by móc napawać się z oddali widokiem płonącej Akwilei, którą napadł, złupił i podpalił ^[164]. Podsumowują powyższe porównanie należy jeszcze raz zaznaczyć – oba zamki wykazują identyczny schemat powstawania i transformacji w okresie wielowiekowego kształtowania się w średniowieczu państwowości, a więc ich duże podobieństwo dotyczy wyłącznie początkowej fazy powstawania zabudowy zamkowej, gdyż wynika z podobnej funkcji pełnionej od samego początku przez oba wzgórza, dzięki której w obu przypadkach w zbliżonym celu wznoszono zabudowę świecką i sakralną, która również dzięki tej funkcji mogła w całości (jako zamek) zaistnieć w świadomości zbiorowej i stać się miejscem "specjalnym", a następnie na trwałe zagościć w kanonie ludowych przekazów i legend. Natomiast nie powinno ulegać wątpliwości, iż poza wspomnianą kwestią, nijak nie da się porównywać niewielkiego Zamku w Udine z wielkim kompleksem Wawelskimi, ani pod kontem ilości, różnorodności czy walorów architektonicznych zabudowy, ani związanej z obiektami historii, tradycji czy miejsca zajmowanego w kulturze narodowej, a jedyne na co pod tym kontem ewentualnie można zwrócić uwagę, to zasygnalizowane na wstępie podobieństwo schematu urbanistycznego, a więc występowanie dużego placu zajmującego większą część wzgórza, oraz to, że w obu przypadkach place osiągnęły obecną wielkość wtórnie ^[165].

Skupiając uwagę na średniowiecznym założeniu zamkowym w Udine, powstałym z osady zamkowej pamiętającej czasy longobardzkie, należy na wstępie zdać sobie sprawę z tego, iż na dalszych losach zamku zaważyło przekazanie go w ręce patriarchów akwilejskich, czego miał dokonać cesarz Św. Ces. Rzym. (w l. 967–983) Otto II z saskiej linii dynastii Liudolfingów wystawiając dnia 11 VI 983 odpowiedni dokument ^[166]. Równocześnie należy zaznaczyć, iż powyższy dokument jest najstarszym znanym, przekazującym pierwszą pewną wiadomość o istnieniu zamku w Udine. Kolejnym punktem zwrotnym w historii zamku było przeniesienie do niego w 1222 dotychczasowej siedziby patriarchów mieszczącej się w Akwilei, a następnie użytkowanie Zamku w tym charakterze do ok. 1420.

LISTA WŁADCÓW UDINE (patriarchów akwilejskich) MIESZKAJĄCYCH NA ZAMKU (1222–ok. 1420) ^[167]:

1) 1222–23 V 1251 (patriarcha akwilejski od 1218) Bertoldo di Andechs–Merania ^[168] (ur. ok. 1180, zm. 23 V 1251) [niemiec. Berthold von Andechs–Meranien]

2) 1251–1269 Gregorio di Montelongo

(1269–1279) Filippo di Carintia [niemiec. Philipp von Spanheim]

3) 1273–23 II 1299 Raimondo della Torre ^[169] (zm. 23 II 1299)

(5 III 1299–po 9 VIII 1299 patriarcha–nominat ^[170]) Corrado di Slesia (zm. 11 X 1304) [pol. Konrad II Garbaty z dyn. Piastów; porównaj [761]]

4) 1299–1301 Pietro Gera

5) 1302–1315 Ottobono de Robari

6) 1317–1318 Gastone della Torre ^[171]

7) 1318–1332 Pagano della Torre

8) 4 VII 1334–6 VI 1350 Bertrando di San Genesio ^[172] (zm. 6 VI 1350) [franc. Bertrand de Saint–Geniès] (następnie ogłoszony błogosławionym)

9) 1350–1358 Nicolò di Lussemburgo ^[173] [niemiec. Nikolaus von Luxemburg]

10) 1359–1365 Ludovico della Torre

11) 1365–1381 Marquardo di Randeck ^[174] [niemiec. Marquard von Randeck]

12) 1381–1388 Filippo di Alençon ^[175] [franc.]

13) 1388–10 X 1394 Giovanni di Sobieslav ^[176] (zm. 10 X 1394) [niemiec. Johann Sobieslaus von Luxemburg–Mähren]

14) 1395–1402 Antonio Gaetani ^[177]

15) 1402–1412 Antonio Panciera ^[178]

16) 1412–ok. 1420 (patriarcha do 1439) Ludovico di Teck.

Sytuacja uległa pewnej zmianie w 1420 wraz z utworzeniem weneckiej prowincji Patria del Friuli (Ojczyzna Friulu) złożonej z części terenów Patriarchatu ze stolicą w Udine, w związku z czym od owego 1420 patriarchów zastąpili urzędujący w ich miejsce na Zamku namiestnicy weneccy (luogotenente veneto), a do nich, od 1483 dołączył obradujący również na Zamku, kolejny ośrodek władzy zw. Parlamento della Patria del Friuli (Parlament Ojczyzny Friulu).

LISTA NAMIESTNIKÓW WENECKICH (Luogotenenti della Patria del Friuli) URZĘDUJĄCYCH NA ZAMKU ^[179] (1420–1797) ^[180]:

1) 1420 Roberto Morosini ^[181]

2) 1421 Pietro Loredan ^[182]

3) 1422 Giacomo Trevisan ^[183]

4) 1423 Francesco Foscari ^[184]

5) 1424 Francesco Bembo ^[185]

6) 1425 Sante Sanudo ^[186]

7) 1427 Vital Miani ^[187]

8) 1428 Marco Dandolo ^[188]

9) 1429, 1430 Giacomo Trevisan ^[189]

10) 1431 Gio Contarini ^[190]

11) 1432 Lunardo Zustinian ^[191]

12) 1433 Fantin Viaro ^[192]

13) 1434 Francesco Barbarigo ^[193]

14) 1435 Vital Miani ^[194]

15) 1436, 1437 Luca Tron ^[195]

16) 1437, 1438 Vittor Bragadin ^[196]

17) 1438, 1439 Lorenzo Donado ^[197]

18) 1440 Fantin Viaro ^[198]

19) 1441 Tommaso Duodo ^[199]

20) 1442 Marco Zustinian ^[200]

21) 1443, 1444 Marco Lipomano ^[201]

22) 1444 Dolfin Venier ^[202]

23) 1445, 1446 Matteo Veturi ^[203]

24) 1447, 1448 Francesco Barbaro ^[204]

25) 1448 Andrea Bernardo ^[205]

26) 1450 Fantin Viaro ^[206]

27) 1450, 1451, 1452 Giacomo Loredan ^[207]

28) 1452, 1453 Zaccaria Trevisan ^[208]

29) 1453, 1454, 1455 Nicolo Contarini^[209]

30) 1455, 1456, 1457 Girolamo Barbarigo ^[210]

31) 1457, 1458 Paolo Bernardo ^[211]

32) 1458, 1459 Lunardo Contarini ^[212]

33) 1460, 1461 Ettore Pasqualigo ^[213]

34) 1461, 1462 Lodovico Foscarini ^[214]

35) 1462, 1463, 1464 Giacomo Antonio Marcello ^[215]

36) 1464, 1465 Nicolo Marcello ^[216]

37) 1466, 1467 Davide Contarini ^[217]

38) 1467, 1468 Angelo Gradenigo ^[218]

39) 1468, 1469 Francesco Venier ^[219]

40) 1470, 1471, [Giovanni] Mocenigo ^[220]

41) 1471, 1472 Benetto Venier ^[221]

42) 1472, 1473 Lodovico Bembo ^[222]

43) 1473, 1474 Marino Malipiero ^[223]

44) 1475, 1476 Vital Lando ^[224]

45) 1476, 1477 Giacomo Morosini ^[225]

46) 1477, 1478 Filippo Tron ^[226]

47) 1478, 1479, 1480 ^[227] Giovanni Emo ^[228] [fot.^[229]]:

– marmurowe popiersie wyobrażające namiestnika Giovanni'ego Emo, wykonane w XVII w., aut. nieznany, krąg artystyczny niezidentyfikowany [762],

– „Maometto II consegna a al luogotenente Giovanni Emo l'immagine della Madonna” („Mahomet II przekazuje dla namiestnika Giovanni'ego Emo obraz Najświętszej Panny Marii”) – fresk z 1886, aut. Lorenzo Bianchini ^[230] (1825–1892) [763],

– „Luogotenente veneto Giovanni Emo dona l'icona della Vergine” („Namiestnik wenecki Giovanni Emo ofiarowuje ikonę Najświętszej Panny Marii”) – fresk z 1882, aut. Lorenzo Bianchini (1825–1892) [764]

48) 1480, 1481, 1482 Giacomo Venier ^[231]

49) 1482, 1483 Beneto Trevisan ^[232]

50) 1483, 1484 Luca Moro ^[233]

51) 1484, 1485, 1486 Girolamo Contarini ^[234]

52) 1486, 1487 ^[235] Tommaso Lippomano ^[236]

53) 1487, 1488 (Luogotenente) Luca Navazaro ^[237]

53 A) 1487, 1488 (Vice Luogotenente) Michel Navazaro ^[238]

54) 1488, 1489 Alvise Vendramin ^[239]

55) 1489, 1490 Lodovico Bragadin ^[240]

56) 1490, 1491, 1492 Paolo Barbo ^[241]

57) 1492 Girolamo Vendramin ^[242]

58) 1493 Antonio Ferro ^[243]

59) 1494, 1495 Lunardo Mocenigo ^[244]

60) 1496, 1497 Priamo Tron ^[245]

61) 1497, 1498 [Giovanni] Morosini ^[246]

62) 1498, 1499 Domenico Bollani ^[247]

63) 1500, 1501 Antonio Loredan ^[248]

64) 1501, 1502 Paolo Trevisan ^[249]

65) 1502, 1503, 1504 Baldassarre Trevisan ^[250]

66) 1504, 1505 Antonio Calbo ^[251]

67) 1505, 1506 Francesco Foscari ^[252]

68) 1506, 1507 Pietro Cap[p]ello ^[253]

69) 1507, 1508, 1509 Andrea Loredan ^[254]

70) 1509, 1510 Paolo Gradenigo ^[255]

71) 1511, 1512 Tomaso Donci ^[256]

72) 1512, 1513 Andrea Trevisan ^[257]

73) 1513, 1514 Giacomo Badoer ^[258]

74) 1514, 1515, 1516 ^[259] Lunardo Emo ^[260]

75) 1517, 1518 Giacomo Corner ^[261]

76) 1518, 1519 Lazaro Mocenigo ^[262]

77) 1519, 1520 Francesco Donà ^[263]

78) 1521 Vicenzo Capello ^[264]

79) 1522, 1523 Antonio Bon ^[265]

80) 1523, 1524 Andrea Foscolo ^[266]

81) 1525, 1526 ^[267] Agostino de Mula ^[268]

82) 1526, 1527 [Giovanni] Moro ^[269]

83) 1528 [Giovanni] Basadonna ^[270]

84) 1529, 1530 Antonio Contarini ^[271]

85) 1530, 1531 Alvise Barbaro ^[272]

W l. 1532–1 poł. 1580 źródło IT ASVe sygn. 153 nie wymienia żadnego namiestnika, choć pozostawia podział na "kadencje" oznaczone latami ich trwania ^[273], natomiast spośród urzędujących podówczas namiestników, dwóch wymieniają źródła drukowane, a jednego portal sirpac–fvg:

86) 1552, 1553 ^[274] Francesco Michiel ^[275]

87) 1567 ^[276] Filippo Bragadeno ^[277]

88) (pomiędzy 1573 a 1580) Girolamo Mocenigo ^[278] [fot.^[279]]:

– „Redentore in Gloria (...^[280])” („Zbawiciel w Chwale ...”), nazywany też „Cristo Redentore (...)” („Chrystus Zbawiciel ...”) – obraz olejny na płótnie z 1574, autorstwa znanego malarza friulskiego Pomponio Amalteo (1505–1588) [765], [766], fragmenty obrazu: (1) fragment z lewej strony – św. Jerzy i św. Marek [767], (2) fragment środkowy – Jezus, namiestnik Girolamo Mocenigo i panorama Udine [768], (3) fragment z prawej strony – namiestnik, trzech deputowanych i św. Wawrzyniec [769]

Namiestnicy z lat 2 poł. 1580–1797 (wg. IT ASVe sygn. 153):

89) pomiędzy 1580 a 1586 Marco Zeno ^[281]

90) pomiędzy 1580 a 1586 Girolamo Venerio ^[282]

91) pomiędzy 1580 a 1586 Antonio Cavalli ^[283]

92) pomiędzy 1580 a 1586 Pietro Gritti ^[284]

93) pomiędzy 1580 a 1586 Pietro Capello ^[285]

94) pomiędzy 1580 a 1586, 1587 Carlo Corner ^[286]

W 1586 Francesco Floreani (wzmiankowany w l. 1533–1599) namalował obraz olejny na płótnie „Omaggio del luogotenente e dei deputati al Redentore” („Hołd namiestnika i deputowanych przed Zbawicielem” ^[287]) [fot.^[288] [770]]

95) 1588 Bernardo Nani ^[289]

96) pomiędzy 1589 a 1595 Federico Renier ^[290]

97) pomiędzy 1589 a 1595 Nicolo Donà ^[291]

98) pomiędzy 1589 a 1595 Alvise Bragadin ^[292]

99) pomiędzy 1589 a 1595 Alvise Bellegno ^[293]

100) pomiędzy 1589 a 1595, 1595 Marco Querini ^[294]

101) 1596 Santo Venerio ^[295]

102) 1597, pomiędzy 1597 a 1599 Nicolò Contarini ^[296]

103) pomiędzy 1597 a 1599 Stefano Viaro ^[297]

104) pomiędzy 1597 a 1599, pomiędzy 1599 a 1602 Tomaso Morosini ^[298]

105) pomiędzy 1599 a 1602, pomiędzy 1602 a 1607 Alvise Foscarini ^[299]

106) pomiędzy 1602 a 1607 Xforo Vallier ^[300]

107) pomiędzy 1602 a 1607 Giacoppe Morosini ^[301]

108) pomiędzy 1602 a 1607, pomiędzy 1606 a 1609 Francesco Erizzo ^[302]

109) pomiędzy 1606 a 1609 Bernardino Bellegno ^[303]

110) pomiędzy 1609 a 1618 Antonio Grimani ^[304] [fot.^[305]]:

– „Omaggio del luogotenente Antonio Grimani alla Madonna” („Hołd namiestnika Antonio Grimani’ego przed Matką Boską”) – obraz olejny na płótnie z 1609, aut. Innocenzo Brugno (wzmiankowany w l. 1593–1630) [771]

111) pomiędzy 1609 a 1618 Lunardo Morosini ^[306]

112) pomiędzy 1609 a 1618 Michel Foscarini ^[307]

113) pomiędzy 1609 a 1618 Vicenzo Capello ^[308]

114) pomiędzy 1609 a 1618 Silvestro Morosini ^[309]

115) pomiędzy 1609 a 1618, pomiędzy 1617 a 1622 ^[310] [Giovanni] Basadonna ^[311]

W 1610 Secanti Secante (1571–1636/1637) namalował obraz olejny na płótnie „Omaggio del luogotenente e dei deputati della Città di Udine al Redentore e alla Vergine” („Hołd namiestnika i deputowanych Miasta Udine przed Zbawicielem i Najświętszą Panną Marią” ^[312]) [fot.^[313] [772]]

116) pomiędzy 1617 a 1622 ^[314] Bertuccio Contarini ^[315] [fot.^[316]]:

– „Omaggio del luogotenente Bertuccio Contarini a San Marco” („Hołd namiestnika Bertuccio Contarini'ego przed Świętym Markiem”) – obraz olejny na płótnie z 1619, aut. Secanti Secante (1571–1636/1637) [773], [774]

117) pomiędzy 1617 a 1622 ^[317] Pietro Sagredo ^[318]

118) pomiędzy 1617 a 1622 ^[319] Alvise Mocenigo ^[320]

119) pomiędzy 1622 a 1627 ^[321] lub pomiędzy 1617 a 1622 ^[322] Domenico Rozini ^[323]

120) pomiędzy 1622 a 1627 ^[324] lub pomiędzy 1617 a 1622 ^[325] [Giovanni] Barbarigo ^[326]

121) pomiędzy 1622 a 1627 ^[327] lub pomiędzy 1617 a 1622 ^[328] Girolamo Avran ^[329]

122) pomiędzy 1622 a 1627 ^[330] lub pomiędzy 1617 a 1622 ^[331] [Giovanni] Morosini ^[332]

1627 N.N. (źródło nie wymienia danych osobowych) namiestnik Ojczyzny Friulu, jeden z powyższych z lat pomiędzy 1622 a 1627, lub poniższych z lat pomiędzy 1614 a 1633 ^[333]

123) pomiędzy 1614 a 1633 ^[334] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[335] [Giovanni] Basadonna ^[336]

124) pomiędzy 1614 a 1633 ^[337] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[338] Bertuccio Contarini ^[339]

125) pomiędzy 1614 a 1633 ^[340] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[341] Pietro Sagredo ^[342]

126) pomiędzy 1614 a 1633 ^[343] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[344] Vicenzo Capello ^[345]

127) pomiędzy 1614 a 1633 ^[346] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[347] Silvestro Morosini ^[348]

128) pomiędzy 1614 a 1633 ^[349] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[350] [Giovanni] Barbarigo ^[351]

129) pomiędzy 1614 a 1633 ^[352] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[353] [Giovanni] Morosini ^[354]

130) pomiędzy 1614 a 1633 ^[355] lub pomiędzy 1622 a 1627 ^[356] Federico Sanudo ^[357]

131) pomiędzy 1629 a 1634 Bernardo Volano ^[358]

132) pomiędzy 1629 a 1634 Girolamo Venier ^[359]

133) pomiędzy 1629 a 1634 Marco Loredan ^[360]

134) pomiędzy 1629 a 1634 Federico Sanudo ^[361]

135) 1635 Zorzi Contarini ^[362]

136) 1636, 1637 Alvise Foscarini ^[363]

137) 1638 Girolamo Foscarini ^[364]

138) 1639, 1640 Renier Foscarini ^[365]

139) 1641 Francesco Viaro ^[366]

140) 1642, 1643 ^[367] Nicolò Mocenigo ^[368] [fot.]:

– popiersie namiestnika Nicolò Mocenigo zdobiące jedyną ścianę loggia'i Palazzo del Comune (dawny Ratusz, zwany też Loggia del Lionello), który wznosi się przy głównym placu starówki udińskiej Piazza della Libertà (pierwsze od prawej) [775]

141) 1643, 1644, 1645 Andrea Bragadin ^[369]

142) 1644, 1645, 1646 Girolamo Zustianin ^[370]

143) 1646 Andrea Memo ^[371]

144) 1647 Francesco Grimani ^[372]

145) 1648 Gio Francesco Pisani ^[373]

146) 1649, 1650, 1651, 1652 Francesco Erizzo ^[374]

W 1649 Secanti Secante (1571–1636/1637) namalował obraz olejny na płótnie „Madonna con Bambino, San Sebastiano, San Rocco e luogotenente veneto” („Matka Boska z Dzieciątkiem, Święty Sebastian, Święty Roch i namiestnik wenecki” ^[375]) [fot.^[376] [776]]

147) 1652 Pietro Contarini ^[377]

148) 1653 Polo Nani ^[378]

149) 1654, 1655, 1656 Nicolò Venier ^[379]

150) 1657 Antonio Grimani ^[380]

151) 1658, 1659, 1660 Giacomo Gabrieli ^[381]

152) 1660 Francesco Donà ^[382]

153) 1661, 1662 Vicenzo Venier ^[383]

154) 1662 Francesco Venier ^[384]

155) 1663, 1664 Andrea Da Mula ^[385]

156) 1664, 1665 Marco Antonio Zeno ^[386]

157) 1665, 1667 Alvise Foscarini ^[387]

158) 1667, 1668 Zaccaria Valeresco ^[388]

W 1667 Antonio Carneo (1637–1692) namalował obraz olejny na płótnie „Sacra Famiglia venerata dal luogotenente e da tre deputati” („Święta Rodzina odbierająca cześć od namiestnika i trzech deputowanych” ^[389]) [fot.^[390] [777]]

159) 1669, 1670 Pietro Foscarini ^[391]

160) 1670 Benetto Zustinian ^[392]

161) 1671 Carlo Contarini ^[393]

162) 1672, 1673, 1674 Girolamo Ascanis Zustinian ^[394]

163) 1674 Pietro Grimani ^[395]

164) 1675 Girolamo Loredan ^[396]

165) 1676 [Giovanni] Tron ^[397]

166) 1677, 1678, 1679 Marin Contarini ^[398]

167) 1679 Pietro Venier ^[399]

168) 1680 Francesco Diedo ^[400]

169) 1681, 1682, 1683 Giovanni Cornaro ^[401]

170) 1683 ^[402] Alvise Contarini ^[403]

171) 1684 Pietro Grimani ^[404]

172) 1685, 1686, 1687 Gabriel Marcello ^[405]

173) 1687 Francesco Bonson ^[406]

174) 1688 Alvise Bragadin ^[407]

175) 1689, 1690, 1691 Vicenzo Pisani ^[408]

176) 1691 Francesco Lando ^[409]

177) 1692, 1693, 1694 Tommaso Querini ^[410]

178) 1695 Girolamo Duodo ^[411]

179) 1696, 1697 Francesco Capello ^[412]

180) 1697 Giovanni Zustinian ^[413]

181) 1698 Antonio Zustinian ^[414]

182) 1699 Antonio De Mulla ^[415]

183) 1700, 1701, 1702 Bernardo Cornaro ^[416]

184) 1702 Agostino Nani ^[417]

185) 1703 Girolamo Diedo ^[418]

186) 1704 Lazaro Foscarini ^[419]

187) 1705, 1706, 1707, 1708 Andrea Memo ^[420]

188) 1708 Paolo Donà ^[421]

189) 1709 Bartolomeo Gradenigo ^[422]

190) 1710, 1711 Nadal Donà ^[423]

191) 1712 Antonio Lando ^[424]

192) 1713 Alvise Da Ricin ^[425]

193) 1714, 1715, 1716 Sebastian Mocenigo ^[426]

194) 1716 Giovanni Sagredo ^[427]

195) 1717 Antonio Loredan ^[428]

196) 1718, 1719, 1720 Francesco Bembo ^[429]

197) 1720 Giustino Antonio Erizzo ^[430]

198) 1721 Alvise Renier ^[431]

199) 1722, 1723, 1724 Giovanni Emo ^[432]

200) 1724 Federico Cornaro ^[433]

201) 1725 Guilio Gussoni ^[434]

202) 1726 Bartolomeo Gradenigo ^[435]

203) 1727, 1728, 1729, 1730 Michel Mani ^[436]

204) 1730, 1731 Benetto Nicolò Capello ^[437]

205) 1732 Nicolò Tiepolo ^[438]

206) 1733, 1734, 1735, 1736 Pietro Gorgoni ^[439]

207) 1737 Pietro Grimani ^[440]

208) 1738 Antonio Grimani ^[441]

209) 1739 Girolamo Gradenigo ^[442]

210) 1740, 1741, 1742, 1743 Marco Contarini ^[443]

211) 1743 Francesco Tiepolo ^[444]

212) 1744 Tomaso Michiel ^[445]

213) 1745, 1746, 1747 Alessandro Duodo ^[446]

214) 1747 Girolamo Venier ^[447]

215) 1748 Leonardo Pesaro ^[448]

216) 1749, 1750, 1751 Antonio da Mula ^[449]

217) 1751 Giacomo Miani ^[450]

218) 1752, 1753 Pietro Priuli ^[451]

219) 1754, 1755 Bertucci Contarini ^[452]

220) 1756 Marin Zorzi [Primo] ^[453]

221) 1757, 1758, 1759 Lunardo Donà ^[454]

222) 1759 Francesco Vendramin ^[455]

223) 1760, 1761, 1762 Alvise Mocenico [secondo] ^[456]

224) 1762, 1763 Nicolò Contarini ^[457]

225) 1764, 1765 [Giovanni] Cornaro ^[458]

226) 1766 Alvise Foscari ^[459]

227) 1767, 1768 Vicenzo Tron ^[460]

228) 1768, 1769 Barbon Vicenzo Morosini ^[461]

229) 1770, 1771 Domenico Michiel ^[462]

230) 1771 Bartolomeo Priuli ^[463]

231) 1772 [Giovanni] Manin (zm. 1772) ^[464]

232) 1772, 1773, 1774 ^[465] Francesco Rota ^[466]

233) 1773, 1774 ^[467] Giulio Corner ^[468]

234) 1775 Giulio Cornaro ^[469]

235) 1776, 1777 Gio Alvise Mocenigo ^[470]

236) 1778 Sebastian Zen ^[471]

237) 1779, 1780, 1781 Sebastiano Giulio Zustinian ^[472]

238) 1782 [Giovanni] Barbaro ^[473]

239) 1783 Carlo Antonio Donà ^[474]

240) 1784, 1785 Filippo Nani ^[475]

241) 1786 Almoro Grimani ^[476]

242) 1787 Marco Antonio Zustinian ^[477]

243) 1788, 1789, 1790 Giovanni Battista Redetti ^[478]

244) 1791 Francesco Rota [quinto] ^[479]

245) 1792 Paolo Antonio Erizzo ^[480]

246) 1793 Pietro Canal ^[481]

247) 1794 Anzolo Zustinian [primo] ^[482]

248) 1795, 1796, 1797 Alvise Mocenigo [primo] ^[483]

Wspomniana powyżej forma rządów w weneckiej prowincji, opierająca się o dwuwładzę namiestników weneckich i Parlamentu Ojczyzny Friulu, znalazła swoje wyraźne odbicie po trzęsieniu ziemi z 26 III 1511, gdy to reorganizując zabudowę całego Wzgórza, z jednej strony przystąpiono do kapitalnego remontu części najmniej uszkodzonych budynków (kościółek, Dom Bractwa religijnego i Porticato del Lippomano), a z drugiej strony do wzniesienia w miejsce całkowicie zrujnowanej głównej (średniowiecznej) części zamku, nowego (obecnego), wybudowanego w XVI w., wielkiego skrzydła pałacowo–zamkowego, które – właśnie ze względu na dualizm władzy udińskiej – zostało tak pomyślane, by mieszcząca się w nim sala główna, przeznaczona na obrady Parlamentu, a umiejscowiona w części środkowej pierwszego piętra, miała osobne, za to bezpośrednie wejście od tyłu gmachu, zaś namiestnik i jego domownicy, urzędnicy, goście oraz interesanci, wchodzili osobnym wejściem głównym, dzięki czemu pogodzono w ten sposób dwie, współrządzące prowincją instytucje, umieszczając je w jednym gmachu pałacowo–zamkowym, co dawało wrażenie równości urzędów, dodatkowo podkreślone przez dwa osobne "główne" wejścia, a jednocześnie odgradzało jednych od drugich, zapobiegając narastaniu potencjalnych konfliktów wynikających z "wchodzenia sobie w drogę", tak dosłownie, jak i w przenośni. Również w XVI w., choć trochę inaczej, postąpiono z trzecim, świeżo powstałym ciałem politycznym, również ustanowionym dla współrządzenia prowincją – znanym jako Contadinanza (instytut/urząd Chłopstwa), dla którego, jako dla współrządzącego urzędu, miejsce na wzgórzu się znalazło, ale nie w gmachu pałacowo–zamkowym (co zapewne miało wyraz symboliczny), tylko obok, po stronie bezpośredniego wejścia do sali obrad Parlamentu, we wzniesionym w XVI w., niedużym budynku ulokowanym dość peryferyjnie (co tym bardziej miało wydźwięk symboliczny).

• Arco Bollani: brama zamkowa, nazywana też łukiem triumfalnym, do której ulica prowadzi z Piazza della Libertà [fot. (przód) [778], [779], [780], [781], (część górna bramy z rzeźbą Lwa św. Marka i rzeźba) [782], [783], (tył) [784], [785], [786], [787]] wzniesiona w 1556 wg. projektu Andrea Palladio^[484] (1508–1580) ^[485];

• Porticato del Lippomano zw. też Loggia del Lippomano: zbudowana w stylu gotyku weneckiego w 1487 na zlecenie weneckiego namiestnika Ojczyzny Friulu (w l. 1486, 1487) Tommaso Lippomano ^[486]; jest to zadaszony, otwarty od strony skrzydła zamkowego rzędem portyków^[487] rodzaj rampy, prowadzącej, z jednej strony wzdłuż drogi wiodącej od bramy zamkowej, niemal aż do samego wierzchołka wzgórza, a z drugiej strony wzdłuż pd-wsch. zbocza wzgórza zamkowego; budowla dzieli się na 5 przylegających do siebie części, z których każda wzniesiona jest pod innym kontem i na innej wysokości, natomiast wiodący przez nie trakt, w każdej z 5 części stanowi płaską i podłużną platformę, połączoną z następną kilkoma schodami; uroku dodają budowli wyszukane, gotyckie łuki trójlistne w ośli grzbiet [fot. (z dołu Wzgórza) [788], [789], [790], (z góry) [791], [792], (wejście od dołu Wzgórza) [793], [794], (wyjście na szczycie Wzgórza) [795], (widok z połowy długości) [796], (wnętrze Loggia'i, z dołu i z góry) [797], [798], [799], dwa popiersia zdobiące wnętrze loggia'i ^[488]: (1) w części dolnej loggia'i [800], (2) w części górnej loggia'i [801], [802], (widok z wnętrza portyku) [803], (widok na portyk późnym popołudniem) [804], [805]];

• † Chiesa di Santa Maria di Castello [PLAN ZABUDOWY Wzgórza – kolorem czarnym zaznaczono przedmiotowy kościół wraz z zakrystią (przy prawym boku korpusu świątyni) i dzwonnicą (stoi narożnie przy prawym boku prawej kaplicy bocznej zakończonej absydą oraz sąsiaduje z zakrystią) ^[489] [806]; fot. [807], [808], [809], [810]]: pierwsza budowla sakralna stojąca w tym samym miejscu, została wzniesiona prawdopodobnie w IV w. i była pierwszą świątynią chrześcijańską w okolicy; w wyniku przeprowadzonych badań archeologiczno–architektonicznych wiadomo również, iż w czasach longobardzkich, a więc w VI–VIII w., gdy na Wzgórzu Zamkowym pojawiła się pierwsza osada zamkowa, świątynia została poddana pracom zdobniczym podkreślającym charakter sakralny budowli, oraz świadczącym o przywiązywaniu do niej wielkiej wagi, o czym zaświadcza ważny zabytek z tego okresu – fragment marmurowej płytki umieszczonej na świątyni, z zachowanym na niej fragmentem napisu „...O – LIUTP...”, który po uzupełnieniu brakujących części brzmi „[DOMINI]O – LIUTP[RANDO]”, a więc informuje, iż świątynia podlegała władzy (dominium ^[490]) króla Kr. Longobardów (w l. 712–744) Liutpranda ^[491] [MAPA Królestwa Longobardzkiego pod rządami króla Liutpranda [811]]. Obecnie, w miejscu pierwszej świątyni znajduje się malutki, romańsko–gotycki kościółek, którego bryła pochodzi z przełomu XII i XIII w., mimo, iż w XV–XVIII w. ulegała pewnym zmianom, jak choćby po trzęsieniu ziemi z 1511, gdy to (1) dotychczasową XVwieczną fasadę przebudował architekt Gaspare Negro na obecną, skromną, renesansową [fot. [812], [813]], do której w 1530 dodano portal wejścia głównego – dzieło architekta Bernardino da Morcote (zm. 1542) [fot. (dwa portale – po prawej wejścia głównego do kościoła, na wprost do sąsiedniego Casa della Confraternita di Santa Maria di Castello opisanego poniżej) [814]], (2) oraz wzniesiono stojącą do dziś nową dzwonnicę wysokości 43 m, którą przy prawej kaplicy bliźniej kościółka wybudował w XVI w. Giovanni da Udine (1487–1564) [fot. [815], (widok ze zbocza Wzgórza Zamkowego, przez które przebiega rampa prowadząca na Piazza Primo Maggio) [816], (widok z Piazza Primo Maggio – na dole widać rampę prowadzącą na Wzgórze Zamkowe – fot. dokładna) [817], (partie górne dzwonnicy) [818]], następnie zwieńczoną wykonaną z brązu a niezmiernie charakterystyczną dla friulskich kościołów figurą Anioła Gabriela wskazującego kierunek wiatru [fot. [819], [820], (a jak wygląda prawdziwe oblicze niewinnego aniołka? warto zobaczyć, bo może być ciekawie! :-) [821]]; wnętrze bez sklepienia, przykryte drewnianym dachem, dzięki 4 filarom podzielone jest 2 równoległymi rzędami filarowych arkad konstrukcyjnych (każdy: 2 filary i 3 łuki) na trójnawowe, a ponadto, to właśnie dzięki arkadom kościół zyskuje na wysokości, gdyż ich zasadniczą funkcją jest dźwiganie górnej partii bocznych ścian nawy głównej, wznoszącej się powyżej dachów przykrywających obie węższe i niższe nawy boczne; każda z naw zakończona jest kaplicą o półkolistej, romańskiej absydzie [fot.: widok z zewnątrz na absydy (wyliczając od prawej: absyda prezbiterium, absyda prawej kaplicy bocznej, dzwonnica) [822], (wszystkie trzy absydy i dzwonnica – z prawego ukosa) [823], [824], (wszystkie trzy absydy – z lewego ukosa) [825]], natomiast obszar wnętrza kościoła, od kaplic, do najbliższych im filarów, został oddzielony od pozostałej części wnętrza, poprzez podniesienie podłogi, dzięki czemu głębokość wszystkich 3 kaplic została zaznaczona prowadzącymi do nich schodkami – jednym, do kaplicy prawej, dwoma do kaplicy lewej, i trzema do prezbiterium, które, w związku z powyższym znajduje się między absydą a dwoma pierwszymi filarami, a więc praktycznie nie posiada ścian bocznych, które, z każdej strony zastępuje koniec arkady, czyli łuk; dzięki temu, prezbiterium widoczne jest, nie z jednej, jak to ma miejsce w klasycznej konstrukcji kościołów, tylko z trzech stron, dlatego, dla wyodrębnienia od terenu kaplic, podłoga prezbiterium jest najwyżej położona w całym kościele, a pod łukami, oddzielona od podłogi kaplic bocznych schodami – jednym od wyższej kaplicy lewej, i dwoma od niższej kaplicy prawej [fot.^[492] (widok z końca nawy głównej na prezbiterium) [826], (widok z początku nawy gł. niemal na całe wnętrze kościółka) [827], [828], [829], [830], [831], (widok z końca nawy gł. na początek naw, kruchtę i chór z organami) [832], [833], (wejście na chór) [834]]; surowe wnętrze całego kościoła, miejscami zdobią freski z XIII–XVI w., spośród których najstarsze, wykazujące pewne podobieństwo, po trosze do dzieł artystów zaalpejskich, a trochę do fresków w krypcie bazyliki patriarchalnej w Akwilei ^[493], pochodzą z XIII w. i znajdują się w kaplicy prawej: „Dormitio Virginis” („Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny”), „Battesimo di Cristo” („Chrzest Chrystusa”), a w absydzie kaplicy bardzo dobrze zachowane w czaszy półkopuły „Zdjęcie z krzyża”, poniżej którego, na ścianie absydy znajduje się fresk przedstawiający postacie Apostołów [fot. (widok na kaplicę z połowy długości nawy) [835], (absyda) [836]], czyli o tematyce identycznej, jak tematyka fresku na ścianie absydy w prezbiterium, w której freski pochodzą z XV–XVI w. [fot. [837], [838]]; na ołtarzu prawej kaplicy bocznej ustawiona jest rzeźba z XVI w. przedstawiaj��ca „Matkę Boską adorującą Dzieciątko” [fot. [839]], na ołtarzu lewej kaplicy rzeźba z XV–XVI w. przedstawiająca San Biagio (Świętego Błażeja) [fot. (widok na obie kaplice boczne bez możliwości zobaczenia ołtarza głównego) [840], (rzeźba) [841]], a w ołtarzu głównym znajduje się krucyfiks z XVI w. [fot. [842], [843]]; do kościoła prowadzą 2 wejścia – wspomniane powyżej główne, oraz prowadzące do nawy prawej wejście boczne z prostym portalem romańskim [fot. (portal wejścia bocznego) [844], [845], (portal wejścia bocznego a po prawej widać przylegającą do kościółka zakrystię) [846]]; w południowo-wschodnim narożniku Wzgórza, w którym znajduje się Chiesa di Santa Maria di Castello, tuż obok dzwonnicy znajduje się brama w murach zamkowych, prowadząca na rampę wiodącą przez zadrzewione zbocze Wzgórza Zamkowego, wprost do Piazza Primo Maggio, dwiema alejkami ^[494] [fot. (brama prowadząca na rampę)[847]];

• Arco Grimani ^[495], zwana inaczej Porta Nuova ^[496]: wewnętrzna brama zamkowa przylegająca, z jednej strony do w/w kościoła S. Maria di Castello, a z drugie do Zamku, wiodąca przez nią droga prowadzi na tyły zamkowe, do rozległego Piazzale del Castello; zaprojektowana w XVI w., zbudowana z kamienia ^[497] w 1522 ^[498], pierwotnie stała w mieście, na via Portanuova ^[499], gdzie stanowiła jedną z bram należącą do części wewnętrznego pierścienia średniowiecznych murów miejskich, wyróżnianej jako quinta cinta muraria cittadina (piąty pas murów miejskich ^[500]) ^[501], zaś w obecne miejsce została przeniesiona dopiero w 1902 ^[502], jako pozostałość ze wspomnianych murów, których resztki usunięto ^[503] [fot. (przód) [848], [849], [850], [851], [852], [853], (zwieńczenie przodu) [854], (widoczny fragment tyłu) [855], (cały tył) [856]];

• Casa della Confraternita di Santa Maria di Castello: skromny, gotycki Dom Bractwa religijnego wzniesiony w XV w., przylega do lewej nawy bocznej Chiesa di S. Maria di Castello, a przez Arco Grimani łączy się z Zamkiem [fot. (widok od strony Piazzale del Castello ^[504]) [857], (od lewej Casa, w głębi Chiesa di S. Maria di Castello i dzwonnica, a po prawej Arco Grimani i Castello) [858], [859], (styk budowli, a w tle dzwonnica) [860], (biforium) [861], (wnętrze ^[505]) [862], (widok na strop z tej samej co na poprzedniej fot. strony) [863]];

• Castello [Zamek]: obecny gmach został wzniesiony w XVI w. wg. projektów Giovanni'ego Fontany i Giovanni'ego da Udine (1487–1564), na ruinach średniowiecznych budowli zniszczonych w 1511 podczas trzęsienia ziemi; jest to jedno, wysokie skrzydło pałacowe na planie długiego i szerokiego prostokąta, z wejściem głównym w fasadzie głównej i osobnym wejściem z drugiej strony budynku, prowadzącym do głównej sali w gmach, do którego można się dostać wchodząc po schodach przylegających do podłużnej loggia'i na parterze gmachu; budynek przykryty jest spadzistym dachem, znad którego, na pd-zach. krańcu (od strony starówki) wystaje niepozorna wieżyczka.

Wewnątrz Zamku, o jego dawnej świetności zaświadcza główna komnata reprezentacyjna zw. Salone del Parlamento (Salon Parlamentu), mieszcząca się w części środkowej pierwszego piętra: duża, wysoka, w stosunku do gmachu poprzeczna, na planie długiego prostokąta, którego jeden węższy bok przylega do fasady głównej Zamku i mieści troje dużych i przeszklonych drzwi, które prowadzą na balkon na fasadzie, wiszący nad głównym wejściem zamkowym [fot. (wnętrze Salonu – widok na drzwi prowadzące na balkon) [864], (widok na balkon na fasadzie głównej) [865], (fasada główna z balkonem) [866], (inne ujęcie fasady głównej) [867], [868]], a przeciwległy bok przylega do fasady tylnej Zamku i mieści dwa duże okna, pośrodku których znajdują się wielkie drzwi prowadzące na szczyt schodów, przylegających do tylnego frontu gmachu i umożliwiających wyjście z Zamku wprost na rozpościerający się na jego tyłach, obszerny Plac Zamkowy [fot. (wnętrze Salonu – widok na drzwi prowadzące na Plac Zamkowy) [869], [870], (część fasady tylnej Zamku – widok na drzwi prowadzące do Salonu Parlamentu) [871], (cała fasada tylna) [872]], (fasada tylna z odległości) [873]]; od czasu wybudowania Zamku w XVI w., przez kolejne stulecia, komnata służyła jako sala obrad Parlamento della Patria del Friuli (Parlament Ojczyzny Friulu), któremu zawdzięcza swą obecną nazwę, natomiast z dawnego wyglądu komnaty zachowała się do dziś duża część fresków na ścianach, m.in. autorstwa tworzącego w 2 poł. XVI w. artysty udińskiego Giovanni'ego Battista Grassi'ego (1525–1578) ^[506], Francesco Floreani'ego (wzmiankowany w l. 1533–1599) ^[507] i Pomponio Amalteo'a (1505–1588), przedstawiająca ludzi świętujących wielkość miasta Udine wynikającą z tego, iż należy do Ojczyzny Friulu złączonej z Republiką Wenecką, oraz freski o tematyce „Scene militari” („Sceny wojskowe”), które w 1726 wykonał Gianbattista Tiepolo (1696–1770) [fot. (sześć różnych ujęć komnaty, z widocznymi fragmentami fresków) [874], [875], [876], [877], (większy fragment sceny z końca ściany lewej, gdy się stoi plecami do ściany z balkonem na fasadzie Zamku, widoczny na poprzedniej fot.) [878], [879], [880]], a także wykonany przez wielu artystów w XVI–XIX w. wielki, dekoracyjny, drewniany plafon z 19 płótnami o zróżnicowanej tematyce (mitologiczna, alegoryczna, heraldyczna, oraz portrety grupowe rodzin szlacheckich) [fot. (plafon w poziomie) [881], [882], (fragmenty części środkowej plafonu) [883], [884], [885], [886], [887]], a tuż pod plafonem, czyli na szczycie ścian, znajdują się podpisane nazwiskami wyobrażenia herbów namiestników weneckich rządzących kolejno po sobie od 1420 do 1797; obecnie Salon Parlamentu wraz z pozostałymi komnatami Zamku, mieści Civici Musei e Gallerie di Storia e Arte di Udine (Miejskie Muzea i Galerie Historii i Sztuki Udine), które powstały w 1865, a do Zamku zostały przeniesione w 1906, na które składają się:

(1) Museo Archeologico (Muzeum Archeologiczne): powstałe dzięki zapisom i darowizną donatorów, prezentuje kolekcję ważnych znalezisk z wykopalisk w Akwilei, liczne przedmioty pochodzące z południowej Italii, a w tym terakoty i wazy z Wielkiej Grecji ^[508], oraz bardzo interesujący materiał archeologiczny odnaleziony na terenie Udine a pochodzący z okresu prehistorycznego, rzymskiego, a także wczesnego i późnego średniowiecza [fot. (antyczne szkło rzymskie z ekspozycji owego muzeum ^[509]) [888]; (kolejne naczynia z ekspozycji) [889], (szklana urna z I–II w. n.e. ^[510]) [890], (sala z ekspozycją owego muzeum ^[511]) [891]]; pięć KATALOGÓW (SIRPAC–FVG) zbiorów Museo Archeologico ze zdjęciem i opisem każdego z obiektów:

a) 364 obiekty ceramiczne greckie, a w tym:

– 171 naczyń z 1 poł. VI–przełomu II i I w. p.n.e., głównie z regionu Apulia ^[512], oraz kilka z regionu Kampania ^[513], historycznego regionu Lukania ^[514], z Paestum (lub okolic) ^[515], a także importowane z Grecji korynckie ^[516],

– 193 głównie figurki postaci ludzkich i zwierzęcych z początku VI–II w. p.n.e. z regionu Apulia [892],

b) 43 lampki oliwne z V w. p.n.e.–VI w. n.e. (jedna prawdopodobnie z XIX w.), głównie z regionu Apulia [893],

c) 663 wyroby szklane, głównie naczynia, wśród których należy wyróżnić:

– ok. 610 naczyń antycznych i kilka ozdób, z 1 poł. I–przełomu V i VI w. n.e., przede wszystkim z północno-wschodniej Italii, a w tym ok. 70, na pewno, lub prawdopodobnie powstałych w Akwilei [fot. (nr 10150: ryton z czasów cesarza Trajana ^[517]) [894]] i kilka wyrobów lokalnych [fot. (nr 10308: czara półkulista z IV w. n.e.) [895]], a także m.in. z Italii północnej oraz italskie, wschodniośródziemnomorskie, aleksandryjskie, egipskie, z Bliskiego Wschodu, z Dalmacji, czy choćby z Zachodu (w znakomitej większości zilustrowane fot.),

– ok. 40 naczyń i ich fragmentów, średniowiecznych (z przełomu VI i VII–XV w.) i szesnastowiecznych, przede wszystkim z północno-wschodniej Italii (w znakomitej większości zilustrowane rysunkami) [896],

d) 401 gemm antycznych ^[518], datowanych od II w. p.n.e. do III–IV w. n.e., wszystkie pochodzące, na pewno, albo prawdopodobnie, z pracowni w Akwilei [897],

e) 278 fibul ^[519], datowanych od 2 poł. VII–1 poł. VI w. p.n.e. do 2 poł. IV–1 poł. V w. n.e., niemal każda wykonana z brązu, a jedynie kilka z żelaza lub srebra, albo łączących brąz ze złotem albo srebrem, niemniej, katalog prezentuje tylko część, liczącej ok. 900 egzemplarzy, kolekcji fibul przedrzymskich, rzymskich i wczesnośredniowiecznych, znajdujących się w zasobie udińskiego Museo Archeologico ^[520] [898];

KATALOG ZBIORCZY (SIRPAC–FVG) zasobu Museo Archeologico, ze zdjęciem lub rysunkiem oraz opisem każdego z 3435 obiektów, które ów katalog, nazwany Reperti Archeologici (Znaleziska Archeologiczne), prezentuje, a które cechują:

– bardzo szeroki przekrój czasowy oraz związana z tym najrozmaitsza proweniencja, sięgające okresu paleolitu, neolitu i eneolitu, przez epokę brązu, żelaza, Wielkiej Grecji, przedrzymską i rzymską, oraz całe średniowiecze, na XV i XVI w. skończywszy, wśród których znajdują się obiekty produkcji celtyckiej, etruskiej, lokalnej (m.in. z 2 poł. I w. p.n.e., I, III–IV i IV w. n.e.), akwilejskiej (m.in. z I, II i I–III w. n.e.), Wenetów (włos. paleoveneto) m.in. z IV w. p.n.e. oraz friulskiej (m.in. z I, II i VI w. n.e.),

– i równie szeroki zakres tematyczny, gdyż były to najrozmaitsze przedmioty użyteczności codziennej, religijnej, myśliwskiej, a nawet wojskowej, rolniczej, kupieckiej, rzemieślniczej i t.d., wśród których, wraz z przedmiotami z poprzednich pięciu katalogów tematycznych, znajdują się m.in. ^[521]:

– kamienne (pietra – kamień ^[522]) i krzemienne (selce – krzemień, albo pietra focaia – krzemień):

a) skrobaczki (raschiatoio) [fot. [899], [900]], groty strzał (punta di freccia) [fot. [901]] i rylce (bulino) [fot. [902]],

b) punktaki (punteruolo) [fot. [903]],

c) groty strzał (punta di freccia) [fot. [904], [905], [906]],

d) pochodzący z przełomu neolitu i epoki brązu sierp (falce) z kamienia (pietra – kamień) [fot. (strona 534 nr 13384) [907]],

e) eneolityczny sztylet (pugnale) z krzemienia (selce – krzemień) [fot. (strona 530 nr 13363) [908]],

f) klingi i ostrza (lama; punta) [fot. [909], [910], [911], [912]],

g) szpice (cuspide) [fot. [913], [914]],

h) siekiery (ascia) [fot. [915], [916], [917], [918]], oraz siekierki (accetta) [fot. [919], [920]] i rozmaite pięściaki [fot. [921], [922]],

– różne przedmioty wykonane z kości (osso – kość), a w tym m.in.:

a) dłuta (scalpello) [fot. [923], [924]],

b) skrobaczki (raschiatoio) [fot. [925]] oraz punktaki (punteruolo) [fot. [926], [927]] i szpice (cuspide) [fot. [928], [929]],

– różne przedmioty wykonane z brązu (bronzo – brąz) i żelaza (ferro – żelazo):

a) groty strzał (punta di freccia) [fot. [930]],

b) naczynie etruskie [fot. [931]] i rzymskie [fot. [932], [933], [934]],

c) noże (coltello) [fot. [935], [936]],

d) noże ogrodnicze: (roncola) [fot. [937], [938]] oraz (pennato) [fot. [939], [940]],

e) lemiesz (vomere) [fot. [941]],

f) sierp (falce) [fot. [942]] i mały sierp (falcetto) [fot. [943]],

g) młoty (martello) [fot. [944]], oraz motyki (zappa) [fot. [945], [946]],

h) siekiery (ascia) [fot. [947], [948], [949] i kilofy (piccone) [fot. [950], [951], [952]], [953]],

i) dłuta (scalpello) [fot. [954], [955]], oraz ostrza (lama) [fot. [956]]

j) ostrza dzid (punta di giavellotto) [fot. [957]] i włóczni (lancia) [fot. [958], [959], [960]],

k) umbone di scudo (wypukłe, baldaszkowate, półkoliste guzy – kapturki, umieszczane na tarczy; tarcza – włos. scudo) [fot. [961], [962], [963]],

l) wykute z żelaza spatha (miecz rzymski ^[523]) m.in. z VI i VII w. n.e. [fot. [964], [965], [966], [967]], oraz klingi i brzeszczoty (lama) [fot. [968]],

ł) wczesnochrześcijańska (paleocristiana) lampka oliwna (lucerna) z brązu [fot. [969]] i dzwonki (campanello) [fot. [970], [971]],

– różne przedmioty wykonane z drewna (legno – drewno):

a) łopaty, szufle i czerpaki (pala) [fot. [972], [973], [974]] i szufelka (paletta) [fot. [975]],

– fibule (fibula) [fot. [976], [977], [978], [979], [980], [981], [982], [983], [984]],

– gemmy (gemma) [fot. [985], [986], [987], [988], [989], [990], [991]],

– lampki oliwne (lucerna) [fot. [992], [993], [994], [995]],

– grecka ceramika [fot. [996], [997], [998], [999], [1000], [1001], [1002], [1003]] i figurki gliniane (argilla – glina) [fot. [1004], [1005], [1006], [1007]]

– szklane wyroby (a w tym paciorki – włos. perlina [fot. [1008], [1009]], oraz szklane bransolety na ręce i nogi [fot. [1010], [1011]]) i naczynia (vetro – szkło) [fot. [1012], [1013], [1014], [1015]],

– naczynia gliniane (argilla – glina) [fot. [1016], [1017], [1018], [1019], [1020], [1021]],

– ołowiane (piombo – ołów), brązowe i gliniane odważniki (peso) [fot. [1022]] m.in. do krosna (telaio – krosno) albo do wagi przesuwnikowej (stadera) [fot. [1023], [1024], [1025]],

– wyroby ceglane (mattone – dosłownie – cegła) [fot. [1026]],

– wykonane z brązu i żelaza (ferro – żelazo) ozdoby, a w tym m.in.:

a) pierścionki (anello, cerchietto) [fot. [1027], [1028], [1029], [1030], [1031], [1032]],

b) naramienniki (bracciale) [fot. [1033]] i bransoletki (armilla, cerchietto) [fot. [1034], [1035]],

c) kolczyki (orecchino) [fot. [1036], [1037], [1038], [1039]], wisiorki (pendaglio) [fot. [1040], [1041], [1042], [1043]] i zapinki (fermaglio) [fot. [1044]],

– łańcuchy (catena) [fot. [1045], [1046], [1047]],

– statuetki ludzkie (statuetta maschile – męska) [fot. [1048], [1049], [1050], [1051]], haczyki (gancio) [fot. [1052]] i kołatka (battente) [fot. [1053]],

– gwoździe (chiodo) [fot. [1054]] i guzy (borchia) [fot. [1055], [1056]],

– szpilki (spillo, spillone) [fot. [1057], [1058], [1059]],

– sprzączki (fibbia) [fot. [1060], [1061]],

– lustra (specchio) z brązu [fot. [1062], [1063], [1064]] oraz ich uchwyty (specchio / manico) [fot. [1065], [1066]],

– podkowy z żelaza [fot. [1067], [1068]], warząchwie (cucchiaio) z brązu z XV i XVI w. [fot. [1069]],

– spora kolekcja ceramiki i skorup ceramicznych z XV i XVI w. produkcji weneckiej, wschodniej i friulskiej [fot. [1070], [1071], [1072], [1073], [1074], [1075], [1076], [1077], [1078]],

– naczynia gliniane z XIV, XV i XVI w. (argilla – glina) [fot. [1079], [1080], [1081], [1082], [1083]],

– a nawet starożytne igły (ago) [fot. [1084], [1085], [1086]], naparstki (ditale) z XV w. [fot. [1087], [1088], [1089]], oraz klucze (chiave) starożytne i średniowieczne, żelazne [fot. [1090], [1091], [1092]] i brązowe [fot. [1093], [1094]],

– i dziesiątki podobnych przedmiotów [1095];

(2) Gabinetto Numismatico (Gabinet Numizmatyczny) – prawdziwa gratka dla pasjonatów – może pochwalić się imponującą kolekcją ponad 60 tysięcy monet, 4 tysięcy medali i ekspozycją licznych banknotów [fot. (staroż. Grecja, tetradrachma – 4 drachmy, z Gabinetto Numismatico) [1096]]; sześć KATALOGÓW (SIRPAC–FVG) niewielkiej części zbiorów Gabinetto Numismatico ze zdjęciem i opisem każdego z obiektów:

a) 537 monet z końca VI w. p.n.e.–początku I w. n.e., z kolekcji monet antycznej Sycylii [1097],

b) 583 banknoty z XVIII w. [1098],

c) 168 monet z XVI–XIX w. z bardzo ciekawej kolekcji monet i medali średniowiecznych i nowożytnych z mennic Toskanii [1099],

d) 63 medale z XVIII–XX w. z jeszcze ciekawszej kolekcji medali z państwowej składnicy kruszców [1100],

e) 62 monety z kolekcji monet wydobytych podczas prac archeologicznych w Udine i na terytorium Friuli [1101]],

f) 18 banknotów, z datami emisji 2 I 1918–[1944], wydrukowane w Udine w „zecca” (po włos. „mennica”) ^[524] [fot. (50 lirów z 1944 ^[525]) [1102], [1103]; katalog [1104]];

(3) Gabinetto dei Disegni e delle Stampe (Gabinet Rysunków i Sztychów): posiada zbiór liczący w całości ponad 8 000 egzemplarzy, głównie artystów szkoły friulskiej oraz weneckiej, z którego eksponuje kolekcję 200 specjalnie wybranych rysunków, a w tym, tak wielkich sław jak Albrecht Dürer (1471–1528), Rembrandt Harmensz van Rijn (1606–1669), Giovanni Battista Tiepolo (1696–1770), oraz Piranezi [fot. (jedna z akwafort z ekspozycji) [1105], (sale z ekspozycją owego Gabinetu ^[526]) [1106]];

(4) Museo Friulano della Fotografia (Muzeum Friulskie Fotografii): otworzone w 2001, prezentuje sto najlepszych fotografii pochodzących ze zbiorów Fototeki (liczących ponad sto tysięcy fotografii), a najstarsze z tej setki datowane są na 1856, natomiast większa część ekspozycji to i tak najstarsze ze znanych, zachowanych fotografii z Udine i z okolic [fot. (fragment ekspozycji owego muzeum ^[527]) [1107]];

(5) Pinacoteca del Castello (Pinakoteka Zamku), inaczej Galleria d'Arte Antica (Galeria Sztuki Dawnej): przechowuje dzieła ofiarowane przez osoby prywatne oraz skasowane zgromadzenia sióstr zakonnych, a także nabyte w ciągu ostatnich dziesięcioleci, zaś bogata ekspozycja daje pełen przekrój historii sztuki friulano–veneta (friulsko–weneckiej) z końca XIV–1 poł. XIX w., poczynając od fresków:

– jak choćby znane malowidło naścienne wykonane w technice fresku, a nazywane od przedstawionego tematu „Figure in giardino” („Postacie w ogrodzie”) z 2 poł. XIV w., autorstwa nieznanego artysty ze szkoły emiliano–friulana (emilsko–friulskiej) [fot. [1108]] ^[528],

przez nastawy ołtarzowe i malarstwo witrażowe:

– żeby tu tylko wspomnieć o przypisywanych ^[529] dla Stefano di Settecastelli (wzmiankowany w l. 1448–1465) ^[530] niezwykle ciekawych malowidłach z 2 poł. XV w., znajdujących się na dwóch witrażach, a noszących jednakową nazwę „Madonna con il Bambino e il Castello di Udine” („Matka Boska z Dzieciątkiem i Zamek w Udine”), która są pochodzącą z epoki ikonografią średniowiecznego Zamku w Udine zniszczonego podczas trzęsienia ziemi 26 III 1511:

1) witraż pierwszy [fot. [1109]],

2) witraż drugi [fot. [1110]],

a na malarstwie sztalugowym, tak tablicowym (na desce), jak i klasycznych płótnach kończąc, obfitującym w szereg dzieł tak ważnych mistrzów jak: bardzo znany artysta z regionu Carnia (Karnia) Nicola Grassi ^[531] (1682–1748) ^[532], Antonio Carneo (1637–1692) ^[533], Pellegrino da San Daniele (1467–1547), malarz wenecki Jacopo Negretti zw. Palma il Giovane ^[534] (1544 Wenecja–1628 Wenecja), Giovanni Antonio de Sacchis zw. il Pordenone (1484 Pordenone–1539 Ferrara) ^[535], Andrea di Bertolotto zw. Andrea Bellunello (wzmiankowany w l. 1455–przed 1495) ^[536], malarz friulski Pomponio Amalteo (1505 Motta di Livenza–1588 San Vito al Tagliamento), Vittore Carpaccio (ok. 1465–1526), Angelo Bronzino (1502–1570), Francesco Floreani (wzmiankowany w l. 1533–1599) ^[537], Bernardo Strozzi (ok. 1581/1582–1644) ^[538], Fulvio Griffoni (1589–1664) ^[539], Michelangelo Merisi da Caravaggio ^[540] (1571–1610):

– „San Francesco che riceve le stigmate” („Święty Franciszek otrzymujący stygmaty”), lub „San Francesco d'Assisi riceve le stimmate” („Święty Franciszek z Asyżu otrzymujący stygmaty”) ^[541] z l. 1590–1599 ^{[542] [543]} [fot. (sirpac–fvg) [1111], (vivibassano.it) [1112], (Wikipedia) [1113], (fragment) [1114]],

przypisywany dla Giovanni'ego Battista'y Cosattini'ego (1641–1698) obraz:

– zwany „Veduta di Udine” („Panorama Udine”), albo „Pianta della Città di Udine” („Plan Miasta Udine”), namalowany w l. 1658–1660 ^[544] [fot. całości: [1115], (inna wersja fot.) [1116], fragmenty: [1117], [1118], [1119]],

kilka dzieł Giovanni'ego B. Tiepolo'a (1696–1770):

– wspomniane powyżej freski przedstawiające „Scene militari” („Sceny wojskowe”) w ozdobionej przez niego w 1726 Salone del Parlamento (Sali Parlamentu),

– dwa obrazy, które namalował w 1737 dla Casa dei Filippini (Domu Księży Filipinów) w Udine, nast. przechowywane w Chiesa dei Filippini, skąd trafiły do Muzeum: (2A) „San Francesco di Sales” („Św. Franciszek Salezy”) [fot. (całość) [1120], [1121], (kadr twarzy) [1122]], oraz (2B) „L'Angelo custode” („Anioł Stróż”) [fot. (dwie wersje dobre) [1123], [1124], (wersja najlepsza, ale znakowana gmerkiem Muzeum) [1125], (i jeszcze lepsza, ale obcięty dół) [1126]],

– alegoryczny obraz „La Fortezza e la Sapienza” („Siła i Mądrość”) ^[545], zwany także „La Virtù e la Nobiltà trionfano sull'Ignoranza” („Męstwo i Szlachetność triumfujące nad Ignorancją”) ^[546], który artysta namalował w 1740 do plafonu w Palazzo Caiselli w Udine, skąd trafił do Muzeum [fot. (wersja słabsza) [1127], (wersja lepsza) [1128]]; obraz przedstawia personifikację trzech grup ludzkich cech – na górze, postać po lewej stronie, z lancą w dłoni, interpretowana jest jako "siła", "męstwo" lub "odwaga", postać obok, ze złotym posążkiem w wyciągniętej ku górze ręce (być może jest to Minerwa), utożsamiana z "rozumem", "mądrością", "szlachetnością" lub "wyższością moralną", obie triumfują nad ledwie widoczną postacią u samego dołu, spadającą we wzgardzie i upodleniu w czeluście niepamięci, którą identyfikuje się z "prostactwem", "ciemnotą", "ignorancją", gnuśnością i kołtuństwem – cechami jakże charakterystycznymi dla niektórych nacji (!), dlatego też dzieło odbił się szerokim echem wśród ówczesnych, także ze względu na czasy, w których powstało ("siła" i "mądrość" przypisywane były przez animatorów kultury, czyli pieniądze weneckich kupców, ich ojczyźnie Wenecji, która od XVI w. dzierżyła władzę we Friuli) i do dziś wzbudza szerokie zainteresowanie, jako dzieło przedstawiające wciąż aktualny temat odwiecznego ścierania się ludzkich zalet, z ułomnościami, ludzi światłych, z ciemnym gminem, co w przedstawionej przez Tiepolo'a apoteozie najwyższych przymiotów ludzkiego charakteru, idei, światopoglądu, spycha na plan dalszy człowieka, bo wskazuje dalokowzrocznie na triumf, nie tyle samych mądrych ludzi, ile ich szerokich horyzontów, nie tyle moralistów czy filozofów żyjących wzniosłymi ideami, ile ich wiecznie żywych poglądów i zawsze aktualnych idei ^[547],

– jedno z najsłynniejszych płócien Tiepolo'a „Consilium in arena” („Konsylium na Arenie”) z 1750 [fot. (całość) [1129], [1130], (prawie całość, za to znacznie większa) [1131]],

malarz udiński Odorico Politi (1785–1846) ^[548]:

– obraz z 1820–1821 „Madonna in trono con Bambino” („Tronująca Matka Boska z Dzieciątkiem”),

a także, co jak na Pinakotekę może wydawać się nietypowe, zbiór dzieł aut. Domenico da Tolmezzo (1448–1507), a w tym:

– pala d'altare di Santa Lucia (retabulum Świętej Łucji) z 1479, które Domenico wykonał dla katedry w Udine, a dziś przechowywane jest w Pinakotece zamkowej ^[549].

Ponadto należy wspomnieć, iż w skład Civici Musei (Miejskich Muzeów) w Udine wchodzą także:

(I) Fototeca: wspomniana powyżej, licząca zbiór ponad 100 000 fotografii;

(II) Biblioteca d'Arte (Biblioteka poświęcona Sztuce): specjalistyczna, z zasobem bibliotecznym liczącym 35 000 woluminów, obejmującym katalogi muzeów, ekspozycji i wystaw, tak europejskich, jak i spoza Europy, oraz czasopisma specjalistyczne;

(III) Armeria Storica (Muzeum broni Historycznej): obecnie ekspozycja znajduje się w nieodległej od Udine, słynnej Villa Manin di Passariano [(artykuł o Villa Manin – włos.) [1132]; (makieta Villa Manin) [1133]];

• Casa della Contadinanza: Dom Chłopstwa czyli siedziba powołanego w 1518 w celu wspierania i ochrony interesów mieszkańców wsi "istituto della contadinanza" (instytutu/urzędu chłopstwa, w skrócie zw. "Contadinanza"); budynek wzniesiono w XVI w., jednak z biegiem czasu, opustoszały, uległ zniszczeniu, skutkiem czego musiał przejść w 1931 kapitalny remont [fot. [1134], [1135], [1136], [1137]; (zimą) [1138], [1139]];

• Piazzale del Castello: olbrzymi, zajmujący większość wzgórza zamkowego plac (stąd nazwany "piazzale" – "duży, otwarty plac"), a właściwie okolony nieregularną, żwirową drogą trawnik, z centralnie położoną niewielką studnią [fot. (cembrowina studni) [1140]]; "Piazzale" okolony jest murami obudowującymi zbocza wzgórza zamkowego, z których można oglądać wspaniałą panoramę miasta oraz Alp świetnie widocznych ze Wzgórza Zamkowego [fot. (widok "ogólny" z Zamku) [1141], [1142], [1143]; PANORAMA zachodniej części miasta z murów: (1 i 2) opis ^[550] [1144], [1145], (3) z prawej ceglana wieżyczka z blankami ^[551] [1146]; PANORAMA miasta z wieżyczki zamkowej: (1) części północnej miasta [1147], (2) części północno-wschodniej [1148]; (widok na Zamek i wieżyczkę z Via della Prefettura – fot. dokładne) [1149]];

[Widoki z wieżyczki zamkowej: (1) panorama południowej część starówki (A) [1150], (B) [1151], (2) panorama pd-zach. część starówki [1152]]

1) przy Piazza XX Settembre 1870, kiedyś wznosił się również Palazzo dei Della Torre, następnie zburzony, natomiast pozostałe po nim dwie wielkie rzeźby z XVII w., przedstawiające Kakusa i Herkulesa, zostały ustawione na Piazza Libertà, gdzie znajdują się do dziś; [fot. (zabudowa pierzei północno-zachodniej placu) [1153], [1154], (widok z pn-zach. rogu placu na dwie pierzeje) [1155], (widok z pd-zach. rogu placu na te same pierzeje) [1156], (widok na zachodnią pierzeję) [1157], [1158]] obecnie przy Piazza XX Settembre 1870 wznoszą się:

• na zach. pierzei Palazzo Antivari–Kechler: neoklasyczny z XIX w., dzieło architekta Jappelli'ego [fot. historyczna ^[552] z ok. 1880, aut. anonimowy [1159], (historyczna z internetu) [1160], (współczesna) [1161]];

• na wsch. pierzei pod nr 2 Palazzetto Veneziano ^[553] zwany inaczej Casetta Veneziana ^[554] (Domek Wenecki) [fot. (fasada – na wprost) [1162], [1163], (część środkowa fasady – w pionie) [1164], (część środkowa fasady – w poziomie) [1165], (bardzo szczegółowa fot. środkowego okna) [1166], (budynek widziany z prawego narożnika – po prawej stronie via Stringher, a na jej końcu katedra ^[555]) [1167], (budynek widziany z lewego narożnika) [1168]]: budynek został wzniesiony w XV w., ale po jego zniszczeniu, obecny jest rekonstrukcją z 1929 ^[556]; obecnie, w korpusie centralnym mieszczą się biura ^[557];

2) przy via Beato Odorico da Pordenone (budynki leżące 'vis a vis'):

• Antico Ospedale di Santa Maria dei Battuti (Dawny Szpital): zbudowany w XIII w. dla bractwa Santa Maria dei Battuti, obecnie mieści biura magistratu;

• ex Chiesa di San Francesco: niegdysiejszy kościół z dzwonnicą, wybudowany w XIII w., konsekrowany w 1266, a charakteryzujący się niespotykaną konstrukcją wnętrza z trzema absydami ^[558] [fot. (plan) [1169], (widok od strony fasady – z prawego ukosa) [1170], (fasada) [1171], (widok od strony fasady – z lewego ukosa) [1172], [1173], [1174], (fot. dokładna – z prawej widać koniec sąsiadującego z kościołem z prawej strony a opisanego poniżej Ospedale Vecchio – Szpital Stary) [1175], (lewa część korpusu i nawy poprzecznej z lewego ukosa) [1176], (wejście boczne w lewej ścianie korpusu) [1177], (ściana lewego końca nawy poprzecznej) [1178], (widok od strony prezbiterium – z prawego ukosa) [1179], (fot. współczesne – widok od prezbiterium z prawego ukosa) [1180], (widok od prezbiterium z prawego ukosa – fot. historyczna z ok. 1880 ^[559]) [1181], (prezbiterium i kaplice bliźnie) [1182], (widok od strony prezbiterium – z lewego ukosa) [1183], (prawa część korpusu, nawy poprzecznej i kaplicy bliźniej z lewego ukosa) [1184]]; obecnie kościół służy jako miejsce zorganizowanych wystaw, niemniej bryła dawnej świątyni została w pełni zachowana, co widać również wewnątrz: zachowana absyda, a na ścianach miejscami freski z przełomu XIV/XV w., jak choćby w centralnej absydzie „Lignum Vitae” (łac. „Drzewo Życia”) z XIV w., „Annunciazione” („Zwiastowanie”) w łuku chóru, czy „San Martino” („Święty Marcin”) na prawej ścianie;

3) Ospedale Vecchio (Szpital Stary) [przy Largo Ospedale Vecchio, parę kroków na południe od ex Chiesa di S. Francesco]: duży gmach, wznoszony w XVIII w., początkowo wg. projektu architekta Bianchi'ego, obecnie ciekawa kompozycja architektoniczna harmonijnie łącząca wyeksponowany stary budynek z wbudowanymi weń nowoczesnymi plombami, mieści Tribunale (sąd/trybunał) [fot. (widok z lewego ukosa na budynek od strony fasady głównej starej części) [1185], (z prawego ukosa) [1186], [1187]];

4) przy Piazza Garibaldi:

• na placu Monumento a Giuseppe Garibaldi [Pomnik Giuseppe Garibaldi'ego]: postawiony w XIX w. [fot. (niestety, jakość kiepska, a do tego dwie sygnowane przez środek napisem własnościowym) [1188], [1189], [1190], [1191]];

• na zach. pierzei pod nr 18 i 19 ^[560] Palazzo Mangilli–del Torso ^[561], zwany też Palazzo Antonini, Mangilli, del Torso ^[562]: wybudowany na miejską rezydencję, na planie prostokata z podwórkiem, z kamienia i cegły ^[563] w XVI w., a obecną fasadę wykonano w XVII w. ^[564], przerabiając poprzednią pochodzącą z l. 1577–1599 ^[565]; obecnie mieści się tu siedziba CISM (Centro Internazionale delle Scienze Meccaniche – dosłownie Centrum Międzynarodowe Nauk Mechanicznych) [fot. (fasada z lekkiego ukosa z lewej) [1192], (fasada z ukosa z prawej) [1193], (fasada na wprost) [1194], (część środkowa fasady na wprost) [1195], (prawa brama i balkony) [1196], (balkon środkowy zwieńczony rzeźbami i wiszącym nad nim kartuszem) [1197]]; dwa KATALOGI (SIRPAC–FVG) głównie wnętrz Palazzo Mangilli–del Torso oraz znajdujących się w nich obiektów:

1) lista 61 obiektów (fotografii z opisem) obejmująca m.in.:

– fasadę, wnętrza, a w tym zdobioną rzeźbami z XIX w. klatkę schodową pochodzącą prawdopodobnie z XVII w., dekoracyjne stropy sal oraz kominki z XIX w., a także znajdujące się na podwórzu cembrowinę studni i loggia'ę z XVI w. oraz fontannę z XVII w.,

– stół z XVI w., meble z XVIII i XIX w., a także stiuki z XIX w. m.in. aut. Giovanni'ego Pontoni'ego (wzmiankowany w l. 1851–1852), panele z 2 ćwierci XX w. i żyrandole z 1 poł XX w.,

– olejne malowidła ścienne z XVIII–pocz. XX w., freski z 2 poł. XVIII–2 poł. XIX w., m.in. znanego artysty Andrea Urbani'ego (1711–1798), Francesco Chiarottini'ego (1748–1796), Tommaso Türk'a ^[566] (1824–ok. 1880), oraz również znanego Domenico Fabris'a ^[567] (1814–1901), a także obrazy z 2 poł. XIX–1 poł. XX w., m.in. aut. Jacopo d'Andrea (1819–1906), a także rzeźby aut. Luigi'ego Minisini'ego (1816–1901) [1198],

2) lista wymieniająca zaledwie jeden obiekt (fotografia z opisem), tzn. adamaszek obiciowy ścian (tapicerka) z XVIII w. [1199];

5) w południowych okolicach starówki:

• † Chiesa di Santo Spirito ^[568] albo Chiesa dello Spirito Santo ^[569] [via Francesco Crispi]: arcydzieło architektury XVIII w., wzniesiony w l. 1738–1743 z cegły i kamienia (ze stropem kolebkowym z cegły) ^[570] wg. projektu weneckiego architekta Giorgio Massari'ego ^[571] (ok. 1686–1766) ^[572], który przewidywał jedną nawę na planie kwadratu z wklęsłymi narożnikami, dwie kaplice boczne oraz prezbiterium absydalne naprzeciwko jedynego wejścia do kościoła ^[573], a który następnie w części zmodyfikowano ^[574] [PLAN wnętrza kościoła [1200]; fot. (fasada) [1201] ^[575], (dzwonnica z tyłu kościoła) [1202]]; w l. 1840–1849 kościół został przebudowany ^[576], a w 1983 poddany kolejnej "modyfikacji" w ramach prac konserwatorskich ^[577], obecnie stanowi "własność prywatną" użytkowaną wciąż w charakterze świątyni ^[578];

6) w południowo-zachodnich okolicach starówki, wzdłuż malowniczej via Grazzano, biegnącej od wyżej wspomnianego Piazza Garibaldi, na południowy-zachód, znanej w Udine z mieszczącego się przy jednym z jej rogów domu z XV w., w którym, w 1487 roku przyszedł na świat słynny artysta udiński Giovanni Ricamatore zwany Giovanni da Udine ^[579]:

• Palazzo Giacomelli: niegdyś siedziba Museo Friulano di Storia Naturale (Muzeum Friulskie Historii Naturalnej), które obecnie mieści się przy via Marangoni nr 39 i 41 [fot. (fasada) [1203], [1204]];

• † Chiesa di San Giorgio maggiore lub Chiesa di San Giorgio martire ^[580] [nieopodal Palazzo Giacomelli, przy via Grazzano] [fot. (fasada) [1205], [1206]]: wzniesiony z otoczaków, cegły i kamienia w l. 1760–1781 kościół z dzwonnicą [fot. (dzwonnica) [1207], [1208], [1209]], dzieło Francesco Fosconi'ego (wzmiankowany w l. 1717–1724) ^[581]; wewnątrz w ołtarzu znajduje się obraz z 1529 przedstawiający „San Giorgio che uccide il drago” („Św. Jerzy zabijający smoka”) aut. Sebastiano Florigerio ^[582];

7) Museo Friulano di Storia Naturale [via Marangoni nr 39 i 41]: ;

[Panorama zachodniej część starówki – widok z wieżyczki zamkowej [1210]]

1) Piazza Matteotti [fot. (z lotu ptaka z pn-zach.) [1211]], uprzednio zwany Piazza San Giacomo ^[583], Mercato Nuovo lub Piazza delle Erbe ^[584] [fot. historyczne ^[585]: (1) z ok. 1880 [1212], (2) z 1944 [1213]; fot. współczesne: (1) panorama z wieżyczki zamkowej [1214], [1215], (2) pierzeje: (A) północna [1216], (B) większa część północnej [1217], (C) większa część północnej oraz północno-wschodnia (fot. panoramiczna, bardzo szczegółowa) [1218], (D i E) róg północnej oraz północno-wschodniej (wyraźnie widać narożnik Palazzo del Monte di Pietà) [1219], [1220], (F) północno-wschodnia (fot. panoramiczna, bardzo szczegółowa) [1221], (G) róg pierzei północno-wschodniej oraz południowo-wschodniej [1222], (H) trzy pierzeje razem: północna, północno-wschodnia i południowo-wschodnia (fot. pseudo panoramiczna, złożona z dwóch) [1223], (I) południowo-zachodni róg placu (widok z 3-4 pietra kamienicy) [1224]; fot. z dnia targowego: [1225], [1226], [1227]]; jest to jeden z piękniejszych placów starówki, wytyczony na planie nieregularnego czworoboku, znany z kilku interesujących obiektów, wśród których na czoło wysuwają się dwie, przylegające do siebie bokami świątynie – Chiesa [Kościół] di San Giacomo apostolo, którego fasadę wieńczy dzwonnica, oraz Cappella [Kaplica] delle Anime, z fasadą ozdobioną w zwieńczeniu czterema rzeźbami ustawionymi na balustradzie [fot. [1228]], któreż to świątynie, na pierwszy rzut oka, dla osoby niezorientowanej sprawiają wrażenie, jakby ich przylegające do siebie bokami fasady były jedną, za to dziwną, dwuczęściową, co zostaje spotęgowane wrażeniem jakie powstaje po wejściu do wnętrza świątyń, ponieważ nawy obu świątyń, do tego podobnej długości, zostały ze sobą połączone przejściem, co zdaje się potwierdzać, że to jedna, za to bardzo dziwna świątynia, o dwóch nawach i dwudzielnej fasadzie;

• † Chiesa di San Giacomo apostolo [fot. [1229], [1230]; fot. świątyni w zabudowie szeregowej – stoi po lewej stronie (z fasadą zwieńczoną dzwonnicą): [1231], [1232], [1233], [1234], (widok ze Wzgórza Zamkowego – dobrze widać po dachach obu świątyń, dwie oddzielne nawy, de facto, że to dwie odrębne, choć przylegające do siebie świątynie) [1235]]: ukończony w 1378 ^[586] (tudzież w 1398 ^[587]), z lombardzką fasadą z XVI w. wzniesioną z kamienia z Istrii wg. projektu architekta Bernardino'a da Morcote (zm. 1542), na której szczycie znajdują się: po bokach dwa ukośne szeregi ślimacznic (wolut), w których środku znajdują się konchy – symbol patrona kościoła, czyli S. Giacomo'a (św. Jakuba) [fot. (górna część fasady) [1236], (fot. dokładne zwieńczenia fasady) [1237], [1238]], a między nimi zajmuje się wdzięczna campaniletto (mała dzwonnica) [fot. (dzwonnica) [1239], [1240], (tarcza zegarowa w dolnej części dzwonnicy – fot. b. dokładna) [1241]; (wnętrze kościoła) [1242], [1243]];
• † Cappella delle Anime, rzadziej nazywany Oratorio [Oratorium] della Madonna del Suffragio [fot. (świątynia po prawej stronie Kościoła św. Jakuba Apostoła, z fasadą zwieńczoną czterema rzeźbami) [1244], [1245]]: wzniesiona w XVIII w., przylega do prawego boku Chiesa di S. Giacomo, z którym jest wewnątrz połączona poprzez swoją kruchtę, w której, na lewej ścianie znajduje się przejście do kościoła św. Jakuba; na szczycie fasady kaplicy, na balustradzie stoją cztery rzeźby, spośród których dwie środkowe przedstawiają główne cnoty chrześcijańskie znane z Listu do Koryntian w Nowym Testamencie ^[588], a więc „Fede” („Wiara”) z krzyżem [fot. [1246]], i „Speranza” („Nadzieja”) z kotwicą [fot. [1247]], zaś po bokach dwie rzeźby aniołów [fot. (rzeźba z lewej strony) [1248], (rzeźba z prawej strony) [1249]], natomiast wewnątrz kaplicy znajdują się różnorakie cenne dzieła, wśród których za najważniejsze uważana jest rzeźba „Fede Velata” („Wiara Ukryta”) z XVIII w. aut. Corradini'ego [fot. (wnętrze) [1250], (freski na stropie) [1251]];

• Fontana: stojąca na środku placu fontanna z 1543, dzieło Giovanni'ego da Udine (1487–1564) [fot. [1252], [1253], [1254], [1255]];

• Colonna votiva [kolumna wotywna] con la statua [z rzeźbą] della Madonna con Bambino [Matki Boskiej z Dzieciątkiem] z 1487 [fot. [1256], [1257], (rzeźba na kolumnie) [1258], [1259]];

2) † Chiesa di San Pietro Martire [narożny via Valvason/via Paolo Sarpi]: kościół, dawniej bardzo ważnego w Italii klasztoru OO. Dominikanów, konsekrowany w 1285, przebudowany w XVIII w. [fot. (fasada) [1260], (dzwonnica) [1261]]; do cenniejszych dzieł z wnętrza świątyni zalicza się ołtarzowy obraz olejny na płótnie z 1578 „Martirio di San Pietro” („Męczeństwo Świętego Piotra”) aut. Pomponio Amalteo'a (1505–1588) ^[589] [fot. [1262]], powstały po 1501 obraz olejny na płótnie „Madonna in trono con Santi” („Tronująca Matka Boska ze Świętymi”) aut. Giovanni'ego Martini'ego ^[590] (ok. 1455 Tolmezzo?–1535 Udine ^[591]) [fot. [1263]], oraz rzeźba wykonana w 1720 z marmuru z Carrara „Sant'Antonio da Padova” („Święty Antoni Padewski”) aut. Giuseppe Torretti'ego (1660–1743 ^[592]) ^[593] [fot. (ołtarz z rzeźbą) [1264], (rzeźba) [1265]];

3) Casa Luzzato [przy północnym końcu via Paolo Sarpi, pod nr 18] [fot. (fragment fasady) [1266]; cykl sześciu ujęć, z lewej do prawej, w drodze od powyższego Chiesa di S. Pietro Martire do Piazza Marconi: (1) [1267], (2 – po prawej widać Piazza Marconi) [1268], (3) [1269], (4) [1270], (5) [1271], (6) [1272]]: budynek wzniesiony w XVI w. z kamienia i cegły, z podcieniem (leżącym w amfiladzie podcieni sąsiednich kamienic), którego arkada liczy pięć łuków [fot. (widać środkowy szeroki – eliptyczny, a po obu bokach po dwa węższe – pełne) [1273]], służył za miejską rezydencję, a obecnie, jako własność prywatna, na parterze mieści sklepy, a na piętrach biura i mieszkania ^[594];

4) przy Piazza Marconi, do którego z pd-zach. wiedzie via Paolo Sarpi, a z którego na pd-wsch. wychodzi Via Mercatovecchio:

• na wsch. pierzei pod nr 8 Palazzo Bartolini: z XVII w., obecnie mieści się w nim Biblioteca Civica „Vincenzo Joppi” [fot. (fasada) [1274], [1275], [1276], (bardzo dokładna fot. fasady) [1277], (zwieńczenie portalu wejścia głównego) [1278], kamienne detale spodu balkonu nad wejściem głównym (trochę widoczne na poprzedniej fot.), niektóre ewidentnie o symbolice masońskiej: [1279], [1280], [1281], [1282], [1283]];

• na pd pierzei pod nr 9 Palazzo Angeli narożny [fot. (fasada od Piazza Marconi – uliczka po lewej to via Sottomonte równoległa do via Mercatovecchio również biegnie do Piazza Libertà) [1284], (róg budynku) [1285], (róg Piazza Marconi i początku via Mercatovecchio) [1286]]: budowę rozpoczęto w 1932 wg. projektu inżyniera Ettore Gilberti'ego (1876–1935), do której wykorzystano kamień i cegłę, natomiast jedyne dekoracje elewacji budynku to skromne zdobienia wykonane ze "sztucznego kamienia" (tynk albo cegła przykryta tynkiem), co było zabiegiem celowym mającym wraz z przyjętą, bardzo interesującą, acz dopasowaną bryłą budowli spełniać warunek, by z jednej strony obiekt bardzo harmonicznie wpleść w otaczającą go zabudowę placu – od strony północnej bardziej współczesną, a od strony via Mercatovecchio starszą i dostojną – a z drugiej strony nadać obiektowi własny, w pełni indywidualny charakter, przez co budynek miał być trudny do niezauważenia albo pomylenia z innymi, co się w pełni powiodło i "działa" do dziś; zbudowany – prozaicznie – na mieszkania, sklepy i biura, współcześnie służy wyłącznie w tych celach ^[595];

5) przy Piazza San Cristoforo:

• na zach. pierzei † Chiesa di San Cristoforo martire [fot. (fasada) [1287], [1288], (dzwonnica) [1289], [1290]]: pierwszy kościół wzniesiono w XIV w. ^[596], a obecny pochodzi z 1538 ^[597], chociaż portal [fot. [1291], (dokładniejsze) [1292]] został skonstruowany w 1518 i jest dziełem Bernardino da Bissone (ok. 1460/1465–1520) ^[598], natomiast wnętrze zdobią dzieła z XIX w. aut. udińskiego malarza Odorico Politi'ego ^[599] (1785–1846) ^[600];

• pod nr 3 Palazzo Caiselli: na planie nieregularnego prostokąta, z dwoma krótszymi bokami i szerokim frontem, otoczony jest z trzech stron ulicami i placem – przy lewym boku Via Caiselli, przez którą sąsiaduje z Chiesa di S. Cristoforo, przy większej, lewej części fasady Piazza S. Cristoforo, przy mniejszej Via Palladio, a przy prawym boku zaułek Vicolo Florio, przez który sąsiaduje z Palazzo Florio ^[601]; wybudowany z kamienia i cegły w XVII w. ^[602] (tudzież w XVIII w. ^[603]), obecnie w nienajlepszym stanie, własność prywatna, mieści biura [fot. (widok bokiem do Chiesa di S. Cristoforo na narożnik fasada–bok) [1293], (ten sam kadr na starszej fot. – z lewej strony widać narożnik frontonu Chiesa di S. Cristoforo) [1294], (widok podcienia na przestrzał – początek przy Vicolo Florio, koniec przy Piazza S. Cristoforo) [1295]]; w latach 40stych XVIII w., właśnie do Palazzo Caiselli, malarz Giovanni Battista Tiepolo (1696–1770) namalował: (1) w 1740, do plafonu jednej z sal, znany obraz o tematyce alegorycznej „La Fortezza e la Sapienza” („Siła i Mądrość”), który dziś znajduje się w Pinakotece Zamku w Udine (i tu jego opis i fot.), (2) a w 1743, „Le tentazioni di S. Antonio”, obecnie w muzeum Brera ^[604];

6) Magazzino [Magazyn] Caiselli [zaułek Vicolo Florio nr 2, sąsiaduje z wyżej opisanym Palazzo Caiselli]: wybudowany w 1852 z żelbetonu, dzieło architekta z Udine Andrea Scala ^[605] (1820–1892), obecnie własność prywatna w kiepskim stanie zachowania ^[606] [fot. (front) [1296]].

1) przy rondzie Piazzale XXVI Luglio 1866 [fot. (oba poniższe obiekty z lotu ptaka) [1297]]:

• po stronie pn-zach. † Chiesa di San Nicolò vescovo ^[607], lepiej znany pod nazwą Tempio Ossario ^[608]: świątynia zbudowana w l. 1925–1936, pierwotnie wg. projektu Alessandro Limongelli'ego oraz pochodzącego z Udine architekta Provino Valle'go ^[609] (1877 Udine–1955 Udine), który jednak z biegiem lat uległ znacznej modyfikacji, ponieważ podjęto decyzję o złożeniu w kościele zwłok osób poległych podczas I Woj. Światowej, niemniej świątynia zachowała charakteryzujące ją bardzo dobre proporcje [fot. (przód kościoła z lewej przekątnej) [1298], [1299], (bardzo dokładna fot. przodu kościoła z lewej przekątnej) [1300], (przód kościoła z prawej przekątnej) [1301], (bardzo dokładna fot. kościoła od strony prezbiterum) [1302], (wnętrze – czasza kopuły) [1303]]; w wystroju kościoła na uwagę zasługują rzeźby, tak te stojące wewnątrz świątyni aut. Mistruzzi'ego ^[610], jak i cztery stojące na fasadzie [fot. [1304]], które w l. 1950–1952 ^[611] wykonał Silvio Olivo (1909–1998) ^[612] [fot. (w kolejności od lewej strony ^[613]) (1) „Marinaio” („Marynarz”) [1305], (2) „Alpino” („Strzelec alpejski”) [1306], (3) „Fante” („Żołnierz piechoty”) [1307], (4) „Aviere” („Lotnik”) [1308]]; najważniejszym miejscem w świątyni jest krypta, w której, na marmurowych ścianach można przeczytać nazwiska 25 tysięcy poległych podczas I Woj. Światowej, których w krypcie pochowano;

• na środku placu Monumento alla Resistenza: pomnik zbudowany w l. 1959–1969, dzieło Marconi'ego oraz pochodzącego z Udine architekta i projektanta Gino Valle'go^[614] (7 XII 1923 Udine–30 IX 2003 Udine) [fot. (1–2 Tempio Ossario i Monumento alla Resistenza) (1) [1309], (2) [1310], (widok z góry) [1311]; (projekt – widok z góry) [1312], (projekt – przekrój w pionie) [1313]];

2) przy Via Poscolle [fot. (widok ^[615] z l. 1658–1660 na Via Poscolle – po ukosie, łącząca obie bramy, i na via Viola – następną, równoległa, po lewej stronie) [1314]]:

• przy zbiegu kilku ulic i Via Poscolle, na którym zrobiono rondo, znajduje się Palazzo Muratti: spory, trzypiętrowy budynek [PLAN zabudowy (Palazzo Muratti stoi na prawo od nr 266 i 267) [1315]], otoczony z trzech stron ulicami w taki sposób, iż wzdłuż lewego boku budynku biegnie Via Poscolle [fot. (pierwszy od prawej) [1316]], wzdłuż fasady głównej styka się rondo z Via A. Zanon [fot. (bardzo dokładna fot. – widok na róg lewy bok–fasada) [1317]], a wzdłuż prawego boku biegnie Via Muratti [fot. (norożnik fasada główna–prawy bok) [1318]]: wzniesiony w XIX w., ceglano-cementowy, obecnie własność prywatna ^[616];

• pod nr 13 Dom zw. „Speziaria pei Sani” („Apteka dla Zdrowych”) ^[617] [przylega do stojącego po prawej stronie w/w Palazzo Muratti – PLAN zabudowy – nr 266 to Speziaria pei Sani, a na nienumerowanym terenie po prawej stronie stoi Palazzo Muratti [1319]], inaczej nazywany po prostu Casa [Dom] di Via Poscolle, ale znany także pod historyczną nazwą Casa del Leone ^[618]: dobrze zachowany budynek z XIV w., nazwę zawdzięcza mieszczącej się w nim jadłodajni, której cechą niezmiernie charakterystyczną jest gościnność ^[619]; pięciokondygnacyjny, częściowo gotycki, wzniesiony na planie prostokąta z cegły i otoczaków, rozplanowany zaraz za pierścieniem wewnętrznych murów miejskich, w miejscu, którego dawna nazwa brzmiała Borc di Puscuel, od średniowiecza wykorzystywany był na "biuro", sklep i mieszkanie, zaś obecnie, będąc własnością prywatną ^[620], służy jako wspomniana powyżej osteria (jadłodajnia/bar) ^[621] i/lub enoteca (winiarnia/sklep z winem) mieszczące się na parterze i pierwszym piętrze, a w pozostałej części (2–3 piętro i poddasze) na mieszkanie ^[622] [fot. (fasada na wprost) [1320], [1321], (fasada z jednej przekątnej) [1322], (z drugiej przekątnej) [1323], (szerszy plan – fasada w zabudowie początku Via Poscolle – po prawej stronie, za ulicą, zaczyna się zach. część starówki) [1324]];

• Albergo Roma (Hotel Rzym) [prawie vis a vis w/w Apteki dla Zdrowych];

• Palazzo della Frattina: wewnątrz freski z XV w.;

3) Palazzo Gorgo–Maniago ^[623], zw. inaczej Palazzo Gorgo di Maniago ^[624] [via Viola]: wzniesiony w XVI w. przez hrabiów Gorgo, w XVIII w. przebudowany przez Luca Andrioli'ego "il Giovane" (Młodszego), dzięki czemu wnętrze zdobią XVIIIwieczne freski i stiuki ^[625], natomiast ostatnia przebudowa czekała budynek w 1930 ^[626]; współcześnie jest to budynek z kamienia i cegły ^[627], złożony z trzech skrzydeł przylegających do siebie na planie litery "U", w taki sposób, iż skrzydło środkowe, jako główne jest najdłuższe, natomiast oba krótsze skrzydła boczne o podobnej długości, swymi końcami, z jednej strony łączą się ze skrzydłem głównym, a z drugiej strony przylegają do ulicy, wzdłuż której łączy je ze sobą mur, wzniesiony równolegle do fasady środkowego skrzydła głównego, przez co podwórze przed pałacem stanowi rodzaj wewnętrznego dziedzińca pałacowego całkowicie odgrodzonego od ulicy, a całość budowli wraz z murem i podwórzem staje się kompleksem na planie prostokąta ^[628]; obecnie własność prywatna, mieści mieszkania (co pokrywa się z pierwotnym przeznaczeniem budowli), oraz biura ^[629], a także Muzeum ^[630] [fot. (lewe skrzydło – widok od podwórka z wysokości parteru przeciwległego skrzydła prawego) [1325], (lewe skrzydło – widok od podwórka z piętra przeciwległego skrzydła prawego) [1326]];

4) przy Via Antonio Zanon [fot. (widok ^[631] z l. 1658–1660 na Via Antonio Zanon – po ukosie, wzdłuż fosy, zaczyna się na początku mostu prowadzącego do bramy w górnym, prawym rogu [1327]]:

• † Chiesa delle Zitelle: ;

• pod nr 12 † Chiesa della Presentazione di Maria al Tempio: [fot. (fasada) [1328], (dzwonnica) [1329]]: kościół z dzwonnicą, wybudowany z otoczaków i cegły w 1607, a ukończony w 1609, o czym zaświadcza napis z tegoż roku umieszczony pod szczytem fasady na kamiennych płytach [fot. (szczyt fasady) [1330]], natomiast w 1749 świątynię przebudowano ^[632]; dwa KATALOGI (SIRPAC–FVG) wnętrza Chiesa della Presentazione di Maria al Tempio oraz znajdującego się w nim zasobu (z fotografiami i opisami):

1) lista 56 obiektów obejmująca m.in.:

– wnętrza kościoła, a w tym ołtarz główny z 1755, oraz dwa ołtarze boczne z 1704 i 1709 aut. Pasquale Lazzarini'ego (1667–1731), tabernakulum z 2 poł. XVIII w., a także krzyże, ławki kościelne, klęczniki oraz meble, pochodzące z końca XVI–XIX w.,

– stiuki z 1736 aut. Giovanni'ego Maria Andreoli'ego (wzmiankowany w l. 1728–1736),

– ponad trzydzieści obrazów z pocz. XVII–2 poł. XIX w., a w tym dwa spore cykle z ok. 1608 i ok. 1610 aut. Maffeo da Verona (1576–1618), a także dzieła m.in. aut. Marco Vecellio zwanego Marco di Tiziano (1545–1611), słynnego Jacopo Negretti'ego zwanego Palma il Giovane (1548/1550–1628), Sante Peranda (1566–1638), Giovanni'ego Giuseppe Cosattini'ego (1625–1699), oraz ikonę z 1868 [1331],

2) lista obejmująca zaledwie trzy obiekty: dwa lichtarze z XIX w., lampkę wieczną z XIX/XX w. oraz lampkę ścienną na ramieniu z XX w. [1332];

• Convitto di Santa Maria al Tempio: budynek wybudowano w 1595 dla dwóch dobrze urodzonych dam udińskich, które przyjmowały w nim młode dziewczęta na wychowanie i wykształcenie (XVIIwieczny odpowiednik "pensji"), dlatego uprzednia nazwa, pod którą przybytek był znany brzmiała Casa Secolare delle Zitelle (Świecki Dom dla Panien ^[633]);

• pod nr 18 Palazzo Lovaria [przylega lewym bokiem do w/w Convitto]: miejski pałac rodu patrycjuszów udińskich ^[634], wzniesiony z kamienia i cegły w XVI w., obecnie własność prywatna, mieści mieszkania i biura ^[635] [fot. (fasada główna na wprost) [1333], (fasada z ukosa – w głębi, po lewej stronie sąsiadujący budynek to powyższe Convitto, a jeszcze dalej majaczy fasada Chiesa della Presentazione di Maria al Tempio) [1334], (główna brama) [1335]]; jeden KATALOG (SIRPAC–FVG) dzieł sztuki we wnętrzach Palazzo Lovaria, ze zdjęciem i opisem każdego z obiektów:

– freski z 1 i 2 poł. XIX w. oraz olejne malowidła ścienne z 2 poł. XIX w., aut. Domenico Paghini'ego (1778–1850), a także Antonio Picco'ego ^[636] (1828–1897) [1336];

• Palazzo Sbruglio [przylega lewym bokiem do Palazzo Lovaria]: patrycjuszowski pałac miejski, obecnie mieści się tu siedziba regionalnego oddziału organizacji (podobnej do "wojewódzkich konserwatorów zabytków") podległej Ministero per i Beni e le Attività Culturali della Repubblica Italiana (Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Republiki Włoskiej) o nazwie Soprintendenza ai Beni Ambientali, Architettonici, Archeologici, Artistici e Storici (Zarząd/Dyrekcja Dziedzictwa Środowiska [naturalnego], Architektonicznego, Archeologicznego, Artystycznego i Historycznego) ^[637];

• Torre di Santa Maria zw. też Porta Torriani [narożna Via A. Zanon nr 24/Via Torriani, sąsiaduje z lewej strony z Palazzo Sbruglio]: jedna z wież należących do części wewnętrznego pierścienia średniowiecznych murów miejskich, wyróżnianej jako quarta cerchia muraria cittadina (czwarty pierścień murów miejskich ^[638]), wzniesiona w XII w., do XV w. przebudowywana ^[639], a w tym gruntownie w l. 1320–1329 ^[640], przez wieki pełniła rolę bramy i wieży obronnej; obecnie jest to budowla na planie prostokąta, zbudowana z cegły i otoczaków, podczas odrestaurowania w 1980 i 1989 uległa widocznym gołym okiem z zewnątrz modyfikacjom ^[641], dziś mieści Museo della Città ^[642] [fot. (narożnik tył-bok [widok od pn-zach.]) [1337], [1338], (tył współcześnie) [1339], (tył w l. 1935–1945 ^[643]) [1340], (prawie narożnik tył-drugi bok [widok od pd-zach.]) [1341], (bardzo dokładna fot. – widok na ten sam narożnik tył-drugi bok) [1342]; (ten sam narożnik tył-drugi bok, ale sprzed ostatniej renowacji) [1343]];

5) Palazzo Torriani [Via Torriani nr 2, sąsiaduje ze swej lewej strony z Torre di S. Maria]: wybudowany w 2 poł. XVI w. ^[644], a obecny kształt budynek otrzymał w XVII w. ^[645]; wzniesiony z cegły i kamienia na planie prostokąta, przeznaczony był w celach mieszkalnych, a współcześnie, jako własność prywatna, po wzmocnieniu konstrukcji podczas renowacji w 1980, mieści biura ^[646] [fot. (fasada) [1344], [1345]];

6) † Cappella [kaplica] Manin [przy Largo Carlo Melzi, z lewej strony sąsiaduje z Palazzo Sbruglio]: malutka, barokowa, na planie 6kąta, ukończona w 1733, prawdopodobnie jej budowę zlecił hrabia Manin dla znanego weneckiego architekta Domenico Rossi'ego ^[647] (1657–1737) ^[648] [fot. (widok z l. 1935–1945 ^[649]) [1346], (współcześnie) [1347]]; piękne wnętrze zdobią rzeźby i płaskorzeźby, m.in. Torretti'ego ^[650];

1) Palazzo Florio [via Palladio nr 8, z lewej strony, przez zaułek Vicolo Florio sąsiaduje z Palazzo Caiselli ^[651]]: należący do rodziny Florio (co odzwierciedla współczesna nazwa) gmach z XVIII w. – jego budowę rozpoczęto w 1763; wewnątrz, jedną z sal dekorują zdobienia, które wykonał Sebastiano Santi ^[652] (1798–1866); obecnie mieści się tu siedziba Università degli Studi di Udine ^[653] [fot. [1348]]; jeden KATALOG (SIRPAC–FVG) uniwersyteckiego zbioru dzieł sztuki nazwanego Collezione dell'università degli studi di Udine, ze zdjęciem i opisem każdego z obiektów, do których należą:

– 24 obrazy z l. 1960–1996, autorstwa Edgardo Sambo Cappelletti'ego ^[654] (1882–1966), Gifredo Pittino zwanego Fred Pittino (1906–1991), Giuseppe Serra ^[655] (1914–2001), Innocenzo Coccolo (ur. 1916), Giordano Merlo (1919–1996), Carlo Treu (ur. 1923), Albin'a Lugarič (ur. 1927), Sergio Altieri'ego (ur. 1930), Remigio Giorgiutti'ego (ur. 1931), Giorgio Marangone (ur. 1937), Gianni'ego Borta (ur. 1941), Ermanno Rossi'ego (ur. 1942), Francesco Sapia (ur. 1944), Mario Della Ricca (1946–1997), Lucio Elio Modesto (ur. 1952), Marcello Caporale (ur. 1966), Carlo Cossutti'ego, Carlo Folla, Fabrizio Tarlao, Paolo Pividori'ego, Piero Torasso,

– 1 rzeźba z l. 1978–1979, przedstawiajaca konia, którą z gipsu wykonała Elena Faleschini De Corato (ur. 1944) [fot. [1349]; katalog [1350]];

2) Casetta Trecentesca ^[656] (Domek Czternastowieczny) albo Casa trecentesca ^[657] (Dom czternastowieczny) [via Mazzini nr 1] [fot. [1351], [1352]]: z prawej strony sąsiaduje z niżej opisanym Palazzo Antonini Cernazai; wzniesiony w XIV w., co odzwierciedla obecna nazwa, obecnie własność prywatna ^[658];

3) przy Via Gemona, prowadzącej od Piazza S. Cristoforo (na pn starówki), na pn, do ronda na Piazzale Osoppo:

• Palazzo Antonini Cernazai [narożny via Gemona nr 18/via Tarcisio Petracco nr 8]: zbudowany z cegły i kamienia pod koniec XVI w. jako budynek mieszkalny ^[659], należał do rodziny Antonini'ch i stąd wzięła się nazwa gmachu, natomiast w 1975, pod kierunkiem Gianni'ego Avon'a (1922–2006), budynek został poddany specjalnej przebudowie i renowacji w celu wzmocnienia konstrukcji i dostosowania do potrzeb pełnionej funkcji ^[660] – obecnie mieści się tu siedziba Università degli Studi di Udine [fot. (widok na fasadę główną od strony via Tarcisio Petracco) [1353], [1354]], natomiast na tyłach budynku znajduje się duży Parco [Park] Antonini–Cernazai, podobno publiczny ^[661], ale przez umiejscowienie wewnątrz zwartej zabudowy uniwersyteckiej i miejskiej, która otacza go niemal ze wszystkich stron szczelnym kordonem, jest skutecznie odizolowany od życia codziennego toczącego się zwykłym trybem na ulicach miasta i umyka uwadze przechodniów, którym jest do niego nie po drodze [PLAN zabudowy – Park oznaczony nr 3, Uniwersytet nr 1 (Palazzo Antonini Cernazai) i 2 [1355]]; jeden KATALOG (SIRPAC–FVG) uniwersyteckiego zbioru dzieł sztuki nazwanego Collezione dell'università degli studi di Udine, ze zdjęciem i opisem każdego z obiektów, do których należą:

– 11 obrazów z l. 1950–1989, autorstwa Giuseppe Serra ^[662] (1914–2001), Guido Antoni'ego (ur. 1919), Guido Tavagnacco (1920–1990), Albino Lucatello (1927–1984), Mario Dall'Aglio (ur. 1927), Pietro Galliussi'ego (ur. 1930), Luigi Iod'a (ur. 1934), Ivanoe Zavagno (ur. 1936), Paolo Paolini'ego (ur. 1951), Moreno Plazzotta, oraz Orietta De Filippis'y,

– 3 rzeźby z l. 1975–1991, a w tym autorstwa Flavia Braida oraz Giancarlo Franco Tramontin'a (ur. 1931), a także stojąca w narożniku wewnętrznego podwórka Palazzo Antonini Cernazai, czyli na świeżym powietrzu abstrakcja z 1975 wykonana z brązu przez Luciano Ceschia (1926–1991) [fot. [1356]; katalog [1357]];

• Palazzo Antonini (Casa Grande) [nieopodal Palazzo Antonini Cernazai], [fot. (widok na narożnik Palazzo Antonini (Casa Grande) spod narożnika Palazzo Antonini Cernazai) [1358], (fasada) [1359], (widok na fasadę Palazzo Antonini (Casa Grande) prawie spod wejścia głównego Palazzo Antonini Cernazai) [1360]]: wzniesiony w XVI w. wg. projektu z 1556 aut. Andrea Palladio (1508–1580) ^[663] [PLAN parteru [1361], (przekrój) [1362], (widok z wnętrza Palazzo na klatkę schodową – zaznaczona na powyższym planie parteru budynku – oraz drzwi, przez które prowadzi wejście z przedsionka do holu ^[664]) [1363], (głowa ludzka zdobiąca balustradę klatki schodowej ^[665] – rzeźba kamienna z XVII w., autor i krąg artystyczny nieznane ^[666]) [1364], (głowa ludzka zdobiąca element konstrukcyjny klatki schodowej, podtrzymywany przez jedną z dwóch kolumn ^[667] – rzeźba kamienna z XVII w., autor i krąg artystyczny nieznane ^[668]) [1365], (druga głowa ludzka zdobiąca element konstrukcyjny klatki schodowej, podtrzymywany przez drugą kolumn ^[669] – rzeźba kamienna z XVII w., autor i krąg artystyczny nieznane ^[670]) [1366], (balustrada klatki schodowej – kamienna z XVII w., autor i krąg artystyczny nieznane ^[671]) [1367], (szlachecki herb rodziny Antonini zdobiący balustradę klatki schodowej – rzeźba w drewnie polichromowana, z XVII w., autor i krąg artystyczny nieznane ^[672]) [1368]; (herb jednego z przedstawicieli rodziny Antonini – zdobiący jeden ze stropów stiuk polichromowany z XVIII w., autor i krąg artystyczny nieznane ^[673]) [1369]]; wnętrze zdobią freski z 1709 aut. Martino Fischer'a (wzmiankowany w 1709) ^[674] [fot.^[675] (motyw dekoracyjny z postaciami mitologicznymi i puttami) [1370], (motyw dekoracyjny z postaciami mitologicznymi, puttami i motywem architektonicznym) [1371], [1372], [1373], (postać kobieca z rogiem obfitości) [1374], (scena symboliczna) [1375], (scena wiejska z udziałem ludzi ^[676]) [1376], (alegoria lata) [1377], (alegoria jesieni) [1378], (głowa kobiety) [1379], (głowa mężczyzny) [1380]], oraz z 1825 aut. malarza udińskiego Odorico Politi’ego ^[677] (1785–1846) [fot.^[678] (lekcja u Safony) [1381], (spotkanie Ulissesa ^[679] i Nausiki ^[680]) [1382], (Alkibiades ^[681] upomniany przez Sokratesa) [1383]]; obecnie w gmachu mieści się Banca d'Italia ^[682], natomiast na tyłach budynku ma znajdować się spory Giardino [Ogród] Antonini, teoretycznie publiczny, należący do Banca d'Italia, rozpościerający się w stronę leżącego na wschód Piazza Primo Maggio, do oddzielającej Ogród od Placu ulicy Vicolo dell'Isola, wzdłuż której biegnie wysoki, kamienny mur Ogrodu z centralnie umieszczoną, żelazną bramą wjazdową na tyły Palazzo Antonini ^[683] [fot. (stare zdjęcie przedstawiające tylną fasadę Palazzo Antonini od strony Giardino Antonini) [1384]]; jeden KATALOG (SIRPAC–FVG) obejmujący 50 pozycji dotyczących Palazzo Antonini (Casa Grande) ^[684], wraz z fot. i opisem każdej z pozycji, wśród których odnaleźć można:

– fragmenty wystroju zewnętrznego budynku (fasada z l. 1550–1556 [1385], jedno z okien [1386], kamienne rzeźby z XVIII w. zdobiące wejście do pałacu od strony wspomnianego powyżej w opisie "o mało co" Ogrodu [1387]) oraz wnętrza pałacowe,

– wyposażenie wnętrz z XVIII–1 poł. XX w., a w tym wykonany z majoliki piec, drewnianą szafę polichromowaną, dwa olejne obrazy, a także pochodzące z 1 poł. XX w. – żelazną kratę zamykającą wejście do klatki schodowej, aut. Alberto Calligaris'a (1880–1960), żyrandol żelazny wykonany w Pracowni G. Calligaris'a w Udine, oraz żyrandol szklany wykonany przez Ditta Venini & C. w Murano,

– dekoracje wnętrz, rzeźbiarskie (motyw ludzkiej głowy) z XVII w., oraz stiukowe z XVIII–XIX w. m.in. aut. Pietro Zandomeneghi'ego (1806–1866), oraz Tommaso Türk'a ^[685] (1824–ok. 1880),

– zdobiące wnętrza freski z początku XVIII–XIX w., m.in. aut. Martino Fischer'a (wzmiankowany w 1709), malarza udińskiego Odorico Politi'ego (1785–1846) oraz Tommaso Türk'a (1824–ok. 1880) [1388];

• pod nr 15 i 15A Casa di Giovanni da Udine [fot. (z braku laku, a powinno być dwa razy lepsze) [1389]]: dom, w którym mieszkał najznamienitszy renesansowy artysta udiński: Giovanni da Udine ^[686] (1487–1564); na fasadzie zachowały się do dziś ślady wykonanych przez artystę fresków i stiuków;

• [pomiędzy nr 18 a nr 92] † Chiesa di San Quirino vescovo e martire [fot. (fasada i dzwonnica) [1390], (dzwonnica) [1391]]: wzniesiony w 1681 z cegły i kamienia kościół, z dzwonnicą; wnętrze świątyni ozdobił malarz Giulio Quaglio (ok. 1668–1751), natomiast w 1792 kościół przebudowano ^[687]; trzy KATALOGI (SIRPAC–FVG) zasobów Chiesa di S. Quirino vescovo e martire:

1) lista 89 obiektów (fotografii z opisem) obejmująca m.in.:

– standardowe wyposażenie wnętrza kościoła o charakterze użytkowym lub pamiątkowym (kropielnice, chrzcielnice, ławka, pulpity, konfesjonał, ambona, płyty pamiątkowe, płyty nagrobne na posadzce, organy, stalle) z 1 poł. XVI–1 poł. XX w., oraz meble z zakrystii (np. klęcznik, fotele i tym podobne) z XIX w.,

– obiekty z wnętrza kościoła służące do oddawania kultu (m.in. ołtarze, a w tym główny, tabernakula i krucyfiksy) z 1 poł. XVIII–XIX w.,

– freski z 1 poł. XVIII w. aut. malarza Giulio Quaglio'na ^[688] (ok. 1668–1751), oraz z 1873 aut. Rocco Pitacco'na (1822–1898), a także szesnaście obrazów z 1 poł. XVII–XIX w., m.in. aut. Antonio Carneo ^[689] (1637–1692), Andrea Celesti'ego (1637–ok. 1712), Lucilio Candido'a (1651–1723), Martino Fischer'a (wzmiankowany w 1709), Gaspare Diziani'ego (1689–1767), Lorenzo Bianchini'ego ^[690] (1825–1892),

– relikwiarze, wazony, ozdobne ramki na obrazki, dzwonki, "kandelabry" ^[691] z XVIII–1 poł. XX w. [1392],

2) lista 74 obiektów (fotografii z opisem) obejmująca "srebra" kościelne, a w tym:

– ozdobne ramki na obrazki, "kandelabry" i kandelabry, lichtarze, antepedia, kadzielnice i łódki na kadzidło, czarki na wodę święconą i kropidła, dwa "talerze na jałmużnę" (tace) z XVI w. oraz lampki wieczne, pochodzące z XVI–2 poł. XX w.,

– relikwiarze, monstrancje i krzyże, pochodzące z (XV)XVI–1 poł. XX w., oraz sprzęty liturgiczne (kielichy, pateny, puszki na komunikanty, ampułki, tace) z 1 poł. XVII–2 poł. XX w. [1393],

3) lista 150 szat liturgicznych (ornaty, słuły, komże, rokiety), obrusów i serwet, podstawek i nakryć kielichów, woalów i zasłonek (fotografii z opisem) z 1 poł. XVIII–2 poł. XX w. [1394];

• pod nr 92 Palazzo Polcenigo–Garzolini ^[692], inaczej zwany Palazzo Garzolini di Toppo ^[693]: wybudowany w XVIII w. ^[694] z kamienia ^[695], obecnie mieści się tu siedziba Collegio Di Toppo–Wassermann ^[696], a także szkoła ^[697] [fot. (fasada ^[698]) [1395]];

4) przy Via Giovanni da Udine:

• Chiesa [kościół] e chiostro [klasztor] di Santa Chiara: cofnięty w głąb szeregu zabudowy ulicy, przez co powstał przed nim dziedziniec zamknięty bramą, zespół 2 związanych ze sobą budowli:

(I) † Chiesa di Santa Chiara: pod koniec XIII w. świątynię ufundował Uccellutto degli Ucellis, a budowę rozpoczęto w 1294, w XIV w. kościół przeznaczono dla zgromadzenia żeńskiego, zaś w 1685 całkowicie przebudowano; wnętrze zdobią freski z 1699 malarza Giulio Quaglio (ok. 1668–1751) ^[699] [fot. (freski na stropie ^[700]) [1396]], oraz dzieła udińskiego malarza Eugenio Pini'ego ^[701] (1600–1654);

(II) Collegio [kolegium] Uccellis: dobudowany w XVII w. do w/w kościoła jako zabudowania klasztorne; wewnątrz jeden z sufitów ozdobił w 1699 malarz Giulio Quaglio (ok. 1668–1751), zaś w przylegającym do budynku refektarzu znajdują się freski z XIV w.; nad portalem wejścia głównego umieszczony został herb prowincji Udine z kutego żelaza, przedstawiający orła, a nad nim widnieje napis ���UCCELLIS”; obecnie mieści się tu zespół szkół (elementarna, średnia i liceum klasyczne) co, w połączeniu z imieniem fundatora odzwierciedla współczesna nazwa (collegio – kolegium rozumiane jako szkoła z internatem);

5) przy Via Francesco Mantica, prowadzącej od okolic uniwersyteckich (przylegają do północnej części starówki) w stronę północną, w kierunku piazzale Paolo Diacono gdzie znajduje się Galleria d'Arte Moderna (opisana poniżej):

• † ex Chiesa di Santa Lucia [fot. (zaniedbana fasada) [1397], [1398], [1399]]: ufundowany w 1367 – w roku, w którym trzy udińskie siostry ^[702] z rodziny szlacheckiej otrzymały od Kapituły pozwolenie na wybudowanie kaplicy ku czci świętej Łucji, którą wzniesiono w l. 1367–1370, a jej otwarcie (1370) połączono z uruchomieniem utworzonego przy niej bractwa św. Łucji; za sprawą Zakonu OO. Augustianów kaplica została przeobrażona w kościół, który przyłączono do ościennego Klasztoru augustiańskiego, a w XVI w. został gruntownie przebudowany, dzięki czemu otrzymał trzy nawy najobszerniejsze i najpiękniejsze w owym czasie w Udine ^[703]; w 1808 kościół został zdesakralizowany i zamieniony na "lokal" królewskiego urzędu skarbowego i celnego, a w 1828 Giuseppe Presani, syn znanego architekta z Udine Valentino Presani'ego ^[704] (XVIII/XIX w.), otrzymał zlecenie dostosowania bryły byłego kościoła do potrzeb Intendentury skarbowej, ale nie wykazał się na tym polu i ostateczne prace zostały podjęte dopiero w 1852 jako "dzieło" inżyniera miejskiego Antonio Vicentino; w ten sposób dawny kościół otrzymał w l. 1828–1852 obecny, bardzo nieciekawy wygląd, w wyniku kolejnej, co tu kryć – nieudanej przebudowy; obecnie jest to budynek na planie prostokąta, zbudowany z cegły i otoczaków, kryty dachówką, w kiepskim stanie zachowania, z dawnego obiektu sakralnego, a następnie "lokalu" biurowego, współcześnie awansował do rangi magazynu ^[705];

• pod nr 40 Palazzo de Concina znany również pod dwiema nazwami historycznymi: Palazzo di Montegnacco oraz Berghinz, budynek narożny i niestety mocno zaniedbany [fot. (elewacja frontowa) [1400], (naroże) [1401], (podwórko) [1402], (część centralna elewancji frontowej – w pionie) [1403], (część centralna elewancji frontowej – w poziomie) [1404], (jedno z okien) [1405], (zwieńczenie portalu wejścia głównego) [1406], [1407]]: zbudowany w 1730 z kamienia i cegły, na planie litery "L", jako rezydencja miejskiej, a dziś jako własność prywatna mieści mieszkania ^[706];

• † Chiesa del Santissimo Redentore albo Chiesa del Redentore e di Santa Lucia vergine e martire ^[707] [fot. (fasada) [1408], (fasada) [1409], (fasada) [1410]]: wzniesiony z kamienia i cegły w 1733 kościół z campanile (dzwonnicą) ^[708] [fot. (dzwonnica) [1411], [1412], [1413]; (wnętrze kościoła) [1414]]; dwa KATALOGI (SIRPAC–FVG) zasobu Chiesa del Santissimo Redentore ze zdjęciem i opisem każdego z obiektów:

– 88 egzemplarzy szat liturgicznych z XVIII–1 poł. XX w. [1415],

– płyta i ograny z 1 poł. XIX–1 poł. XX w. [1416];

6) przy Piazzale Giobatta Cavedalis (znajduje się w najdalszej pn-zach. części śródmieścia):

• Torre di Porta Villalta, zw. też Porta Villalta [prawie przy Piazzale G. Cavedalis ^[709]]: jedna z wież zewnętrznego pierścienia średniowiecznych murów miejskich, wzniesiona w XIV w., a następnie gruntownie przebudowana ^[710], m.in. w 1463 ^[711], przez wieki pełniła rolę bramy miejskiej i wieży obronnej; obecnie bryła zbudowana jest z kamienia i cegły, a w środku mieszczą się biura [fot. (widok na róg wieży przód–bok z czasów I Woj. Światowej) [1417], (widok na ten sam róg – obecnie) [1418], (przód wieży – obecnie) [1419], [1420], [1421], (bok wieży) [1422], (widok na róg bok–tył) [1423], (tył) [1424]]; jedyne KATALOG (SIRPAC–FVG) dóbr kultury mieszczących się w budowli wymienia tylko jeden obiekt (fot. z opisem): kamienną płytę pamiątkową wykonaną w 1480 przez atrystę z kręgu friulskiego [1425];

• [przy Piazzale Giobatta Cavedalis i via Giobatta Bassi] Casa [Dom] Dormisch: narożny, stoi tuż obok Torre di Porta Villalta [fot. (narożnik) [1426], [1427]], od której oddziela go rzeka [fot. (rzeka dobrze widoczna na zdjęciu Torre di Porta Villalta z czasów I Woj. Światowej) [1428]; (fasada od strony południowej – rower oparty o barierkę mostu) [1429], (to samo ujęcie ale bardzo dokładne) [1430], (fasada główna – od strony piazzale G. Cavedalis i biegnącej od niego na północ via G. Bassi) [1431], (portyk wejścia głównego) [1432], [1433], (elewacja tylna budynku – od strony rzeki) [1434], [1435]]: eklektyczny, wzniesiony z kamienia w 1927 wg. projektu inżyniera Ettore Gilberti'ego (1876–1935), na planie litery "L", jako budynek mieszkalny i biurowy, do dziś służy w tym celu ^[712];

7) Galleria d'Arte Moderna [piazzale Paolo Diacono nr 22 – również znajduje się w najdalszej pn-zach. części śródmieścia]: Galeria Sztuki Współczesnej, w skrócie zw. GAMUD, obecnie znajduje się w zaprojektowanym przez architekta Gianni'ego Avon'a (1922–2006) ^[713] sporym budynku Palamostre, zw. również Palazzo Esposizioni, wzniesionym w l. 1970–1980, a następnie w l. 2003–2005 w całości przebudowano ^[714], a który, ze względu na funkcje pomieszczeń, przywodzi na myśl starożytne rzymskie termy, gdyż mieści się tu również sala wykładowa (konferencyjna), Teatro comunale „Palamostre” oraz pływalnia [fot. [1436], [1437], [1438], [1439], [1440], [1441]]. Zasadniczym trzonem ekspozycji Galerii jest sztuka XX w., dla której tło stanowią dzieła z końca XIX w. oraz reprezentujące sztukę nowoczesną, natomiast zastosowany podział zbiorów wyodrębnia w poszczególnych salach osobne kolekcje: najobszerniej prezentowana jest sztuka amerykańska z okresu po II Woj. Światowej, na którą składa się kilka kolekcji mieszczących się w kilku salach, następna, to kolekcja Astaldi ^[715] prezentująca arcydzieła sztuki awangardy włoskiej z pocz. XX w., zwanej po włosku Novecento, a na trzeci dział składa się kilka sal z dziełami artystów takich jak udińczyk Dino Basaldella ^[716], Mirko Basaldella oraz Afro Basaldella ^[717], a także poświęconych architekturze i projektowaniu, pokazanym w sposób przekrojowy; poza tym, w Galerii znajduje się specjalnie wydzielona sala, przeznaczona do celów dydaktycznych oraz na rozmaite wystawy czasowe; dwa KATALOGI (SIRPAC–FVG) znajdujących się w zbiorach Galleria d'Arte Moderna dzieł sztuki, każdy ze zdjęciem i opisem obiektów i każdy tak skromny, że niemal symboliczny:

a) jeden, jedyny obiekt – rysunek (węglem na kartce), aut. Federico De Rocco (1918–1962), „Liberazione di tre partigiani” („Wyzwolenie przez trzech partyzantów”) z 1956 [fot. [1442]; katalog [1443]],

b) cztery rzeźby (pomniki) ustawione na świeżym powietrzu, wszystkie w Udine przy via Ampezzo nr 2:

– „Sole produttore” z 1974 (kamień) aut. Gio' Pomodoro (1930–2002) [fot. [1444], [1445], [1446]],

– „El partidor” z 1964 (żelazo) aut. Dino Basaldella (1909–1977) [fot. [1447], [1448], [1449]],

– „Metamorfosi 1” z 1998 (mozaika z emalii) aut. Giulio Candussio (ur. 1945) [fot. [1450], [1451], [1452]],

– „IX 1986” z 1986 (żelazo) aut. Carlo Ciussi (ur. 1930) [fot. [1453], [1454]; katalog [1455]];

Piazza Primo Maggio (Plac 1go Maja): znajdujący się u podnóża Wzgórza Zamkowego, po jego pn-wsch. stronie, olbrzymi plac (uważany za jeden z największych placów w Italii) na planie zbliżonym do trapezu, jego część centralną zajmuje równie duży trawnik na planie elipsy, podzielony promieniście chodnikami i okolony dwoma rzędami dużych drzew [RYSUNEK planu eliptycznego centrum – widok z pd-zach. [1456], schematyczny PLAN eliptycznego centrum [1457]], który ^[718] stanowi teren dużego, miejskiego ogrodu–parku publicznego o nazwie Giardin Grande; plac posiada tylko dwie zabudowane pierzeje (pn-wsch. i pd-wsch.), wzdłuż których, pomiędzy placem a zabudową, przepływa mała rzeczka, miejscami przykryta chodnikiem lub ulicą, natomiast cała pierzeja pd-zach. to podnóże Wzgórza Zamkowego porośnięte drzewami, z którego bierze początek rampa prowadząca do Zamku; na pn-zach. Piazza Primo Maggio sąsiaduje z dużym skwerem, leżącym między nim, a via Liruti [fot.: DWA współcześnie wykonane ujęcia z lotu ptaka (1) z pd-wsch. [1458], (2) z zach. [1459]; DWA historyczne plany miasta Udine ^{[719] [720]} (1) akwaforta z 1704, aut. rysunku geometra/mierniczy Giovanni Giacomo Spinelli (wzmiankowany w l. 1662–1717), aut. rytu wenecki rzeźbiarz Alessandro Dalla Via (wzmiankowany: ostatnie dziesięciolecie XVII w.–przed 1738) [1460], (2) akwaforta wydrukowana (reprodukcja/odbitka) w 1811, aut. rysunku Giacomo Perusini (1793–1847) [1461]]:

1) od północnej strony, przy Via Liruti [fot. (bardzo dokładne ulicy) [1462]]:

• pod nr 2 Palazzo Liruti [fot. [1463]]: z XVI w., a wewnątrz, w kilku pokojach, znajdują się dzieła autorstwa Sello ^[721], oraz pełne wdzięku pejzaże z XIX w. autorstwa Picco ^[722]; na fasadzie tablica pamiątkowa upamiętniająca Giangiuseppe Liruti'ego (ur. w 1689 w Villaeredda), który w tym Palazzo zm. w 1780;

• pod nr 20 Palazzo Agricola: ze znakomitą fasadą z XVIII w.;

2) na pn-wsch. pierzei Piazza Primo Maggio, o nieregularnej zabudowie, znajduje się:

• na pn końcu pierzei, pod nr 24 † Basilica–Santuario della Beata Vergine delle Grazie, inaczej zw. Basilica–Santuario di Santa Maria delle Grazie, w skrócie Santuario Madonna delle Grazie: pierwszy kościół, a właściwie kaplica, powstała w XIV w., a w jej miejsce pod koniec XV w. zaczęto wznosić obecny kościół, pod który kamień węgielny złożono 12 IV 1495, zaś ukończony, konsekrował 12 V 1520 bp Caorle (weneckiej) De Rubeis; w XVIII w. świątynia została całkowicie przebudowano, a jej obecną, neoklasyczną fasadę z portykiem wznoszącym się na 4 korynckich kolumnach – dzieło z l. 1838–1851 Valentino Presani'ego [fot. (fasada z portykiem) [1464], [1465], (bardzo dokładne fot. fasady) [1466]]; 21 VI 1922 kościół podniesiono do rangi bazyliki mniejszej; dziś jest to jednonawowa świątynia z 6 kaplicami bocznych (3 po lewej, 3 po prawej), przedsionkiem, portykiem, kopułą (z latarnią) wzniesioną nad prezbiterium, do którego z zewnątrz przylega dzwonnica dostawiona do prawej ściany prezbiterium [fot. (dzwonnica) [1467], (widok na bazylikę z lotu ptaka) [1468]].

Wnętrze zdobią dzieła różnych artystów, m.in. Luca Monverde'go z 1522, Domenico'a Tintoretto'a z XVII w., Giuseppe Diziani'ego (1732 Wenecja–1803 Wenecja) z XVIII w., oraz dzieła z 1977 malarza Arrigo Poz'o ^[723] z Udine, a sklepienie, włącznie z czaszą kopuły zdobią freski [fot. (freski) [1469]]; najważniejszym miejsce w bazylice jest kaplica (druga po lewej) zw. Cappella della Madonna albo Cappella della Vergine, wzniesiona wg. projektu weneckiego architekta Giorgio Massari'ego (ok. 1686–1766) ^[724] w czasie przebudowy w XVIII w., a ukończona w 1769, w której znajduje się otaczana kultem 'cudowna' ikona „Madre di Dio” (przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem), lepiej znana pod nazwą „Beata Vergine delle Grazie” („Przenajświętsza Panna Maria Łaskawa”) [fot. (kaplica) [1470], (ikona w dwóch wersjach kolorystycznych) [1471], [1472]], którą, wg. tradycji, w uroczystej procesji dnia 8 IX 1479 przyniesiono do świątyni z Zamku w Udine, jako podarunek, przekazany przez namiestnika weneckiego (w l. 1478, 1479, 1480) kawalera Giovanni'ego Emo ^[725], a ofiarowany przez sułtana Mahometa II [fot.^[726] (1) marmurowe popiersie wyobrażające namiestnika Giovanni'ego Emo, wykonane w XVII w., aut. nieznany, krąg artystyczny niezidentyfikowany [1473], (2) „Maometto II consegna a al luogotenente Giovanni Emo l'immagine della Madonna” („Mahomet II przekazuje dla namiestnika Giovanni'ego Emo obraz Najświętszej Panny Marii”) – fresk z 1886, aut. Lorenzo Bianchini ^[727] (1825–1892) [1474], (3) „Luogotenente veneto Giovanni Emo dona l'icona della Vergine” („Namiestnik wenecki Giovanni Emo ofiarowuje ikonę Najświętszej Panny Marii”) – fresk z 1882, aut. Lorenzo Bianchini (1825–1892) [1475]]; do ciekawych należy również pierwsza po lewej kaplica, w której, w specjalnie skonstruowanym ołtarzu, na 25 półkach wystawione są niezliczone relikwie świętych i błogosławionych, natomiast w przedsionku bazyliki, w gablotach wiszących na ścianach, można obejrzeć podarowane przez wiernych rozmaite wota, m.in. hafty, oraz stojącą na posadzce w szklanej gablocie "budzącą grozę" zbroję podpisaną „Ex voto sec. XVII "Maschera del diavolo" ” („Niegdysiejsze wotum wiek XVII "Przebranie diabła" ”);

• do prawego boku bazyliki przylega Convento [klasztor] dei Padri Serviti [Ojców Serwitów ^[728]], inaczej Frati Servi di Maria (Braci Sług Marii) [fot. (kościół od frontu, a po prawej przylega Convento) [1476], (widok z lotu ptaka) [1477]]: po prawej stronie portyku bazyliki znajduje się wejście [fot. [1478]] prowadzące do sporego dziedzińca klasztornego z krużgankami (na każdym boku po 7 ostrołuków), na którego ścianach można odnaleźć miejscami zachowane fragmenty fresków, na środku dziedzińca stoi studnia z kamienną cembrowiną z XV w., a obok mała współczesna fontanna [1479];

• na pd końcu pierzei Ginnasio–Liceo „Jacopo Stellini”: z napisem na szczycie fasady „REGIO GINNASIO–LICEO” („KRÓLEWSKIE GIMNAZJUM–LICEUM”) [fot. (widok ze Wzgórza Zamkowego – Gimnazjum to budynek pośrodku) [1480], (bardzo dokładna fot.) [1481]];

4) na pd-wsch. pierzei Piazza Primo Maggio:

• [P.zza Primo Maggio nr 29] Palazzo Ottelio [fot. [1482]]: wzniesiony w XVI w., obecnie mieści się tu siedziba Conservatorio di Musica „Jacopo Tomadini” (Konserwatorium Muzyczne im. „Jacopo Tomadini” [fot.^[729] wizerunek przewielebnego Giacomo ^[730] Bartolomeo Tomadini'ego – litografia z l. 1880–1898, aut. rysunku Antonio Milanopulo (1848–1898), wydawca: drukarz Passero ^[731] [1483]]), ze specjalnie wydzieloną Sala Concerti (Sala Koncertowa), w której odbywają się koncerty dla publiczności;

5) północno–wschodnie okolice Piazza Primo Maggio:

• † Chiesa di San Valentino [Via Pracchiuso; fot. [1484]]: na szczycie fasady 2 daty: „MDLXXIV” (1574) oraz „MCMIII” (1903), a pod nimi napis „D.O.M.IN.HONOREM.S.VALENTINI.M” ^[732]; z tyłu kościoła dzwonnica [fot. [1485], [1486]];

1) przy Piazza Patriarcato [fot.^[733] „Veduta della Piazza Arcivescovile di Udine” („Panorama udińskiego Placu Arcybiskupiego” – dziś pod nazwą Piazza Patriarcato, czyli Plac Patriarchatu ^[734]) – akwaforta wydrukowana w 1770, aut. rytownik Francesco Pedro (1740–1806), wyd. Giovanni Maria Pedrali: (1) [1487], (2) [1488]]:

• pod nr 1 Palazzo Arcivescovile [Pałac Arcybiskupi] (PLAN ZABUDOWY – kolorem czerwonym zaznaczono Pałac [1489]) spory gmach, od ponad pięciuset dwudziestu lat rezydencja najwyższych duchownych zwierzchników diecezji friulskiej, od 1488 siedziba patriarchów akwilejskich – kolejna w Udine po opuszczonym przez patriarchów w 1420 udińskim Zamku, a następnie, od czasu zlikwidowania w 1751 Patriarchatu Akwilejskiego i powołania w jego miejsce w 1752 Archidiecezji Udińskiej, do dnia dzisiejszego, siedziba arcybiskupów udińskich; historia budynku sięga 2 poł. XV w., gdy to patriarcha akwilejski (w l. 1471–1491) Marco Barbo ^[735], po usankcjonowaniu okupacji weneckiej na ziemiach dawnego patriarchalnego księstwa feudalnego Friuli i utrwaleniu powstałego w regionie Friuli podziału władzy na świecką (wenecką) i duchowną (patriarszą), postanawiając na trwałe obrać w mieście Udine nową siedzibę patriarchów akwilejskich, w tym celu wybrał najlepiej do tego nadający się zespół zabudowań zwany „Casa [Dom] di Sant'Antonio”, należący do Confraternita [Bractwa] di Sant'Antonio, a położony tuż za obrębem murów miejskich, w przysiółku podmiejskim o nazwie Borgo [Przedmieście] Treppo, któryż to budynek w 1488 zakupił; od tej pory kolejni patriarchowie nie szczędzili wysiłku i pieniędzy, by stare zabudowania odkupione od bractwa przekształcić w nowoczesną, okazałą i godną pozycji patriarchów rezydencję, a pierwszym który podjął prace budowlane był jeszcze patriarcha Marco Barbo, który pod koniec XV w. zainicjował pierwszą przebudowę ^[736]; po osiągnięciu w 1497 godności patriarchów akwilejskich przez rodzinę Grimani'ch ^[737], drugi spośród nich, patriarcha (w l. 1517–1529 oraz 1533–1545) Marino Grimani podjął w 1524 decyzję o wzniesieniu nowego pałacu w miejsce dotychczas przebudowywanego, dawnego domu bractwa ^[738], ale plany te nie zostały zrealizowane, a jedynym, choć bardzo cennym i ciekawym śladem zamysłów patriarchy jest fresk na stropie Sala azzurra (omówiony poniżej w opisie sali), który na zamówienie duchownego wykonał w 1539 najsławniejszy artysta udiński Giovanni da Udine (1487–1564); po upływie pół wieku, do pomysłu wzniesienia nowego pałacu powrócił kolejny przedstawiciel rodu Grimani'ch, patriarcha (w l. 1585–1593) Giovanni Grimani, ale rozpoczęte przez niego w 1592 prace budowlane, tak naprawdę przeprowadził i to do samego końca w 1601 ^[739], następca Grimani'ego, patriarcha (w l. 1593–1616) Francesco Barbaro, który, co prawda, nie wzniósł dosłownie nowego pałacu, ale dokonana na jego zlecenie przebudowa całego kompleksu zabudowań była tak głęboka, iż śmiało można mówić, że podówczas, w miejsce dawnego domu patriarchów powstał obecny pałac patriarchów (Palazzo Patriarcale), a trwałym śladem owej przebudowy, którego nie objęły zmiany w wyglądzie budynku wprowadzone przez następnych patriarchów, jest portal głównego wejścia do Pałacu, którego zwieńczenie zdobi herb złożony patriarchy Barbaro [fot. (portal bramy głównej) [1490], (szczyt portalu z herbem patriarchy Francesco Barbaro) [1491]]; obecny wygląd gmach zawdzięcza patriarsze akwilejskiemu (w l. 1699–1734) Dionisio Delfino ^[740], który z początkiem XVIII w. podjął decyzję o przebudowie Pałacu (tym razem, w historii budynku już ostatniej), którą, na zlecenie duchownego zaprojektował i ukończył w l. 1707–1708 znany wenecki architekt Domenico Rossi ^[741] (1657–1737) ^[742], przy czym, niestrudzony patriarcha wcale na tym nie zaprzestał, tylko zatrudnił młodego malarza Giovanni'ego Battista'ę Tiepolo'a (1696–1770) do ozdobienia freskami nowo urządzonych wnętrz pałacowych [fot.^[743] portret „Patriarca Dionisio Delfino” („Patriarcha Dionisio Delfino”) – fresk z l. 1727–1728 aut. Giovanni'ego B. Tiepolo'a [1492]], a równocześnie, dla pożytku publicznego, patriarcha otworzył podwoje pałacowej Biblioteki dla wszystkich mieszkańców miasta, która od tej pory, dostępna dla każdego, stała się w Udine pierwszą Biblioteką publiczną [fot.^[744] zdobiący lektorium Biblioteki w Palazzo Arcivescovile w Udine portret „Patriarca Dionisio Delfino” („Patriarcha Dionisio Delfino”) – obraz olejny na płótnie z l. 1700–1710 aut. Nicolò Bambini'ego (1651–1736 ^[745]) [1493]]; ostatni rys (tym razem znacznie skromniejszy w porównaniu do poprzednich zmian) nadał pałacowi ostatni patriarcha (w l. 1734–1751) Daniele Delfino ^[746] (22 I 1686 Venezia–13 III 1762 Udine) [fot.^[747] portret „Patriarca Daniele Delfino” („Patriarcha Daniele Delfino”) – obraz olejny na płótnie z 1738, aut. nieznany, z kręgu friulskiego [1494]], od 19 I 1753 aż do śmierci pierwszy abp udiński, który zaprojektowanie prac modernizacyjnych zlecił, również dla weneckiego architekta, Giorgio Massari'ego (ok. 1686–1766 ^[748]) [fot. (fasada – widok z lewej) [1495], (fasada – widok części środkowej) [1496], (fasada – widok z prawej) [1497], (fasada tylna) [1498], (fasada tylna – widok wprost na loggia'ę, czy jak kto woli portyk) [1499], (fasada tylna – widok z przekątnej na loggia'ę) [1500], (widok z loggia'i na wewnętrzny dziedziniec pałacowy) [1501], (widok na wejście z pałacu do loggia'i) [1502]]. Obecnie w Pałacu mieszczą się m.in. – na parterze Archivio Diocesano di Udine (Archiwum Diecezjalne) [PLAN parteru pałacu [1503]], a w wydzielonej części każdego z obu pięter dwa muzea, które od 1995 mają swe siedziby w Pałacu:

(1) na pierwszym piętrze Museo Diocesano [Muzeum Diecezjalne]: ze zbiorami sztuki sakralnej i sepulkralnej, w którym, w dwóch pierwszych salach znajdują się różnego rodzaju dzieła malarskie i złotnicze, natomiast przeważającą część zasobu muzeum stanowią drewniane rzeźby z XIII–XVIII w. ze szkoły friulskiej, eksponowane wg. podziału na epoki, w prawej części pałacu, w sześciu kolejnych salach w amfiladzie ^[749], przylegających do fasady głównej [numeracja arabska odpowiada numeracji, którą podaje PLAN piętra pałacu [1504]] ^[750]: (sala I <<<10>>>) sztuka romańska i gotycka z XIII–XIV w., (sala II <<<13>>>) wczesnorenesansowa, (sala III <<<22>>>) renesansowa, (sala IV <<<23>>>) manierystyczna, (sala V <<<24>>>) barokowa z XVII–XVIII w., (sala VI <<<25>>> ^[751]) rokokowa, natomiast do najcenniejszych i najbardziej znanych dzieł z owej kolekcji należą: (1) „Santa Eufemia” („Św. Eufemia”) – rzeźba (szkoła friulska) z ok. 1350 z miejscowości Segnacco (wieś tuż obok Tarcento) (umieszczona w sali I) [fot. [1505]], (2) Pala d'altare (nastawa ołtarzowa) aut. Domenico da Tolmezzo (1448–1507) ^[752] – dzieło z 1488 (umieszczone w sali II) [fot. [1506]], (3) „Redentore” („Zbawiciel”) dzieło z 1520 aut. Giovanni'ego Martini'ego (ok. 1455 Tolmezzo?–1535 Udine ^[753]) [fot. [1507]], oraz (4) „San Valentino” („Św. Walenty”) albo „Santo Stefano” („Św. Stefan”) – rzeźba drewniana z 1 poł. XVI w. z miejscowości Muzzana del Turgnano, odrestaurowana w l. 2000–2001 ^[754] [fot. [1508]]; jeden KATALOG (SIRPAC–FVG) obejmujący 229 obiektów, wraz z fot. i opisem każdego, z ekspozycji obu muzeów znajdujących się w Palazzo Arcivescovile, wśród których można wyróżnić:

a) 140 drewnianych rzeźb, datowanych od końca XIII w. do XIX w., z kolekcji Museo Diocesano [Muzeum Diecezjalne], m.in. autorstwa:

– autor nieznany z XIII w., z kręgu artystyczne friulskiego [fot.: rzeźba z l. 1290–1299 w centrum retabulum: San Nicola di Bari in trono (Tronujący święty Mikołaj z Bari) [1509]],

– Domenico Mioni zwany Domenico da Tolmezzo ^[755] (1448–1507 ^[756]) [fot. (1) rzeźba z 2 poł. XV w.: Madonna con Bambino (Matka Boska z Dzieciątkiem) [1510], (2) rzeźba z l. 1490–1499: San Sebastiano (Święty Sebastian) [1511], (3) tryptyk z 1484: San Giovanni Battista – Madonna con Bambino in trono – San Sebastiano (Święty Jan Chrzciciel – Tronująca Matka Boska z Dzieciątkiem – Święty Sebastian) [1512], (4) rzeźba z l. 1490–1497: San Sebastiano (Święty Sebastian) [1513], (5) rzeźba z l. 1490–1497: San Rocco (Święty Roch) [1514]],

– Giovanni Martini (ok. 1455 Tolmezzo?–1535 Udine ^[757]) [fot. (1) tryptyk z 1520: Madonna con Bambino – San Giovanni Battista – San Pietro (Matka Boska z Dzieciątkiem – Święty Jan Chrzciciel – Święty Piotr) [1515], (2) rzeźba z 1 poł. XVI w.: San Giovanni Battista (Święty Jan Chrzciciel) [1516], (3) rzeźba z 1 poł. XVI w.: San Paolo (Święty Paweł) [1517], (4) tryptyk z l. 1534–1537: Madonna con Bambino – San Pietro – San Giovanni Battista (Matka Boska z Dzieciątkiem – Święty Piotr – Święty Jan Chrzciciel) [1518]],

– Antonio Tironi (ok. 1470–1528) [fot. rzeźba z 1516: San Giacomo (Święty Jakub) [1519]],

– Giovanni Antonio Agostini (wzmiankowany w l. 1570–1631/1636) [fot.: (1) rzeźba z l. 1600–1610: Madonna con Bambino in trono (Tronująca Matka Boska z Dzieciątkiem) [1520], (2) rzeźba z 2 poł. XVI w.: Angelo reggicandelabro (świecznik w formie rzeźby anioła) [1521], (3) rzeźba z 2 poł. XVI w.: Angelo reggicandelabro (świecznik w formie rzeźby anioła) [1522]],

– Gerolamo Comuzzo (1591–ok. 1670) [fot. (1) rzeźba z l. 1640–1660: Angelo reggicandelabro (świecznik w formie rzeźby anioła) [1523], (2) rzeźba z l. 1640–1660: Angelo reggicandelabro (świecznik w formie rzeźby anioła) [1524], (3) rzeźba z l. 1640–1660: San Pietro (Święty Piotr) [1525], (4) rzeźba z l. 1640–1660: San Paolo (Święty Paweł) [1526]],

– Girolamo Paleari ^[758] (wzmiankowany w l. 1599–1622) [fot.: rzeźba z 1 ćwierci XVII w.: San Cristoforo (Święty Krzysztof) [1527]],

b) 43 freski i ich fragmenty, z XV w.–końca XIX w., a w tym z apartamentów patriarszych objętych ekspozycją Gallerie del Tiepolo [Galerie Tiepola], w większości opisane poniżej, autorstwa m.in.:

– autor nieznany z XV w., z kręgu artystyczne friulskiego [fot.: fresk z XV w.: „Fede, Speranza e Carità” („Wiara, Nadzieja i Miłość”) [1528]],

– Giovanni da Udine (1487–1564) [fot. użyte w opisie],

– Ludovico Dorigny (1654–1742) [fot. użyte w opisie],

– Giovanni B. Tiepolo (1696–1770) [fot.^[759]: fresk z 1726: „Creazione di Adamo” („Stworzenie Adama”) [1529]],

– Giovanni Battista Canal (1745–1825) [fot. użyte w opisie],

– G. B. Cometti [fot.: fresk z 1824: „Paesaggio fluviale con ponte” („Krajobraz rzeczny z mostem”) [1530]],

– Domenico Fabris (1814–1901) [fot. użyte w opisie],

c) wnętrza sześciu pomieszczeń pałacowych (opisane poniżej), a w tym: dwie klatki schodowe oraz objęte ekspozycją Gallerie del Tiepolo: Sala tronu, Kaplica dworska, Galeria gości oraz Biblioteka [fot. użyte w opisie],

d) 14 stiuków i ich fragmentów, z l. 1708–1730, zdobiących wnętrza pałacowe, spośród których:

– część, pochodzących z l. 1708–1725, jest aut. Domenico Rossi'ego (1657–1737) [fot. użyte w opisie],

– część, pochodzących z 1710, autorstwa Abbondio Stazio ^[760] (1663–1745),

– a część, pochodzących z 1730, autorstwa Giovanni'ego Maria Andreoli'ego ^[761] (wzmiankowany w l. 1728–1736),

e) 31 obrazów, datowanych od XVI w. do 1732, a w tym kilkanaście z ekspozycji Gallerie del Tiepolo (w większości opisanych poniżej), spośród których część jest autorstwa:

– Jacopo Negretti'ego zw. Palma il Giovane ^[762] (1544 Wenecja–1628 Wenecja ^[763]) [fot. użyte w opisie],

– Giovanni'ego Antonio Agostini'ego (wzmiankowany w l. 1570–1631/1636) i są to trzy obrazy tablicowe (na desce) z 1595,

– Nicolò Bambini'ego (1651–1736) [fot. użyte w opisie],

– Nicola Grassi'ego ^[764] (1682–1748),

– Giovanni'ego B. Tiepolo'a (1696–1770) [fot. użyte w opisie; katalog [1531]]

Na końcu Muzeum, a więc na końcu prawej części pałacu, znajduje się wytworna klatka schodowa w kształcie ślimaka, prowadząca z parteru na pierwsze i drugie piętro – dzieło wspomnianego powyżej architekta Domenico Rossi'ego (1657–1737) [fot. [1532], [1533]], ozdobione na przykrywającym schody sklepieniu freskiem „Padre eterno” (dosłownie „Odwieczny Ojciec” [Pan Bóg]) aut. Ludovico Dorigny (1654–1742) ^[765] [fot. [1534]] – jest to jedna z 3 klatek schodowych pałacu i jedna z 2 nieoficjalnych (druga to schody wewnętrzne, a oficjalna klatka schodowa to Wielkie schody wspomniane poniżej) [PLAN piętra – klatka w kształcie ślimaka na prawo od sali nr 25, schody wewnętrzne na prawo od "sali" ^[766] nr 20, Wielkie schody powyżej sali nr 2 [1535]];

(2) na drugim piętrze Gallerie del Tiepolo [Galerie Tiepola], obejmujące wszystkie leżące wzdłuż fasady głównej gmachu, pałacowe komnaty patriarsze, składające się z 5 sal, Kaplicy i Biblioteki, w których zachowany jest oryginalny wystrój wnętrz, głównie pochodzący z 1 poł. XVIII w., w którym naczelne miejsce zajmują wspomniane powyżej freski Tiepolo’a z l. 1726–1732 [poniższa numeracja sal zapisana w ten sposób "<<<24>>>" odpowiada numeracji, którą podaje PLAN drugiego piętra pałacu [1536]]; pierwsze dzieło artysty można zobaczyć już w monumentalnej klatce schodowej [na planie powyżej sali nr 1], prowadzącej do obu muzeów, a nazywanej Scalone d'onore (dosłownie „Wielkie schody Honoru”) [fot. [1537]], na przykrywającym ją sklepieniu [fot. [1538], [1539], [1540]] – jest to interesująca, wczesna kompozycja z 1726, przedstawiająca scenę z Księgi Rodzaju – „Storie della Genesi” („Dzieje Genesis”), zwana „Cacciata degli angeli ribelli” („Wygnanie zbuntowanych aniołów”) ^[767], lub „Caduta degli angeli ribelli” („Upadek zbuntowanych aniołów”) ^[768], albo San Michele caccia gli angeli ribelli” („Archanioł Michał wygnania zbuntowane anioły”) ^[769] [fot. (cały sufit w poziomie) [1541], (sam fresk w pionie) [1542], [1543]];

– 1szą salą [na planie <<<1>>> [1544]], do której prowadzą schody jest duża, podłużna Sala del trono (Sala tronu ^[770]), mająca na dwóch dłuższych ścianach cztery, rozmieszczone na końcach ścian, osobne wejścia prowadzące do czterech sąsiadujących z nią sal, a na węższej ścianie leżącej na wprost wejścia głównego do sali, trzy duże, przylegające do siebie okna wychodzące na wiszący na fasadzie głównej Pałacu balkon [fot. (balkon na fasadzie – po lewej stronie) [1545]]; na wszystkich ścianach Sali tronu, niemal na całej ich powierzchni (miejscami za wyjątkiem pasa szerokości ok. półtorej metra sąsiadującego z podłogą) Tiepolo w 1729 namalował „Ritratti di Vescovi aquileiesi” („Portrety Biskupów akwilejskich”), na które składają się 3 przylegające do siebie rzędy ok. 70 sąsiadujących ze sobą podobizn, przedstawiające popiersia osób zwróconych w różne strony, a ujęte w identyczne, prostokątne, stiukowe ramy, w których, w części dolnej, pod każdą postacią znajduje się namalowana notka biograficzna [fot. (dwanaście portretów na jednej ze ścian) [1546], (widok na ścianę lewą patrząc od wejścia do sali) [1547], (widok na salę od strony okien – drzwi po lewej to główne wejście do Sala del trono wiodące ze Scalone d'onore) [1548]]. Jedyną znaczącą odmianą, przełamującą "monopol" Tiepolo'a na ozdobienie sali, jest duży fresk na suficie „La Missione di Sant'Ermacora” („Posłannictwo Świętego Hermagory”) autorstwa pochodzącego z miejscowości Osoppo ^[771] artysty friulskiego Domenico Fabris'a ^[772] (1814–1901), wykonany w 1859 ^[773] [fot. [1549]].

Komnaty pałacowe drugiego piętra również leżą w amfiladzie, dlatego przejście do trzech pomieszczeń leżących w odosobnionej części apartamentów, możliwe jest tylko z Sali tronu – są to Galleria degli ospiti (Galeria gości) [<<<4>>> [1550]] oraz Cappella palatina (Kaplica dworska) [<<<2>>>] z mieszczącą się za nią zakrystią [<<<3>>>], które, w związku ze swym położeniem w lewym, stosunkowo wąskim skrzydle pałacu (szerokość zaledwie dwóch okien), oraz poprzez umiejscowienie po dwóch stronach długiej ściany, która przedziela skrzydło podłużnie (Kaplica z zakrystią po jednej, Galeria po drugiej stronie), mają podobną budowę, którą najlepiej wyraża przykład Galerii: długa (na 5 okien) i bardzo wąska (szerokość zaledwie 1 okna, a do tego Kaplica i zakrystia są lekko szersze, kosztem szerokości Galerii), przez co o wiele bardziej przypomina pałacowy korytarz, niż salę apartamentów, tym bardziej, iż w zasadzie posiadaja tylko dwie długie ściany, gdyż wąska ściana, w której znajduje się wejście z Sali tronu, oraz leżąca naprzeciw wąska ściana z jedynym na niej oknem, zupełnie nikną wypełnione otworami okiennym i wejściowym [fot. (całej sali od strony wejścia – widać, że to "kiszka" a nie sala) [1551]; (narożnik lewego skrzydła Pałacu – 2gie piętro, zacieniony, wąski bok budynku, a na nim po jednym oknie na jedną salę, tzn. okno po lewej to zakrystia, tej samej szerokości co Kaplica, za którą leży, zaś okno po prawej to Galeria, której długość, w związku z tym, iż leży narożnie, wytycza, licząc od narożnika budynku, pięć kolejnych okien na oświetlonej fasadzie głównej budynku) [1552]];

– 2ga sala apartamentów [<<<4>>> [1553]], zwana Galleria degli ospiti (Galeria gości), podobnie jak Sala tronu również przylega do fasady pałacu i również pęka w szwach od ilości pokrywających ją fresków Tiepola (niemal cała powierzchnia obu podłużnych ścian oraz strop), które jednak tym razem są bodaj najlepiej znane spośród wczesnych dzieł artysty; namalowane w 1727, ujęte są w dwa cykle ilustrujące Stary Testament, zatytułowane: „Storie di Abramo, Isacco e Giacobbe” („Dzieje Abrahama, Izaaka i Jakuba”), na który składa się osiem scen (na ośmiu freskach), oraz „Profetesse” („Prorokinie”), przedstawiający sześć wymyślonych (nieprawdziwych) posągów Prorokiń wymienionych w Biblii, każdy na osobnym fresku:

1) na długiej ścianie (naprzeciwko okien) siedem fresków (pięć z cyklu Dzieje Abrahama i dwa z cyklu Prorokinie), w kolejności od lewej strony, czyli od głębi sali: (1A) na planie pionowym „Sara e l'angelo” („Sara i anioł”) [fot. [1554], [1555]], (***1B***) na planie pionowym, fresk z cyklu Prorokinie „Profetessa Debora” („Prorokini Debora” ^[774]) [fot. [1556], (1C–1D–1E) "tryptyk" fresków ściśle połączonych ze sobą tematycznie i przestrzennie (przylegają do siebie, otoczone jedną, wspólną stiukową ramą tryptyku), w skład którego wchodzi (1C) po lewej stronie, na planie pionowym, monochromatyczny „L'Incontro fra Giacobbe e Esaù” ^[775] („Spotkanie brata Jakuba i Ezawa” ^[776]) [fot. [1557]], albo Esaù e Giacobbe” („Ezaw i Jakub”) ^[777], (1D) w części centralnej, na planie poziomym „Rachele nasconde gli idoli” („Rachela ukrywa idole” ^[778]) [fot. [1558], [1559], (fragment części środkowej fresku) [1560], (fragment części z prawej strony fresku) [1561]], (1E) po prawej stronie, na planie pionowym, monochromatyczny „L'angelo e Giacobbe” („Anioł i Jakub”) [fot. [1562], (całość tryptyku) [1563]], (***1F***) na planie pionowym, fresk z cyklu Prorokinie „Profetessa Maria” („Prorokini Maria”) [fot. [1564]], (1G) „Abramo e gli angeli” („Abraham i [trzej] aniołowie”) [fot. [1565], [1566], [1567]; (widok na większą część ściany – od strony wejścia do Galerii) [1568], (widok na całą ścianę – od strony wejścia do Galerii) [1569], (widok na całą ścianę – od strony okan na końcu Galerii) [1570], (widok na całą salę od strony wejścia) [1571]];

2) na stropie trzy ostatnie freski z cyklu Dzieje Abrahama, w kolejności od lewej strony: (2A) w elipsie „Agar nel deserto” („Hagar na pustyni” ^[779]) [fot. [1572], [1573]], (2B) w części centralnej, w dużym, rokokowym wielokącie „Il sacrificio di Isacco” („Ofiara Izaaka” ^[780]) [fot. [1574], [1575]], (2C) w elipsie „Il sogno di Giacobbe” („Sen Jakuba”) [fot. [1576]];

3) na ścianie z oknami, między nimi: cztery ostatnie freski z cyklu „Profetesse” (Prorokinie) ^[781], każdy na planie pionowym, zaczynając od głębi sali znajdują się w następującej kolejności: (***3A***) „Profetessa Holda” („Prorokini Holda”) [fot. [1577]], (***3B***) „Profetessa Anna” („Prorokini Anna”) [fot. [1578]], (***3C***) „Profetessa Elisabetta” („Prorokini Elżbieta”) [fot. [1579]], (***3D***) „Profetessa Anna” („Prorokini Anna”) [fot. [1580], (kadr popiersia) [1581]];

– Cappella palatina (Kaplica dworska) [<<<2>>> [1582]], sąsiadująca przez podłużną ścianę z Galerią gości [<<<4>>>], jest już miejscem większego urozmaicenia artystycznego, niż dzieła tylko jednego autora, choć i tu znajdują się dwa tonda z 1732 autorstwa (prawdopodobnie ^[782]) Tiepolo'a: (1) „San Carlo Borromeo” („Święty Karol Boromeusz”) [fot. [1583]], oraz (2) „Sant'Antonio da Padova” („Święty Antoni Padewski”) [fot. [1584], [1585]]; w ołtarzu mieści się obraz z 1 ćwierci XVII w. ^[783] „Madonna col Bambino” („Matka Boska z Dzieciątkiem”) aut. malarza weneckiego Jacopo Negretti'ego zw. Palma il Giovane (1544 Wenecja–1628 Wenecja ^[784]) [fot. (ołtarz) [1586], (obraz) [1587]], a na suficie trzy płótna z 1718: „Angeli” („Aniołowie”) [fot. [1588]], „Angioletti” („Aniołki”) [fot. [1589]], oraz „Assunzione della Madonna, Sant'Ermacora e San Fortunato” („Wniebowzięcie Matki Boskiej, Święty Hermagora i Święty Fortunat”) [fot. [1590]] – obrazy ^[785]aut. Nicolò Bambini'ego (1651–1736 ^[786]);

– 3cia sala [<<<6>>> [1591]], czyli Sala rossa (Sala czerwona), podobnie do Kaplicy i Galerii, również przylega do Sali tronu, tyle że po przeciwnej stronie (vis a vis Galerii, a więc także przylega do fasady głównej gmachu); jest to ostatnie pomieszczenie pałacowe, w którym znajdują się dzieła Tiepolo'a – freski z 1729 zdobiące strop sali, których tematyka wybrana została nieprzypadkowo, gdyż Sala czerwona, podobnie do Sali tronu i Galerii gości, miała charakter komnaty oficjalnej i służyła obradom Tribunale ecclesiastico (Sądu kościelnego):

1) duży, rozmieszczony centralnie „Il giudizio di Salomone” ^[787] („Sąd Salomona”), zwany także „Giudizio di Re Salomone” ^[788] („Sąd Króla Salomona”) [fot. (sufit z freskiem) [1592], (fragment z prawej strony fresku) [1593]],

2) po jego bokach cykl mniejszych, narożnych fresków nazywany „I quattro Profeti maggiori” („Czterech Proroków większych” ^[789]), na który składają się: (A) „Il profeta Geremia” („Prorok Jeremiasz” ^[790]) [fot. [1594]], (B) „Il profeta Isaia” („Prorok Izajasz” ^[791]) [fot. (całość) [1595], (kadr części środkowej) [1596]], (C) „Il profeta Daniele” („Prorok Daniel” ^[792]) [fot. [1597]], oraz (D) „Il profeta Ezechiele” („Prorok Ezechiel” ^[793]) [fot. [1598]];

– 4ta sala [<<<8>>> [1599]] Sala gialla (Sala żółta), której nazwa, podobnie do nazwy poprzedniej (Sala czerwona) i następnej komnaty (Sala błękitna), wzięła się od koloru ścian; Sala żółta, również przylegająca do fasady głównej pałacu, prowadzi z Sali czerwonej, o tej samej długości, za to o większej szerokości (trzy okna), do Sali błękitnej, o tej samej co Sala żółta szerokości (dwa okna), za to krótszej, na planie zbliżonym do kwadratu, gdy tym czasem plan Sali żółtej to wydłużony prostokąt; w Sali żółtej na uwagę zasługują zdobiące ją, zachwycające stiuki, niejako przygotowujące przechodnia do obcowania z wykwintnym, acz pełnym przyjemnej harmonii dziełem zdobiącym sklepienie kolejnej, czekającej go Sali błękitnej;

– 5ta sala [<<<11>>> [1600]] Sala azzurra (Sala błękitna), zwana inaczej Sala del baldacchino (Sala baldachimu), co również oddaje wygląd pomieszczenia gdyż, jako najmniejsza pod względem wielkości komnata apartamentów patriarszych, na planie zbliżonym do kwadratu, przykryta jest sklepieniem zwierciadlanym, przypominającym odwróconą czaszę baldachimu ^[794]; prowadząca z Sali żółtej do Biblioteki, na stropie ozdobiona jest dużym freskiem z 1539 aut. Giovanni’ego da Udine (1487–1564), przedstawiającym pięć scen z Ewangelii ^[795], rozplanowanych symetrycznie na tle swobodnej groteski, spełniającej funkcję "tapety" dla owych pięciu scen ewangelicznych, z których każda namalowana jest niczym obraz na kwadratowym "blejtramie", dodatkowo "oprawionym" w namalowane ramy, a powstałe w ten sposób wrażenie potęguje tylko złudzenie, iż nad głowami widzów rozpościera się baldachim uszyty z ozdobnej tkaniny z wzorami, czyli owej "tapety" [fot. (niewielki fragment fresku – "tapety" ^[796] – niestety sygnowany gmerkiem Muzeum) [1601], (niemal cały fresk – niestety czarnobiała fot. – na dole, po lewej stronie "małpa" z poprzedniej fot.) [1602], (trochę szerszy plan ^[797]) [1603], (narożnik – na "niemal całym fresku" oraz "trochę szerszym planie" prawy dolny ^[798]) [1604]; (pięć scen ewangelicznych ^[799]) (1 – w centrum) „Cristo consegna a Pietro il primato pastorale” ^[800] („Chrystus powierza Piotrowi prymat pasterski”) [1605], (2) „Professione di Fede del Centurione” („Wyznanie Wiary Setnika”) [1606], (3) „Cristo invia gli Apostoli a predicare” („Chrystus posyła Apostołów wygłaszać kazanie”) [1607], (4) „Cristo che predica dalla barca di San Pietro sul Lago di Tiberiade” („Chrystus wygłaszający kazanie na barce Świętego Piotra ^[801] nad Jeziorem Tyberiadzkim”) [1608], (5) „Cristo concede a Pietro il potere di legare e sciogliere” („Chrystus udziela Piotrowi moc "związania i rozwiązania" ^[802]”) [1609]];

– Biblioteca del Patriarca Delfino (Biblioteka Patriarchy Delfino, obecnie Biblioteca Arcivescovile – Biblioteka Arcybiskupia) położona na końcu apartamentów patriarszych [<<<17>>> [1610]], spośród wszystkich komnat pałacu jest najwspanialszą, zapierającą dech w piersiach każdemu, o kim nie da się powiedzieć, że to homo unius libri [fot. (widok z dołu, po wejściu z Sala azzurra – za uchylonymi drzwiami wspomniana powyżej klatka schodowa w kształcie ślimaka) [1611], [1612], (widok z galerii – za pierwszymi po lewej stronie drzwiami znajduje sie Sala azzurra) [1613], (inny kadr z galerii) [1614]]; kolekcja biblioteczna liczy blisko 20 000 woluminów, a w tym ok. 100 manuskryptów (rękopiśmiennych kodeksów), ok. 200 inkunabułów, kilkaset cymeliów, oraz wiele rzadkich wydań; na ścianach i suficie, wszystkie zdobiące lektorium płótna są aut. Nicolò Bambini'ego (1651–1736) ^[803]: (I) niemal cały strop zajmuje namalowany w 1712 na planie dużego prostokąta „Trionfo della Sapienza” („Triumf Mądrości”) [fot. (niestety jakość fatalna) [1615]], (II) we wklęsłych narożnikach między sufitem, a ścianami sali bibliotecznej, cykl dziewięciu portretów z l. 1700–1710 przedstawiających w eliptycznych tondach popiersia czterech ewangelistów oraz pięciu dostojników kościelnych z rodziny Delfino, zawieszone w następującej kolejności ^[804]: trzy podobizny na ścianie, w której znajduje się wejście do Biblioteki z Sala azzurra, nad wspomnianym wejściem (1) „Cardinale [Kardynał] Giovanni Delfino” [fot. [1616]], (2) w części środkowej Reverendissimus Dominus Dominus „Patriarca Dionisio Delfino” („Patriarcha Dionisio Delfino”) [fot. [1617]], (3) „Cardinale [Kardynał] Marco Delfino” [fot. [1618]], cztery wizerunki ewangelistów na najdłuższej ścianie vis a vis okien (4) „San Luca Evangelista” („Święty Łukasz Ewangelista”) [fot. [1619]], (5) „San Marco Evangelista” („Święty Marek Ewangelista”) [fot. [1620]], (6) „San Matteo Evangelista” („Święty Mateusz Ewangelista”) [fot. [1621]], (7) „San Giovanni Evangelista” („Święty Jan Ewangelista”) [fot. [1622]], a na ścianie, w której znajduje się wejście do klatki schodowej w kształcie ślimaka, dwa ostatnie portrety członków rodu Delfino, a więc (8) „Cardinale [Kardynał] Zaccaria Delfino” [fot. [1623]], oraz (9) „Cardinale [Kardynał] Giovanni Delfino” [fot. [1624]], (III) nad każdymi z czworga drzwi znajdujących się na węższych ścianach sali, pod galerią lektorium, cykl czterech obrazów z l. 1700–1710 o tematyce alegorycznej, dopełniający górujące nad nim dosłownie i w przeności, wielkie malowidło sufitowe ^[805]: na ścianie, w której znajduje się wejście do Biblioteki z Sala azzurra, nad wspomnianym wejściem (1) „Trionfo della Religione” („Triumf Religii”) [fot. [1625]], nad wejściem sąsiednim (2) „Trionfo della Verita” („Triumf Prawdy”) [fot. [1626]], a na przeciwległej ścianie, w której znajduje się wejście do klatki schodowej w kształcie ślimaka, nad wspomnianym wejściem (3) „Trionfo della Fede” („Triumf Wiary”) [fot. [1627]], zaś nad wejściem sąsiednim (4) „Trionfo della Dottrina sull'ignoranza” („Triumf Wiedzy nad nieuctwem”) [fot. [1628]] ^[806];

• pod nr 3 Palazzo Antonini–Belgrado [oddzielony od Palazzo Arcivescovile jedną kamienicą (PLAN ZABUDOWY – pałac mieści się na posesji nr 68 [1629]), fot. (fasada z lewej) [1630], (fasada na wprost) [1631], (część środkowa fasady) [1632]]: z XVII w., dziś zw. Palazzo della Provincia di Udine, gdyż mieści siedzibę władz Prowincji; wnętrze zdobią freski z l. 1697–1698 aut. malarza Giulio Quaglio (ok. 1668–1751) ^[807] [fot. [1633], [1634], (freski na jednej ze ścian – na poprzedniej fot. widoczne po prawej stronie ^[808]) [1635], [1636], [1637]], oraz XIXwieczne aut. Picco ^[809] i Zuccolo;

• ex Chiesa di Sant'Antonio Abate [przylega do narożnika Palazzo Arcivescovile, po jego lewej stronie (PLAN ZABUDOWY – kolorem czerwonym zaznaczono kościół [1638])]: niegdysiejszy jednonawowy kościół, wybudowany w 1354 w stylu gotyckim, a przebudowany w 1731 przez weneckiego architekta Giorgio Massari'ego (ok. 1686–1766) ^[810], identycznie do w/w ex Chiesa di San Francesco obecnie stał się miejscem zorganizowanych wystaw [wstęp zwykle wolny], niemniej bryła dawnej świątyni została w pełni zachowana, co widać, tak po XVIIIwiecznej fasadzie [fot. (fasada) [1639], (fasada – budynek pomarańczowy to niżej opisany Palazzo dell'ex–Tribunale, a budynek beżowy to powyżej opisany Palazzo Arcivescovile) [1640], (widok z przekątnej) [1641]], czy choćby po malutkiej dzwonnicy z wiszącym w niej dzwonem, zespolonej z końcem lewej ściany korpusu, jak i wewnątrz kościoła, w którym, w absydzie zachował się ołtarz gł. ze stojącą w nim rzeźbą „Sant'Antonio abate” ^[811] („Święty Antoni opat”) [fot. (rzeźba) [1642], [1643]], oraz miejscami fragmenty freski na ścianach; ponadto, w kościele tym znajdują się groby 4 patriarchów akwilejskich: (1) Francesco Barbaro (patriarcha w l. 1593–1616), (2) Ermolao Barbaro (patriarcha w l. 1616–1622), (3) Dionisio Delfino (patriarcha w l. 1699–1734) i (4) ostatniego patriarchy Akwilei (w l. 1734–1751) Daniele Delfino, który nast. (od 1753 do śmierci w 1762) był pierwszym abp'em Udine^[812];

2) Giardini Ricasoli [vis a vis Palazzo Antonini–Belgrado – większa część Giardini zaznaczona na planie zabudowy [1644]]: jest to niewielki park, na co wskazuje nazwa (giardini – ogrody), publiczny, acz państwowy ^[813], od pn sąsiadujący z Piazzetta [Placyk/Skwer] Valentinis (vis a vis środkowej części Palazzo Arcivescovile), który sąsiaduje od pn z Piazza Patriarcato (vis a vis Palazzo Arcivescovile i ex Chiesa di S. Antonio Abate), a które również porośnięte są zielenią, w stosunku do Giardini Ricasoli rzadszą, i jeszcze rzadszą, ale dzięki swemu sąsiedztwu, na przeciw kompleksu wspomnianych budowli rozpościera się enklawa parkowo–ogrodowa, jedna z niewielu w centrum miasta, zaraz po Piazza Primo Maggio i sąsiadującym z nim od pn dużym skwerem, oraz wąską i podłużną aleją parokową na pn-wsch. końcu centrum, zwaną Parco delle Rimembranze. Natomiast park Giardini Ricasoli (miano "ogrody" jest zbyt skromne) mimo, iż niewielki, przez wykorzystanie położenia na łagodnym zboczu, urozmaicony jest zróżnicowaniem wysokości poszczególnych części, co w połączeniu z bujnością i różnorodnością roślinności (drzew, krzewów, kwiatów), włącznie z egzotyczną (podpisaną na powbijanych w ziemię tabliczkach), w efekcie sprawia, że dla mieszkańców Udine jest to wymarzone miejsca do zrelaksowania się i odpoczynku. Uroku dodaje miejscu płynąca od strony ulicy, przy której stoi Palazzo Arcivescovile, niewielka rzeczka zamieszkiwana przez kaczki i łabędzie, oraz rozsiane po całym parku rozmaite elementy parkowo–ogrodowe, jak choćby niewielkie, kamienne groty, kolista fontanna (ulubiony przez gołębie wodopój), w której woda tryska z centralnie położonego wzgórka porośniętego roślinnością wodolubną [fot. (bardzo dokładne z ową fontanną) [1645]], czy wreszcie porozstawiane nieregularnie rzeźby, a w tym popiersie Giuseppe Mazzini'ego [fot.^[814] [1646], [1647]], posąg bogini Ateny w hełmie, oraz pomnik friulskiego poety i dramaturga Giuseppe Ellero ^[815] (1866–1925), a wszystko to, pod czujnym okiem króla Kr. Italii (w l. 1861–1878) Wiktora Emanuela II z dynastii di Savoia ^[816], spoglądającego z pomnika konnego ustawionego na niewielkim, kolistym placyku w centralnej, najwyższej części parku (brąz, 1882 ^[817] [fot. [1648]], najwyraźniej przeniesiony tu z Piazza Libertà, czego dowodzą dwa zdjęcia: (1) [1649], (2 – datowane wg. portalu internetowego, na którym jest zamieszczone, na "11 II 1945") [1650]];

3) przy Via Treppo, która biegnie z Piazza Patriarcato na wsch.:

• Palazzo dell'ex–Tribunale di Udine: budynek z XVII w., dawna siedziba sądu (lub trybunału), obecnie mieści się tu miejskie Seminarium;

• Palazzo della Porta: budowę zaczęto w 1525, a zakończono przebudową w l. 1655–1685, zaś wnętrze ozdobił wyśmienitymi freskami malarz Giulio Quaglio (ok. 1668–1751) ^[818]; obecnie mieści się tu Curia Arcivescovile (Kuria Arcybiskupia) [fot. [1651]];

4) Teatro Nuovo „Giovanni da Udine” (Teatr Nowy im. „Giovanni'ego da Udine”) [via Trento nr 4 – znajduje się w najdalszej wsch. części śródmieścia]: ukończony w 1997 budynek w stylu nawiązującym do współczesnej włoskiej awangardy zaprojektowali inżynier Giuliano Parmegiani (ur. 1926) ^[819] oraz architekt Lorenzo Giacomuzzi–Moore (ur. 1935) ^[820], natomiast oficjalne otwarcie Teatru nastąpiło 18 X 1997 [fot. [1652], [1653]; [1654], (foyer ^[821]) [1655], (foyer – inne ujęcie ^[822]) [1656], (foyer – inne ujęcie ^[823]) [1657], (plan widowni – na dole scena) [1658], (wnętrze sali teatralnej – widok na wejście za kulisy ^[824]) [1659], (wnętrze sali teatralnej – widok na widownię ^[825]) [1660]]; strona internetowa Teatru: http://www.teatroudine.it/teatroudine/index.jsp;

5) † Chiesa di Santa Maria della Neve [Via Ronchi – leży na pd-wsch. od Palazzo Arcivescovile]: wzniesiony w XIX w. z cegły i otoczaków kościół na planie prostokąta [fot. (fasada) [1661]], z dzwonnicą [fot. (dzwonnica) [1662]], przebudowany w 1949 ^[826], obecnie należy do klasztoru Ordine Frati Minori Cappuccini (Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów), który przylega do kościoła z prawej strony ^[827]; jeden KATALOG (SIRPAC–FVG) zasobu Chiesa di Santa Maria della Neve ze zdjęciem i opisem każdego z obiektów:

– ołtarz główny z pocz. XX w., nastawa ołtarzowa z 1 poł. XVII w., tabernakulum z XVII w., oraz czternaście obrazów z 1 poł. XVII–2 poł. XIX w., a w tym aut. Fulvio Griffoni'ego (1589–1664) ^[828], Alessandro Varotari'ego zw. Padovanino (1588–1648) oraz Vittorio Emanuele Bressanin'a (1860–1941) [1663];

1) przy Via Aquileia:

• [w połowie długości Via Aquileia, narożny: Via Aquileia/Via Giusti] Palazzo Danieluzzi Braida [fot. (fasada) [1664]]: budynek z XVII w., ceglano-cementowy, obecnie własność prywatna ^[829];

• pod nr 26 Casa Morelli de'Rossi ^[830], nazywany też Palazzo Morelli de Rossi ^[831] [fot. [1665], [1666]]: wzniesiony w XVI w. z kamienia i cegły, dziś własność prywatna ^[832];

• pod nr 41 Palazzo Buiatti Varmo [fot. (elewacja) [1667], (portal wejścia) [1668]]: budynek z XVII w. z kamienia i cegły, mieści sklepy i biura ^[833];

• pod nr 63 † Chiesa della Beata Virgina del Carmine ^[834], znany również pod drugim wezwaniem, jako Chiesa della Madonna del Carmine ^[835]: zbudowany w XVI w. ^[836] przez OO. Karmelitów, a następnie w XVIII w. przebudowany ^[837], jednonawowy kościół z kamienia i cegły z dzwonnicą ^[838] [fot. (fasada) [1669], [1670], (rzeźba NMP z fasady ^[839]) [1671], (dzwonnica) [1672]]; wewnątrz świątyni znajduje się wystawny ołtarz główny w stylu barokowym, wykonany przez artystę (artystów) z kręgu weneckiego w l. 1690–1710 z żółtego i różowego marmuru z Carrara [fot. (ołtarz główny) [1673]], a w lewej kaplicy bocznej, przebudowanej w 1930 ^[840] ustawiony na czterech kolumnach „Sarcofago [sarkofag] del Beato Odorico Mattiussi da Pordenone” ^[841], inaczej zwany „Arca [arka] del Beato Odorico da Pordenone” ^[842] – sarkofag skrzyniowy z marmuru i alabastru ^[843] (zmarłego 14 I 1331 w Udine) błogosławionego Odoryka de Pordenone ^[844], wykonany między 1331 a 1332 ^[845] przez rzeźbiarza weneckiego Filippo de Santi'ego (wzmiankowany w l. 1332–1334) i pomocników ^[846] [fot. (sarkofag) [1674], [1675], (fragment centralny) [1676]], a przeniesiony do kościoła w XVII w.^[847], natomiast strop kościoła mają zdobić freski z XVII w. aut. Giulio Cesare Begni'ego ^[848]; trzy KATALOGI (SIRPAC–FVG) wnętrz Chiesa della Beata Virgina del Carmine oraz znajdującego się w nich zasobu (z fotografiami i opisami):

1) lista 84 obiektów obejmująca m.in.:

– wnętrza kościoła, a w tym ołtarze z XVII/XVIII i XVIII w., organy z 1788 aut. Giovanni'ego Bonazza (ok. 1654–1736) oraz z ok. 1790 aut. Francesco Antonio Comelli'ego (ok. 1753–1823), chrzcielnic�� z XVIII w., konfesjonał z XIX w. i stalle z XVII w.,

– dwadzieścia rzeźb z XVIII–XIX/XX w., głównie aut. Giovanni'ego Bonazza (ok. 1654–1736), oraz dwa nagrobki z XIV–XVII w. aut. Filippo de Santi'ego (wzmiankowany w l. 1332–1334) i Girolamo Paleari'ego (wzmiankowany w l. 1599–1622),

– freski z 1707, m.in. aut. Giuseppe Pozzo (1645–1721), a także ponad trzydzieści obrazów z XVI–XIX w., m.in. aut. Pietro Ricchi'ego zwanego Pietro da Lucca (1606–1675), Pietro Venier'a (1673–1737) oraz Domenico Giovanni'ego Ruggieri'ego (1678–1780),

– kilka krzyży, lichtarze, wazony, relikwiarze i "troniki" do wystawiania monstrancji, z XVII–XIX w. [1677],

2) lista 80 obiektów obejmująca "srebra" kościelne, a w tym:

– ozdobne ramki na obrazki, lichtarze, kadzielnice i łódki na kadzidło, czarki na wodę święconą i kropidła, lampki wieczne, krzyże, wazoniki, dzbanek, tacę, z XVIII–1 poł. XX w., oraz adamaszkową chorągiew procesyjną z wizerunkiem Św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem Jezus, wykonanym z wyklepanego ręcznie srebra, pochodzącą z XVIII w.,

– kilkanaście relikwiarzy i monstrancji, pochodzących z XVIII–XIX w., oraz sprzęty liturgiczne (kielichy, patena, puszki na komunikanty, ampułki) z 1 poł. XVIII–1 poł. XX w. [1678],

3) lista 27 szat liturgicznych (m.in. ornaty, stuły, kapy, manipularz) z 1 poł. XVIII–1 poł. XX w. [1679];

• Porta Aquileia: jedna z bram z wieżą Torre di Porta Aquileia należąca do części zewnętrznego pierścienia średniowiecznych murów miejskich, wyróżnianej jako quinta cerchia muraria cittadina (piąty pierścień murów miejskich ^[849]), zwieńczona ozdobnymi blankami dekoracyjnymi zw. gibellińskie (o kształcie jaskółczego ogona), charakterystycznymi dla budowli nieobronnych, a rozpowszechnionymi zwłaszcza w Italii w XIV i XV w.; wzniesiona w 1373 ^[850] (tudzież w XV w. ^[851]), a następnie trzykrotnie odnawiana: w 1480, w 1632 i w 1871, obecnie wykonana jest z cegły i kamienia i mieści biura ^[852] [fot. (widok na tył bramy i wieży [od pn-zach.], czyli plecami do starówki) [1680], (widok na przód bramy i wieży) [1681], (bardzo dokładna fot. – widok na przód bramy i wieży) [1682], (przód w 1935) [1683], (narożnik wieży bramy przód–lewy bok) [1684], (bardzo dokłade fot. przodu) [1685]];

2) przy Piazzale della Stazione:

• Stazione Ferroviaria: stacja kolejowa.

• Archivio Diocesano di Udine (Archiwum Diecezjalne), piazza Patriarcato nr 1 (w Palazzo Arcivescovile),
• Archivio Storico Diocesano (Archiwum Historyczne Diecezjalne), m.in. zawierające zasób Archivio del Capitolo Udinese (Archiwum Kapituły Udińskiej) ^[854],
• Archivio della Curia Arcivescovile di Udine (Archiwum Kurii Arcybiskupiej) ^[855],
• Archivio Parocchiale Santo Stefano Udinese (Archiwum Parafialne Św. Stefana) ^[856]
• Archivio di Stato di Udine (Archiwum Państwowe), via Urbanis nr 1,

• Biblioteca Civica „Vincenzo Joppi” (Biblioteka Miejska im. „Vincenzo Joppi'ego”), piazza Marconi nr 8 (w Palazzo Bartolini),
• Biblioteca Civica – Sezione Ragazzi (Biblioteka Miejska – Oddział Młodzieżowy), riva Bartolini nr 3,
• Biblioteca della Società Filologica Friulana G. I. Ascoli (Biblioteka Stowarzyszenia Filologicznego Friulskiego G. I. Ascoli), via Manin 18,
• Biblioteca Medica dell'Azienda Ospedaliera Santa Maria della Misericordia (Biblioteka Lekarska Przedsiębiorstwa Szpitalnego S. Maria della Misericordia), piazzale Santa Maria della Misericordia nr 15,
• Biblioteca d'Arte (Biblioteka Sztuki), część Civici Musei w Udine,
• Biblioteca Arcivescovile (Biblioteka Arcybiskupia), dawna Biblioteca del Patriarca Delfino (Biblioteka Patriarchy Delfino'a), piazza Patriarcato nr 1 (w Palazzo Arcivescovile),
• Biblioteca del Seminario di Udine (Biblioteka Seminarium) ^[857],

• Civici Musei e Gallerie di Storia e Arte di Udine (Miejskie Muzea i Galerie Historii i Sztuki Udine), piazzale del Castello (w Zamku), a w jego skład wchodzą:

- Museo Archeologico (Muzeum Archeologiczne),

- Gabinetto Numismatico (Gabinet Numizmatyczny),

- Gabinetto dei Disegni e delle Stampe (Gabinet Rysunków i Sztychów),

- Museo Friulano della Fotografia (Muzeum Friulskie Fotografii),

- Pinacoteca del Castello (Pinakoteka Zamku) inaczej zw. Galleria d’Arte Antica (Galeria Sztuki Dawnej),

- Fototeca (Fototeka),

• Galleria d'Arte Moderna (Galeria Sztuki Współczesnej), piazzale Paolo Diacono nr 22 (w gmachu Palamostre),
• Museo Friulano di Storia Naturale (Muzeum Friulskie Historii Naturalnej), via Marangoni nr 39 i 41,
• Museo della Città (Muzeum Miasta), via A. Zanon nr 24 (w Torre di Santa Maria),
• Museo Diocesano (Muzeum Diecezjalne) oraz Gallerie del Tiepolo (Galerie Tiepola), piazza Patriarcato nr 1 (w Palazzo Arcivescovile),
• Museo del Duomo (Muzeum Katedry), piazza del Duomo (w katedrze),
• Oratorio della Purità, czynne oratorium – zwiedzanie tylko po uprzedniej rezerwacji (0039) 0432 506 830 (wejście darmowe), piazza del Duomo,
• Cappella Manin, czynna kaplica – zwiedzanie tylko po uprzedniej rezerwacji (0039) 0432 502 872, 0432 501 824, 0432 271 591 (wejście darmowe), largo Carlo Melzi,
• ex Chiesa di San Francesco (były Kościół Świętego Franciszka), zdesakralizowany, obecnie miejsce wystaw, largo Ospedale Vecchio,
• ex Chiesa di Sant'Antonio Abate (były Kościół Świętego Antoniego Opata), zdesakralizowany, obecnie miejsce wystaw, piazza Patriarcato,
• Museo ^[858], via Viola (w Palazzo Gorgo–Maniago, inaczej Palazzo Gorgo di Maniago [fot. (lewe skrzydło pałacu) [1686]]),

• Teatro Nuovo „Giovanni da Udine” (Teatr Nowy im. „Giovanni'ego da Udine”), via Trento nr 4;
• CSS Teatro Stabile di Innovazione del FVG, via Francesco Crispi nr 65;
• Teatro Club Udine, via Marco Volpe nr 13;
• Teatro comunale „Palamostre”, piazzale Paolo Diacono nr 15;
• Teatro San Giorgio, Oratorio Parrocchiale oraz Cinema ^[859], via Quintino Sella nr 5 [fot. [1687], [1688]];

• Sala Concerti del Conservatorio di Musica „Jacopo Tomadini” (Sala Koncertowa Konserwatorium Muzycznego im. „Jacopo Tomadini'ego”), piazza Primo Maggio nr 29 (w Palazzo Ottelio);

• Auditorium T. Menossi, via San Pietro;
• Auditorium A. Zanon, via Leonardo da Vinci nr 2;

• Cinema Centrale, z salą VIP i klubową, via Poscolle nr 8/B;
• Cinema d'Essai Ferroviario, via della Cernaia nr 2;
• Visionario, z salą Astra, Minerva oraz Eden, via F. Asquini nr 33.

• Stadio „Friuli”, piazzale Repubblica Argentina nr 3 [fot. (widok z trybun) [1689], (widok z trybun ^[861]) [1690], (widok z lotu ptaka ^[862]) [1691], (rysunek) [1692]];

- piłka nożna, szermierka, gimnastyka, sztuki walki, atletyka,

• Palasport „P. Carnera”, piazzale Repubblica Argentina nr 1;

- koszykówka, siatkówka, koncerty, okazałe imprezy publiczne, widowiska;

• Campo di rugby „Otello Gerli” (boiska do rugby), via del Maglio nr 8;
• Palasport „M. Benedetti”, via Marangoni nr 46;

- sztuki walki, koszykówka, siatkówka, pięściarstwo, podnoszenie ciężarów

• Campo di atletica „L. Dal Dan” (stadion lekkoatletyczny), via Torino nr 47;
• Campi di Tennis (korty tenisowe), via del Maglio nr 10;
• Piscina Comunale Palamostre (pływalnia), via Ampezzo;
• Piscina Comunale (pływalnia), via Pradamano nr 21.

• Nocolò di Lionello ^[863] (1390–1462), inaczej Nocolò Lionello, lub Nicolo Lionello di Erasmo ^[864], wybitny udiński złotnik, znany z:

– wykonania kilku wspaniałych dzieł friulskiej sztuki złotniczej z XV w., obecnie eksponowanych w Museo della Pieve e Tesoro del Duomo di Gemona mieszczącym się w Canonica vecchia (de Recalcatis) w mieście Gemona del Friuli: (1) ostensorio (monstrancja, z łac. ostensorium) z 1434 ^[865], wieżyczkowej gotyckiej, powstałej w całości ze srebra pozłacanego, a ozdobionej wyklepanymi ręcznie reliefami oraz odlanymi a następnie cyzelowanymi i polerowanymi detalami architektonicznymi ^[866] [fot. [1693]], oraz (2A i 2B) powstałych ze srebra pozłacanego i kryształów, a ozdobionych misternie wykonanymi emaliami, filigranami oraz pietre dure ^[867] (2A) reliquiario (relikwiarz) z lat 1434–1461 ^[868] [fot. [1694]], (2B) reliquiario (relikwiarz) z lat 1434–1461 ^[869] [fot. [1695]], a także ^[870] (3) niezwykle pięknej, ozdobionej filigranami fermaglio di piviale (zapinka kapy) z 1438, przedstawiającej scenę „Incoronazione di Maria Vergine” („Koronacja Najświętszej Marii Panny Dziewicy”), wykonanej ze srebra pozłacanego, odlanego a następnie cyzelowanego i polerowanego [fot. [1696]],

– autorstwa (wespół z architektem Bartolomeo delle Cisterne) projektu dawnego udińskiego ratusza Palazzo del Comune, ukończonego w 1448, dziś lepiej znanego pod nazwą Loggia del Lionello, która wzięła się od przydomka artysty ^[871] [fot. [1697]].

Wspaniałość dokonań artystycznych wybitnego twórcy zapewniła mu trwałe miejsce w historii Udine, czego skromnym wyrazem jest nadanie jego imienia dla obecnie jednej z najważniejszych ulic miasta – "via Lionello", przy której, pod nr 1 znajduje się współczesny ratusz Udine mieszczący sie w Palazzo D'Aronco, zwanym również Palazzo Comunale, który swym tyłem przylega do tylnej części Loggia del Lionello ^[872] [fot. [1698]].

• Giovanni Martini ^[873] (ok. 1455 Tolmezzo?–1535 Udine ^[874]), artysta, znany z dzieł malarskich i rzeźbiarskich:

– obraz z 1501 „San Marco in trono con Santi” („Tronujący Święty Marek ze Świętymi”) w ołtarzu w Cappella di San Marco (Kaplica Św. Marka) w katedrze udińskiej ^[875],

– "obraz" ^[876] z 1515 „Presentazione di Gesù al Tempio” („Ofiarowanie Jezusa w Świątyni”), o wymiarach 440 x 267 cm, dziś znajduje się w ołtarzu głównym Duomo di S. Andrea Apostolo w Portogruaro, jednak namalowany został dla Chiesa di San Francesco,

– rzeźba w drewnie z 1520 „Redentore” („Zbawiciel”) w zbiorach Museo Diocesano [Muzeum Diecezjalne] w Udine ^[877] [fot. [1699]],

– „Madonna in trono con Santi” („Tronująca Matka Boska ze Świętymi”) – "dzieło" ^[878] we wnętrzu Chiesa di San Pietro Martire w Udine ^[879].

• Bartolomeo de Caprileis zw. Botòn ^[880] (XV/XVI w.), architekt udiński, znany z:

– projektu Palazzo del Comune, od pseudonimu architekta zwanego Palazzo Botòn, wzniesionego w 1502 ^[881] na początku via Bini – głównej ulicy miasta Gemona del Friuli, w stylu wenecko–lombardzkim, przez mistrzów kamieniarki z Cividale del Friuli z kamienia pozyskanego z ruin zamku w Gemona del Friuli, z uszlachetniającą wygląd fasady Palazzo, charakterystyczną loggia'ą na parterze, do której prowadzi wejście przez kolumnową arkadę konstrukcyjną (3 kolumny, 1 filar i 3 łuki), dźwigającą górną kondygnację fasady, w której uwagę zwraca umieszczony centralnie balkon z balustradą i wejściem przez triforium, z którego można skorzystać wychodząc na balkon z Sala Consiliare (Sala Rady [miasta]) z drewnianym sufitem, znajdującej się na piętrze. Budynek zniszczony podczas obu silnych trzęsień ziemi z 6 maja i 15 września 1976 (choć cudem ocalała prawie cała fasada), następnie został zrekonstruowany [fot. (sprzed trzęsienia ziemi – podpisane „Palazzo Boton – 1875”) [1700], (stan zachowania ok. 1917 ^[882]) [1701], (obecnie) [1702]].

• Giovanni da Udine ^[883] (1487–1564), właśc. Giovanni Ricamatore, malarz, sztukator i architekt, uczeń i współpracownik Rafael’a (1483–1520), najwybitniejszy udiński artysta, zamieszkały w domu zwanym Casa di Giovanni da Udine ^[884], którego fasadę ozdobił freskami i stiukami, czego ślady zachowały się do dziś. Do jego dzieł należą m.in.:

– malowidła ścienne z l. 1517–1519 w Loggia'ch watykańskich,

– zbudowana w 1527 Torre dell’Orologio [wieża zegarowa] w Udine ^[885] [fot. [1703]],

– dekoracje stiukowe z l. 1532–1534 w kaplicy Medyceuszów w Basilica di San Lorenzo we Florencji,

– duży fresk z 1539 na suficie Sala azzurra (Sala błękitna) w Palazzo Arcivescovile [Pałac Arcybiskupi] w Udine ^[886] [fot. [1704]],

– fontanna zbudowana w 1543 na Piazza Matteotti w Udine ^[887] [fot. [1705]],

– projekt wzniesionego w XVI w. (również na podstawie projektu Giovanni’ego Fontany) skrzydła pałacowo–zamkowego w Udine ^[888] [fot. [1706]],

– wybudowana w XVI w. dzwonnica Chiesa di Santa Maria di Castello w Udine ^[889] [fot. [1707]].

Współczesne Udine – rodzinne miasto artysty – uczciło jego pamięć nadając jego imię jednej z ulic w centrum miasta ("Via Giovanni da Udine" – przecznica via Gemona, przylega do domu atrysty ^[890]), oraz otwartemu 18 X 1997 w nowo wybudowanym gmachu Teatro Nuovo „Giovanni da Udine” (Teatr Nowy im. „Giovanni'ego da Udine”) ^[891] [fot. [1708]].

• Giovanni Battista Grassi ^[892] (1525–1578) ^[893], artysta udiński, namalował:

– trzy płótna znajdujące się w Duomo di Santa Maria Assunta w Gemona del Friuli, z czego dwa (1 i 2) w 1577, które znajdują się we wnękach (okienkach) starszych organów z XVI w. umieszczonych w prawej nawie bocznej, między drugim wejściem bocznym do nawy, a wejściem z nawy do zakrystii: (1) „Elia sul carro di fuoco” („Eliasz w wozie ognistym” ^[894]), (2) „Visione di Ezechiele” („Widzenie Ezechiela”), oraz (C) nie datowane przez źródło „L'Assunzione della Vergine” („Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny”), będące jednym z płócien "zewnętrznych", tzn. umieszczonych we wnękach (okienkach) dawnych organów, które znajdują się w nawie głównej, nad wejściem głównym katedry,

– część fresków na ścianach Salone del Parlamento (Salon Parlamentu) w udińskim Zamku (pozostałymi autorami byli m.in. Francesco Floreani (wzmiankowany w l. 1533–1599) ^[895] i Pomponio Amalteo (1505–1588)), przedstawiających ludzi świętujących wielkość miasta Udine wynikającą z tego, iż należy do Ojczyzny Friulu złączonej z Republiką Wenecką,

– najprawdopodobniej ^[896] freski z 1554, których ślady zachowały się na fasadzie Casa Sabbadini w Udine ^[897] [fot. [1709]], [1710]].

• Eugenio Pini ^[898] (1600–1654), znany malarz udiński, brat artysty Pietro Pini'ego da Udine, autor:

– dzieł zdobiących wnętrze Chiesa di Santa Chiara w Udine ^[899],

– dwóch obrazów znajdujących się dziś w Duomo del Santissimo Redentore e dei Santi Marco Evangelista e Giustina Vergine e Martire ^[900] w Palmanova: (1) w pierwszym po prawej ołtarzu bocznym Altare della Sacra Famiglia (Ołtarz Świętej Rodziny) obraz z 1645 „La Sacra Famiglia” („Święta Rodzina”), (2) w zakrystii obraz z 1643 „L’Annunciazione” („Zwiastowanie”),

– dwóch "dzieł" znajdujących się w Duomo di Santa Maria Assunta w Gemona del Friuli: (1) „Natività della Vergine” („Narodziny Matki Boskiej”), tj. wielkiego "dzieła" ^[901] z XVII w. znajdującego się w Cappella della Beata Vergine del Rosario – kaplicy bocznej dobudowanej do prawej nawy bocznej Duomo di Santa Maria Assunta w Gemona del Friuli (kaplica pomiędzy młodszymi i większymi organami a drugim wejściem bocznym do nawy, przylegającym z drugiej strony do zakrystii), (2) obrazu z poł. XVII w. znajdującego się w altare di Sant'Antonio abate (ołtarz Świętego Antoniego opata), w kaplicy bocznej przylegającej do lewej nawy bocznej, ale źródło nie podaje ani nazwy kaplicy, ani obrazu, więc być może kaplica i obraz są tytułowane imieniem św. Antoniego Opata,

– ponadto, przypisuje mu się wykonanie nastawy ołtarzowej stojącej w Chiesa della Beata Vergine delle Grazie we friulskim mieście Latisana (ok. 33 km na pd-wsch. od Udine).

• Pietro Pini da Udine ^[902] (XVII w.), mniej znany artysta, brat znanego malarza udińskiego Eugenio Pini'go (1600–1654), twórca:

– w 1645 dwóch rzeźb stojących po bokach ołtarza głównego Duomo del Santissimo Redentore e dei Santi Marco Evangelista e Giustina Vergine e Martire w Palmanowa, przedstawiających patronów katedry: po lewej (1) „San Marco” [Evangelista] („Święty Marek” [Ewangelista]) z lwem siedzącym przy prawej nodze świętego, a po prawej stronie ołtarza (2) „Santa Giustina” [Vergine e Martire] („Święta Justyna” [Dziewica i Męczennica] ^[903]), z palmą męczeńską w lewej ręce, obie wyrzeźbione w wyszukanym jasnym drewnie imitującym marmur.

• Sebastiano Bombelli ^[904] (1636–1719), udińczyk, malarz, autor:

– obrazu w jednym z ołtarzy Chiesa Parrocchiale di Santa Maria (inaczej zw. Chiesa Matrice) w Tricesimo, przedstawiającego dusze czyśćcowe wśród płonieni.

• Giuseppe Mattiussi ^[905] (wzmiankowany w l. 1748–1803) ^[906], rzeźbiarz udiński, "krewny" ^[907] rzeźbiarza udińskiego Giovanni'ego Mattiussi'ego, z którym współpracował; do jego dzieł należą:

– wykonany w 1758 z marmuru, w głównej mierze czerwonego z Werony ^[908], ołtarz stojący w lewej kaplicy bocznej Chiesa di San Pietro apostolo ^[909] wchodzącego w skład Abbazia di San Pietro di Rosazzo ^[910] [fot.^[911] (opactwo) [1711], (ołtarz) [1712]], oraz dwie rzeźby (również z 1758 ^[912]), zdobiące ów ołtarz po jego bokach, obie z kamienia ^[913]: po lewej stronie patrzącego – „San Rocco” („Święty Roch”) ^[914] [fot. (rzeźba) [1713]], a po prawej „Santa Caterina da Siena” („Święta Katarzyna Sieneńska”) ^[915]; ołtarz zamówił pierwszy abp udiński (w l. 1753–1762), a zarazem opat komendatoryjny Abbazia di Rosazzo (w l. 1756–1761), patriarcha ^[916], kard. Daniele Delfino (22 I 1686 Venezia–13 III 1762 Udine);

– wykonany w 1756 ^[917], wespół z rzeźbiarzem udińskim Giovanni'm Mattiussi'm ^[918], marmurowy ołtarz główny stojący w Chiesa di San Pietro apostolo wchodzącym w skład Abbazia di San Pietro di Rosazzo [fot.^[919] (ołtarz) [1714]], który zdobią dwie rzeźby ^[920], które Giuseppe Mattiussi wykonał w 1756 w marmurze: po lewej stronie patrzącego – „San Pietro” („Święty Piotr”) [fot. (rzeźba) [1715]], a po prawej „San Paolo” („Święty Paweł”).

• Giovanni Mattiussi ^[921] (XVIII w.), rzeźbiarz udiński, "krewny" ^[922] rzeźbiarza udińskiego Giuseppe Mattiussi'ego, z którym współpracował; jego dziełem jest:

– wykonany w 1756 ^[923], wespół z rzeźbiarzem udińskim Giuseppe Mattiussi'm ^[924], marmurowy ołtarz główny stojący w Chiesa di San Pietro apostolo ^[925] wchodzącym w skład Abbazia di San Pietro di Rosazzo ^[926] [fot.^[927] (opactwo) [1716], (ołtarz) [1717]], który zdobią dwie rzeźby ^[928], które w 1756 wykonał w marmurze Giuseppe Mattiussi: po lewej stronie patrzącego – „San Pietro” („Święty Piotr”), a po prawej „San Paolo” („Święty Paweł”).

• Adeodato Piriotti ^[929] (XVIII w.), artysta udiński, znany z:

– wykonania w 1768 tabernakulum i mensy do ołtarza głównego Chiesa (Parrocchiale) di Santa Maria Assunta w Manzano.

• Valentino Presani ^[930] (XVIII/XIX w.), architekt z Udine, jego dziełem jest:

– projekt z 1790 przebudowy Chiesa (Parrocchiale) di Santa Maria Assunta w Manzano (zrealizowany w l. 1790–1804, a przebudowany kościół został konsekrowany pod obecnym wezwaniem 14 IX 1822 przez bp’a [w l. 1819–1846] Emanuele Lodi’ego),

– zbudowana w l. 1838–1851 ^[931] neoklasyczna fasada z portykiem wznoszącym się na 4 korynckich kolumnach Basilica–Santuario della Beata Vergine delle Grazie w Udine [fot. (portyk fasady) [1718], [1719]] ^[932].

• Odorico Politi ^[933] (1785–1846), udińczyk, malarz udiński; uczył się w Udine u malarza działającego w 2 poł. XVIII w. głównie w Wenecji, a także we Friuli, Giovanni'ego Battista'y Tosolini'ego (1739–1808[?]); autor:

– „Madonna con Bambino” („Matka Boska z Dzieciątkiem”), zachwycającego dzieła prezentującego dojrzały okres twórczości artysty, które dziś znajduje się w Chiesetta di Santa Maria Nascente w Felettano (osada kilka km na pd-zach. od Tricesimo),

– obrazu z 1820–1821 „Madonna in trono con Bambino” („Tronująca Matka Boska z Dzieciątkiem”), dziś w zbiorach Pinakoteki zamkowej w Udine,

– fresków z 1825 zdobiących wnętrze Palazzo Antonini (Casa Grande) w Udine ^[934],

– dzieł z XIX w. zdobiących wnętrze Chiesa di San Cristoforo martire w Udine.

• Antonio Marsure ^[935] (1807 Pordenone–1855 Udine), artysta, znany z wykonania:

– ok. 1831 trzech panneau ^[936] w stiuku i gipsie w balustradzie ambony w Duomo di S. Andrea Apostolo w Portogruaro, przedstawiających historie związane ze Św. Andrzejem: (1) „La professione di fede” („Wyznanie wiary”) o wymiarach 103 x 56 cm, (2) „La predicazione” („Wygłaszający kazanie”) 160 x 56 cm, (3) „Il saluto alla Croce del Martirio” („Pozdrowienie Krzyża”) 103 x 56 cm.

• Filippo Giuseppini ^[937] (1811–1862), udińczyk, bardzo dobry malarz stylu neoklasycznego, autor:

– „Martirio di Santa Filomena” („Męczeństwo Świętej Filomeny”), które znajduje się w pierwszym od wejścia ołtarzu po prawej stronie Chiesa Parrocchiale di Santa Maria (inaczej zw. Chiesa Matrice) w Tricesimo.

• Luigi Pletti ^[938] (1820–1889), malarz udiński, autor:

– obrazu do jednego z ołtarzy w Chiesa Parrocchiale di Santa Maria Nascente w miejscowości Artegna (na pd od Gemona del Friuli).

• Andrea Scala ^[939] (1820–1892) ^[940], architekt z Udine, autor:

– wybudowanego w 1852 z żelbetonu Magazzino [Magazyn] Caiselli w Udine ^[941] [fot. (front) [1720]],

– projektu przeprowadzonej w 1876 gruntownej renowacji Loggia del Lionello w Udine , koniecznej ze względu na zniszczenia powstałe w wyniku pożaru jaki wybuchł w budynku [fot. [1721]],

– XIXwiecznej fasady głównej Chiesa dello Spirito Santo w miejscowości Pietratagliata (mała osada w połowie drogie z Pontebba do Dogna), z elegancko rozwiązanym zwieńczeniem.

• Giuseppe Comuzzi ^[942] (1839–1906), artysta z Udine, znany z wykonania:

– w 1883 bogato zdobionych, masywnych gzymsów wszystkich krzyżujących się lunet sklepienia jedynej nawy Duomo di Sant'Adalberto w Cormons [fot. (wnętrze katedry) [1722]],

– dekoracyjnych malowideł monochromatycznych w ornamencie fresków w Duomo del Santissimo Redentore e dei Santi Marco Evangelista e Giustina Vergine e Martire w Palmanova, znajdujących się m.in. w ołtarzu głównym,

– dekoracji we wnętrzu Chiesa Parrocchiale di Santa Maria Maggiore w Pontebba (na pn-wsch. od Venzone).

• Leonardo Rigo ^[943] (1846–1915), artysta udiński, znany z:

– dokończenia w l. 1880–1882 fresków na ścianach bocznych i sklepieniu prezbiterium Duomo del Santissimo Redentore e dei Santi Marco Evangelista e Giustina Vergine e Martire w Palmanova, których wykonanie powierzono początkowo dla artysty Pompeo Randi'ego da Forlì (1827–1880), a ten, po wykonaniu w l. 1878–1880 kartonów do scen przedstawiających (1) „La consegna delle chiavi” („Powierzenie kluczy” [św. Piotrowi]), (2) „La guarigione del cieco” („Uzdrowienie niewidomego”) oraz (3) „L'Ascensione di Nostro Signore” („Wniebowstąpienie Pana Jezusa”), zupełnie niespodziewanie zmarł, wobec czego zdecydowano się na oddanie wykonania fresków młodemu Leonardo Rigo, który je namalował w l. 1880–1882 korzystając ze wspomnianych gotowych kartonów Randi'ego [fot. (1) „La consegna delle chiavi” („Powierzenie kluczy” [św. Piotrowi]) [1723], (3) „L'Ascensione di Nostro Signore” („Wniebowstąpienie Pana Jezusa”) [1724]], a prócz tego uzupełnił je wielkim freskiem w pełni własnego autorstwa „Crocifissione” („Ukrzyżowanie”), mieszczącym się w czaszy półkopuły przykrywającej absydę prezbiterium [fot. „Crocifissione” („Ukrzyżowanie”) [1725]],

– wykonania w 1883 cyklu czterech fresków na sklepieniu jedynej nawy Duomo di Sant'Adalberto w Cormons: (1–2–3) w części bliższej organów (1) „Madonna della Cintura con S. Agostino” („Matka Boska "Paskowa" ze Św. Augustynem” ^[944]), (2) „S. Tommaso da Villanova” („Św. Tomasz Willanowski”), (3) „S. Monica e S. Nicolò da Tolentino” („Św. Monika i Św. Mikołaj Tolentiński”), w części bliższej prezbiterium (4) „Martirio e gloria di S. Adalberto” („Męczeństwo i chwała Św. Wojciecha”),

– wykonania w lat 1888–1892 fresków w prezbiterium w Chiesa Parrocchiale di Santa Maria Nascente w miejscowości Artegna (na pd od Gemona del Friuli),

– wykonania w 1893 fresków we wnętrzu Chiesa abbaziale [opactwa ^[945]] di San Gallo w miejscowości Moggio Udinese (na pn od Venzone), przedstawiających sceny o charakterze historycznym.

• Pietro Michelini ^[946] (1863–1933), poeta friulski (pseudonim Pieri Corvàt), współpracownik kilku czasopism w języku friulskim; współcześnie pamiętany przede wszystkim jako autor „El Cuarantevott” (Udine 1903), „Canzonetis e Vilotis” (1911), „Par Ninine” (1911). Jego pomnik (popiersie w brązie na kamiennym, niewysokim cokole) stoi przy piazza Giuseppe Ellero – głównym placu w Tricesimo, obok podobnego w formie pomnika friulskiego poety i dramaturga Giuseppe Ellero (1866–1925) ^[947].

• Giuseppe Filipponi ^[948] (XIX/XX w.), artysta z Udine, brat udińskiego artysty Luigi'ego Filipponi'ego, autor:

– miernych malowideł z 1891, które wykonał wraz ze wspomnianym powyżej bratem we wnętrzu Duomo di Sant'Adalberto w Cormons: (1) „Sacro Cuore di Gesù” („Święte Serce Jezusa”), które jest tak piękne, że obecnie nie można go zobaczyć w katedrze, bo trafiło do bliżej nieokreślonych "depozytów parafialnych", (2) w drugiej (licząc od wejścia) po lewej stronie kaplicy bocznej św. Józefa [plan katedry - oznaczona literą "D" [1726]] „S. Giuseppe con Bambino” („Św. Józef z Dzieciątkiem”), którego widoku również oszczędzono wiernym, bo również trafiło do tajemniczych "depozytów parafialnych" ^[949],

– fresków z 1899 zdobiących Chiesa Parrocchiale di San Lorenzo w miejscowości Forgaria nel Friuli (na pd-zach. od Gemona del Friuli), które wykonał wraz ze wspomnianym powyżej bratem.

• Luigi Filipponi ^[950] (XIX/XX w.), artysta z Udine, brat udińskiego artysty Giuseppe Filipponi'ego, autor:

– miernych malowideł z 1891, które wykonał wraz ze wspomnianym powyżej bratem we wnętrzu Duomo di Sant'Adalberto w Cormons: (1) „Sacro Cuore di Gesù” („Święte Serce Jezusa”), które jest tak piękne, że obecnie nie można go zobaczyć w katedrze, bo trafiło do bliżej nieokreślonych "depozytów parafialnych", (2) w drugiej (licząc od wejścia) kaplicy św. Józefa „S. Giuseppe con Bambino” („Św. Józef z Dzieciątkiem”), którego widoku również oszczędzono wiernym, bo również trafiło do tajemniczych "depozytów parafialnych"

– fresków z 1899 zdobiących Chiesa Parrocchiale di San Lorenzo w miejscowości Forgaria nel Friuli, które wykonał wraz ze wspomnianym powyżej bratem.

• Provino Valle ^[951] (1877 Udine–1955 Udine), architekt, ojciec architekta i projektanta Gino Valle'go (7 XII 1923 Udine–30 IX 2003 Udine); do jego dzieł należą:

– pochodzący z 1919 budynek magistratu w Tricesimo w stylu secesyjnym,

– współautorstwo (wraz z Alessandro Limongelli'm) pierwotnego projektu świątyni Tempio Ossario w Udine (zbudowana w l. 1925–1936, z pewnymi zmianami ^[952] [fot. [1727]]) ^[953].

• Gino Valle ^[954] (7 XII 1923 Udine–30 IX 2003 Udine), syn Provino Valle'go (1877 Udine–1955 Udine), architekt i projektant, autor:

– wraz z Marconi'm, zbudowanego w l. 1959–1969 Monumento alla Resistenza w Udine ^{[955] [956]} [fot. (z góry) [1728]],

– wzniesionego w l. 1963–1965 z żelaza i marmuru Palazzo Piccadilly w Udine ^[957] [fot. [1729]] ^[958].

• Pietro Zanini ^[959] (XX w.), architekt z Udine, autor:

– projektu Santuario della Madonna Missionaria – współczesnego kościoła w Tricesimo, wzniesionego na wzgórzu zamkowym, wśród zabudowań pochodzącego ze średniowiecza Castello ex Valentinis ^[960], po wojnie zamienionego na ośrodek religijny Casa diocesana di Esercizi Spirituali (Dom diecezjalny Dni Skupienia) pod nazwą „Castello della Madonna” („Zamek Matki Boskiej”), który wraz z nowo wybudowanym sanktuarium otworzył 25 IV 1953 abp udiński Giuseppe Nogara.

• Arrigo Poz ^[961] (XX w.), malarz z Udine:

– ozdobił w 1977 wnętrze Basilica–Santuario della Beata Vergine delle Grazie w Udine ^[962].

• Dino Basaldella ^[963] (XX w.), artysta udiński, twórca:

– "scudetti" ^[964] z wyrytymi wyobrażeniami jakiś, bliżej nie określonych, dowolnych święty otaczanych czcią w Gemona, eksponowanych w Cappella della Beata Vergine del Rosario w Duomo di Santa Maria Assunta w Gemona del Friuli,

– dzieł wystawianych w Galleria d'Arte Moderna (Galeria Sztuki Współczesnej) w Udine ^[965].

• Augusto Romano Burelli ^[966] (XX w.), architekt udiński, jego dziełem jest:

– projekt, a także budowa w 1985 obecnego (kolejnego, wzniesionego w miejsce poprzedniego zniszczonego podczas trzęsieniach ziemi w 1976) Chiesa Parrocchiale di Sant'Elena Imperatrice w miejscowości Montenars (pomiędzy Gemona del Friuli, a leżącą odeń na pd miejscowością Artegna), o kształcie współczesnym, jednak wymagającego od Burelli'ego specjalnych obliczeń związanych ze specyficznym ukształtowaniem terenu, oraz specjalnej konstrukcji, która przejawia się m.in. w wymyślonym szczególnym rozwiązaniu części absydy, stworzonej jako baszta, dlatego świątynia określana jest mianem "kościół wieża".

(1) Udine, [przewodnik nr 35 z serii AG La mia guida pratica, pod redakcją Ufficio Turismo del Comune di Udine; pod patronatem Turismo Friuli Venezia Giulia oraz Comune di Udine], [Bollate 2006]:

– tekst, ikonografia, spisy obiektów prowadzących działalność kulturalną i sportową;

(2) Antonella Favaro, Udine e i territorio di Codroipo e San Daniele, [Pordenone 2005] [przewodnik A.I.A.T.]:

– tekst, ikonografia, przekrojowe rysunki bryły w trój wymiarze Palazzo Arcivescovile i Cattedrale w Udine wraz z ich opisem, plan i opis Pinakoteki zamkowej, plan centrum miasta;

(3) Udine, [w] Welcome in F.V.G., [czasopismo popularnonaukowe poświęcone historii, zabytkom, tradycji i kulturze regionu F.V.G.] nr 8 (wiosna 2007), [wyd. Multimedia press, Udine];

(4) Incamminato [si, sono io :-)], [Itinerarium (2007), autopsja (2007), notatki z autopsji (2007)]:

– fragmenty tekstów przepisane z tablic informacyjnych ustawionych przez konserwatorów przed zabytkami, fragmenty tekstów przepisanych z tabliczek informacyjnych ustawionych przed zabytkami ruchomymi (wewnątrz kościołów, pałaców, muzeów), przepisane inskrypcje i/lub daty z fasad budynków, kościołów i cokołów rzeźb, opisy zwracających uwagę cech wyglądu i/lub stanu zachowania poszczególnych obiektów i ich rysunki, wyrysowane plany fragmentów zabudowy miasta i poszczególnych obiektów ze szczegółowym opisem;

(5) Santuario Basilica Madonna delle Grazie, [broszura z Santuario Madonna delle Grazie; bez aut.], [Udine, bez daty wyd.]:

– tekst, ikonografia;

(6) [Giuseppe Bergamini], L'église de Sainte Marie du Château à Udine, [przekład z wł. na franc. Bruno Bertolo], [Imoco spa, 2007]:

– tekst, ikonografia, szczegółowy plan kościoła;

(7) Udine e il Tiepolo, [broszura: red., projekt, oprac. graficzne i druk Arti Grafiche Friulane w Udine, zdjęcia: Archifoto, Archivio Civici Musei e Gallerie di Udine, Elio Ciol, b. roku wyd.]:

– tekst, ikonografia;

(8) Duomo di Udine, [broszura z Cattedrale di Santa Maria Annunziata w Udine, bez aut. i roku wydania; wyd. Istituto Statale d'Arte w Udine]:

– tekst, ikonografia;

(9) Udine Città del Tiepolo, [broszura bez aut., miejsca i roku wydania; w nagłówku firmowana przez Comune di Udine oraz Musei Udine]:

– tekst, ikonografia;

(10) L'Archivio di Stato di Venezia. Indice generale, storico, descrittivo ed analitico (...), T. II Archivi dell'amministrazione provinciale della Repubblica Veneta, archivi delle rappresentanze diplomatiche e consolari, archivi dei governi succeduti alla Repubblica Veneta, archivi degli istituti religiosi e archivi minori, oprac. Andrea Da Mosto, Roma 1940 [skany publikacji w PDF] [1730];

(11) Elenco di versamento manoscritto 1863, [jednostka archiwalna] sygn. IT ASVe 153, [w] Italia, [w] Venezia, [w] Archivio di Stato di Venezia, [skany] [1731];

(12) internetowy portal włoski sirpac–fvg (Regionalny System Informacyjny o Dziedzictwie Kulturowym Friuli Venezia–Giulia) http://www.sirpac-fvg.org/:

– ikonografia i jej krótkie opisu;

(12 i 1/2) Sergio Tavano, Aquileia i Patriarchi e l'Europa, [Pasian di Prato] 2000:

– tekst, ikonografia, katalog biskupów akwilejskich, patriarchów akwilejskich i gradzkich;

(14) [Silvia Blason], Aquileia. Itinerario storico–artistico [przewodnik], [Pordenone, b. roku wyd.];

(15) La Cattedrale di Gorizia. Gli Arcivescovi di Gorizia, [broszura Parafii katedralnej Ss. Ilario e Taziano w Gorycji, tekst w oparciu na L. Tavano, La diocesi di Gorizia, Mariano del Friuli 2004, oraz S. Tavano, Il Duomo di Gorizia, Gorizia 2002, w oprac. Sinuhe Marotta], Gorizia 2006;

(16) Tricesimo. Guida con Stradario, praca zbiorowa pod red. dr Sergio Burelli, Enore Ghiraldo, Ferruccio Tomasino, Gabriella Martinuzzi, [bez miejsca wyd.] 1994;

(17) Breve guida al Duomo di S. Andrea Apostolo in Portogruaro, [broszura Duomo di S. Andrea Apostolo w Portogruaro, opis zabytków ruchomych Emanuela Ortis Alessandrini, red. Riccardo Traverso, wyd. Erreuno Portogruaro. Mensile di informazione, Cultura e Arte], [Portogruaro bez roku wyd.];

(18) Muzzana Villa Muciana, praca zbiorowa pod red. Giuliano Bini, [Pasian di Prato] 2003:

– tekst, ikonografia, spisy urzędników i duchownych lokalnych;

(19) Encyklopedia powszechna PWN. Wydanie trzecie, T. I: [A–F], Warszawa 1983, s. 837, hasło Friuli–Wenecja Julijska], T. IV: [R–Z], Warszawa 1987, s. 486, [hasło] Tiepolo Giovanni Battista (1696–1770), s. 575, [hasła] Udine Giovanni da, Udine; T. I–IV ISBN 83-01-00000-7, T. I ISBN 83-01-00001-5, T. IV ISBN 83-01-00004-X;

(20) Udine, [przewodnik z cyklu Guida alla città], oprac. i wyd. Turismo Friuli Venezia Giulia [2007];

(21) [Dania Nobile], Museo Diocesano e Gallerie del Tiepolo, [broszura Arti Grafiche Friulane; Imoco spa, 2006];

(22) Museo diocesano e Gallerie del Tiepolo, [broszura, bez aut., miejsca, roku i drukarza, otrzymana wraz z broszurą Museo Diocesano e Gallerie del Tiepolo z 2006, od obsługi wystawy w ex Chiesa di Sant'Antonio Abate w Udine];

(23) John E. Morby, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, tłumacz. Michał Rusinek, oprac. Józef Kozak, wyd. II dodruk, Kraków 1996;

(24) Janusz Sondel, Słownik łacińsko–polski dla pracowników i historyków, Kraków [2001];

(25) Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Wydanie drugie poprawione, praca zbiorowa pod red. Krystyny Kubalskiej–Sulkiewicz, Moniki Bielskiej–Łach i Anny Manteuffel–Szaroty, Warszawa 1997; ISBN 83-01-12365-6;

(26) różne drobne informacje uzupełniające tekst, lub miejscami bardzo pomocną w opisie ikonografię, a w tym plany wybranych obiektów, uzyskano z:

• (wspomniany powyżej) internetowy portal włoski sirpac–fvg (Regionalny System Informacyjny o Dziedzictwie Kulturowym Friuli Venezia–Giulia) http://www.sirpac-fvg.org/;

• Sergio Momesso, Guida del Duomo di San Nicolò, Motta di Livenza 2001;

• Alla Motta nel cinquecento. Restauri e testimonianze per il cinquecentenario della nascita di Pomponio Amalteo, praca zbiorowa pod red. Sergio Momesso, [Cornuda, 2006] ISBN 88-88997-23-7;

• [Dania Nobile], Museo Diocesano e Gallerie del Tiepolo, [oraz dodatek] Capolavori Salvati. Arte sacra 1976–2006. Trent'anni di restauri, [broszura: oprac. graficzne i druk Arti Grafiche Friulane w Udine; Imoco spa, 2006];

oraz z 'drobnicy' (albumów, folderów, broszurek i pocztówek):

• The lands of Udine, [kolorowy folder], wyd. Turismo Friuli Venezia Giulia [bez roku wydania];

• Città d'arte, [kolorowy folder], wyd. Turismo Friuli Venezia Giulia [bez roku wydania];

• Vivere Udine e i suoi dintorni, [album-książka teleadresowa, red. AD Media Pubblicità w Udine, publikacja A.I.A.T w Udine], [bez roku wydania];

• M. Kubas, A. Liszka, Przewodnik. Włochy północne. Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu, [Kraków 2006] ISBN-13: 978-83-60506-80-6;

(27) wykorzystane plany miasta:

• [centrum miasta, bez podanej skali] w: A. Favaro, Udine e i territorio di Codroipo e San Daniele, [Pordenone 2005], s. 5;

• Udine, [plan centrum miasta, skala 1:6500], wyd. Turismo Friuli Venezia Giulia [bez roku wydania];

• Udine, [plan miasta i plan centrum, bez podanej skali], [dodatek do] Udine, [przewodnik nr 35 z serii AG La mia guida pratica], [Bollate 2006].

• Ja z zaciekawieniem obserwuję tę stronę dyskusji, bo muszę powiedzieć, że nie do końca rozumiem Twoje działania - tzn. nie rozumiem tego, czemu zbudowałeś tak obszerną stronę dyskusji, zamiast zwyczajnie rozbudowywać artykuł; nie widziałem dotąd na Wiki takiej sytuacji. Wątpię, żeby ktoś z często edytujących wikipedystów miał tak obszerną wiedzę o Udine, jak tu pokazałeś, a z Wikipedią jest tak, że jeśli nie zrobi się czegoś samemu, rzadko kiedy ktoś zrobi to za nas (to może nie jest dobre, ale niestety właśnie tak to działa). Może więc czas zabrać się za pisanie atykułu? Jeśli chodzi o grafiki, możesz wysłać mi je na maila, a ja prześlę je na Commons: tylko że do tego konieczny jet dokładny opis grafik, nie tylko autor i tytuł, ale też koniecznie i co najmniej źródło ich pochodzenia (np. skąd zostały zeskanowane). Podam Ci maila, jeśli zdecydujesz się na takie rozwiązanie. Laforgue (niam) 03:29, 11 mar 2010 (CET)[odpowiedz]

Witam. Pierwsza rzecz jaką pomyślałem, kiedy zobaczyłem ten tekst to: matko, ile to się ładuje. Tego jest kosmicznie dużo, a jak rozumiem, jeszcze nie skończyłeś. Następną rzeczą, o której pomyślałem, była przyszłość tej porcji wiedzy. Chciałbym, żeby jej przyszłością było zapełnienie co najmniej kilku artykułów Wikipedii. Ale żeby tak się stało, tekst musi być łatwiejszy w edycji. Spróbowałem podzielić go na mniejsze jednostki logiczne, kierując się wygrubieniami i wcięciami, ale nie byłem pewien, jak to zrobić w paru miejscach, więc dałem spokój. Czy mógłbyś wykonać jeszcze ten wysiłek i zastąpić wygrubienia odpowiednimi podsekcjami? Na razie są tylko wciąż jeszcze zbyt obszerne sekcje. Zresztą, jak rozumiem, Twoją intencją było tworzenie jakichś sekcji, skoro stosowałeś wygrubienia. Zamienienie tego na sekcje przy pomocy znaczków === i ==== ułatwiłoby pracę z tak gigantycznym tekstem. Pozdrawiam, Ymar D 02:22, 29 kwi 2010 (CEST)[odpowiedz]

• Cieszę się, że moje notatki do napisania artykułu o Udine wciąż znajdują zainteresowanie wśród Wikipedystów, a tym bardziej cieszę się z podjętych przez Ciebie wątków, bo faktycznie, ani jeszcze nie skończyłem pisać o Udine, ani nawet nie wkleiłem wszystkiego co mam do wklejenia przygotowane, a co do pozostałych kwestii z przyjemnością odniosę się do nich w najbliższym czasie, tylko musisz dać mi na to trochę czasu, którego np. dziś mieć nie będę, a na dodatek popołudniu odcinają mi internet, który podłącza mi jutro, albo po jutrze, a najdalej za dwa dni, a na pocieszenie dodam, że warto poczekać, bo to co napisałeś domaga się odpowiedzi i uwierz - będzie ostro, a w powietrzu będą latać siekiery i krew po ścianach sikać! :-) Więc z wypiekami na twarzy czekaj cierpliwie na swoją kolej - najpierw skończę z internetem, a zapewne będę mógł r��wnież skończyć z Tobą! :-)
  • No ładnie... Czekam niecierpliwie. Ymar D 22:15, 29 kwi 2010 (CEST)[odpowiedz]

....NO I WRÓCIŁEM pod nowym IP

zmiana mojego IP z 77.223.220.79 na obecny 78.88.226.149 była niezamierzona, ale konieczna, bo związana z nowym dostawcą internetu, choć czy trwała – tego jeszcze obiecać nie mogę, bo dostałem modem z informacją, iż każde odłączenie modemu od prądu spowoduje, iż do ponownego korzystania z internetu modem zmusi komputer do automatycznego wyszukania pierwszego, wolnego (a więc nowego) IP, więc wystarczy tylko, że mój pies, który śpi pod biurkiem, za którym znajdują się kable, przewróci się na drugi bok i ogonem zaczepi o kabel, tak, jak to czasem mu się zdarza, a o zasilaniu przez prąd modemu będzie można zapomnieć, podobnie jak o powyższym, nowym IP. Co prawda wyjściem jest zastrzeżenie jednego, np. powyższego numeru w firmie dostarczającej internet, ale wymaga to specjalnego powędrowania do ekipy technicznej i jakiegoś pokwitowania czegoś tam, jednak, jak na razie czasu na to nie mam, więc nim to się zdarzy, będę dalej pisać pod obecnym IP, a dla tych, którzy wolą widzieć kolejne zmiany w treści opisu Udine pochodzące od jednego autora i mieć tego pewność (jedno IP = jeden autor), pozostaje tylko życzyć słodkich snów mojemu psowi, co by nie miał koszmarów i się pode biurkiem nie przewracał na bok nazbyt gwałtownie :-)

To tyle z bieżących „ogłoszeń duszpasterskich” :-) chociaż... nim za chwilę palnę Ymar’owi kazanie, jest jeszcze coś, o czym powinienem wspomnieć, a do czego ta okazja jest dobra, jak każda inna – chciałbym pisać o Udine do samego końca, dokąd tylko będzie to możliwe, czyli do czasu mojego wyjazdu do Italii, oczywiście, jeśli tylko mi na to pozwolą (tę kwestię wyjaśniłem w odpowiedzi dla Ymar’a). Natomiast o tym, że właśnie skończyłem pisać zamierzam poinformować, choćby przez szacunek dla tych Czytelników, Którzy towarzyszyli mi przy pisaniu przez ostatnie dwa miesiące. Oczywiście, im bliżej wyjazdu, tym więcej związanych z tym spraw będzie zabierać mi czas, a więc nie można spodziewać się, iż tak często jak to było dotąd będą kolejne informacje dopisywać, ale jest jeszcze kilka tematów, o których, albo powinienem, albo chciałbym napisać, a kilka już istniejących poprawić lub przeredagować, więc ze swej strony mogę zapewnić, że choć rzadziej, ale jednak, dostarczę jeszcze trochę mocnych wrażeń, przynajmniej takich, żeby potem opisem Udine matki mogły straszyć dzieci! :-) A więc wszystko co najlepsze jeszcze przed nami! :-) Obiecuję! :-)

podpisano Incamminato

• Ymar

Taaaaaa..... kolega Ymar....... korci mnie, żeby zacząć „na Hitchcock’a”, czyli po kilku zabarwionych obojętnością grzecznościach, ni z tego, ni z owego walnąć z całej siły prosto w nos, ale tak sobie myślę, żeby jeszcze nie sięgać po pieszczoty, bo w końcu Twoją zasługą jest sprowokowanie mnie do napisania czegoś, na co dotąd nie znajdowałem ani czasu, ani ochoty. Tak więc, co do tych wszystkich zgłoszonych przez Ciebie uwag, oczywiście całkowicie słusznych i całkowicie nie na temat, czyli tego dzielenia na sekcje, podsekcje, wiwisekcje i prosekcje, które skądinąd świetnie wpisują się w cały majdan zgłaszanych przez Twoich poprzedników pretensji do mnie, ile to ja napisałem, jak napisałem, gdzie, czemu w dyskusji, a nie w artykule, co z tym tekstem dalej będzie, kto to ma redagować, czy np. podniesiona przez Ciebie kwestia podzielenia na kilka osobnych artykułów, a więc to wszystko oczywiście zupełnie nie dotyczy, ani mnie, ani tego tekstu, który popełniłem o Udine, a co najciekawsze całkowicie omija sedno sprawy. A co nim jest? I w tym miejscu zażyj coś na uspokojenie, albo przygotuj się na szok – jest nim kolejność. Zszokowany? Jeszcze nie? No to zacznij odmawiać zdrowaś Mario, bo zaraz będzie jazda bez trzymanki! Otóż – Udine, to nie Friuli, a Friuli na Wikipedii, to jedna wielka biała plama. Natomiast, pomiędzy Udine a Friuli zachodzi bezpośrednia zależność, bo Udine było stolicą Friuli, dlatego nie da się napisać o Udine zupełnie nic nie mówiąc o Friuli. I tu właśnie jest pies pogrzebany, bo Friuli to równocześnie, po pierwsze kraina historyczna, po drugie diecezja historyczna, po trzecie świeckie państwo historyczne, a po czwarte jednostka administracyjna historyczno-współczesna, a każdy z tych aspektów ma odrębną, bardzo złożoną i obszerną historię i wszystkie dotyczą w większym lub jeszcze większym stopniu historii Udine i odpowiadają za to, jak to miasto powstawało i dlaczego dziś wygląda tak, a nie inaczej. Więc jak tu pisać o Udine bez historii Friuli (?!), a właśnie taki stan rzeczy, czyli brak Friuli, mamy na Wikipedii, bo brak jest artykułów, choćby o Diecezji Akwilejskiej, o powstałym z niej Patriarchacie Akwilejskim, o patriarchalnym księstwie Friuli, czy o weneckiej prowincji Ojczyźnie Friulu, a to przecież dla napisania o Udine materiał podstawowy, bo trzech ostatnich Udine było stolicą/jest, a do uzupełnienia owych wątków niezbędne są przynajmniej artykuły o Hrabstwie Gorycji, o miastach Akwilei, Cormons i Cividale del Friuli, czy choćby o wojnie gradiskiej, żeby już nie wspominać o friulskiej prowincji rzymskiej i księstwie longobardzkim, o dominacji bizantyńskiej i frankońskiej, Świętym Ces. Rzymskim i Marchii Werony, wojnach wenecko-austriackich, wenecko-tureckich, wenecko-patriarszych, „dziwnej wojnie” patriarchów z hrabiami Gorycji o Cormons w XIII w., o niezwykle obszernym temacie historii państwa i prawa, administracji i politycznej Rep. Weneckiej w XV-XVIII w., okupacji francuskiej i austriackiej z XVIII/XIX w., czy choćby o biogramie Giovanni’ego da Udine, albo G. B. Tiepolo’a. A to wszystko to tylko część potrzebnych materiałów do napisania o Udine - stolicy regionu-diecezji-patriarchatu-księstwa longobardzkiego-patriarszego-prowincji weneckiej-francuskiej-austriackiej-i wreszcie włoskiej, czyli tego wszystkiego, co kryje się pod jednym malutkim słówkiem „Friuli”. Potrzebnych, tzn. takich, do których można odesłać czytelnika, gdy się mu opowiada, że np. w 1222 patriarchowie przenieśli „stolicę” do Udine i dajemy link do historii Patriarchatu Akwilejskiego i dopiero wtedy nie trzeba wyjaśniać, że to chodzi o stolicę państwa, a nie diecezji patriarchalnej, opowiadać czym było to państwo, kiedy powstało i że nie było Patriarchatem Akwilejskim, z którym jest najczęściej mylone i t.d.. Wiem, że ciężko jest zrozumieć wagę tego o czym mówię, ale jak tylko spróbujesz kiedyś oprowadzić obcokrajowca zupełnie nie znającego historii Polski np. po Krakowie, tak, jak ja to kilka razy miałem wątpliwą przyjemność zrobić, to wtedy błyskawicznie załapiesz jakim ten brak wiedzy u Twojego gościa problemem jest dla Ciebie, bo co mu po wiedzy, że np. to jest pomnik wzniesiony w 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem, jak gościu zupełnie nie wie, ani że taka bitwa była, ani nawet kim/czym byli ci „jacyś tam” Krzyżacy i dlaczego rzymskochrześcijańska Polska w środku średniowiecznej Europy toczyła wojnę z jednym z rzymskochrześcijańskich zakonów męskich, a potem spróbuj mu jeszcze wyjaśnić, że pomnik ufundował Pan Paderewski, że przy odsłonięciu po raz pierwszy odśpiewano Rotę napisaną przez Panią Konopnicką, a w czasie II Woj. Światowej pomnik zniszczyli hitlerowcy, wiedząc, że Twój słuchacz po raz pierwszy w życiu słyszy o „jakiś tam” Paderewskim, Rocie i Konopnickiej, a burzenie budynków i pomników uzasadnia sobie w duchu tym, że pewnie były brzydkie i dlatego się je burzyło. A czemu o tym wspominam? Bo wiedząc o wspomnianych brakach na Wikipedii artykułów o Friuli podjąłem się opisania jego stolicy. A wniosek – wspomniana na wstępie kolejność powinna być dokładnie odwrotna, czyli najpierw przynajmniej artykuły o Patriarchacie i jego stolicy Akwilei, o patriarchalnym księstwie, o Cormons, Cividale del Friuli, Hr. Gorycji i weneckiej Ojczyźnie Friulu, a dopiero potem o stolicy Udine. No a efekt odwrócenia kolejności? Z mojej strony, wszędzie gdzie tylko było to możliwe celowe omijanie tematów dotyczących historii friulskiej, tak kościelnej, jak i państwowej, natomiast co do tekstu, oczywiście odbiło się to na jego „jakości”, bo z jednej strony opisy automatycznie musiał być niepełne, a z drugiej strony, tam gdzie musiałem robić wstawki dotyczące historii Friuli, używałem do tego „okrągłych” zdań, żeby nie zagłębiać się nazbyt w kolejny, nie dotyczący Udine temat, i choć sprawiają one wrażenie wystarczających, gdy czasem na nie patrzę zauważam ich karygodną ogólnikowość, bardzo na miejscu w opisie jednego z wielu „przeciętnych” miast danej krainy historyczne, za to nie dopuszczalną w opisie stolicy. No ale przecież nie mogłem za każdym razem podejmując wątków dotyczących historii Friuli i pisać równocześnie kolejny, osobny, poświęcony temu artykuł i zamieszczać go na Wikipedii, choćby dlatego, żeby być konsekwentnym, bo skoro nie piszę o Friuli tylko o Udine, to tylko o Udine i kropka. Dlatego z premedytacją uciekałem od wyjaśnień historycznych niczym diabeł od święconej wody, a gdy już taka potrzeba była starałem się sięgać po przypisy, ale nie wszystko da się wyjaśnić i opowiedzieć w przypisie i ostatnio właśnie na tym się przejechałem, bo zachciało mi się przerobić przypis poświęcony diecezji i księstwu patriarchalnemu, o czym napisałem w notatkach do historii Udine, ale nie ma siły by w jednym przypisie umieścić historię bycia stolica metropolitalną i państwową przez Akwileję, a właśnie ten dualizm, jego przebieg i wynikające z tego skutki chciałem zaakcentować, bo właśnie tego najbardziej brakuje a jest niezbędne do zrozumienia podstawowych kwestii związanych z niemal całą historią średniowieczną i nowożytną Udine. I choć z początku pisania nawet dobrze mi szło, ale w którymś momencie zorientowałem się, że jeszcze dobrze nie doszedłem do połowy tematu, a tu właśnie kończę trzecią stronę tekstu napisanego w word’zie dziewiątką (!), w związku z czym przerwałem pisanie i zrobiłem skrót, pierwszy, potem drugi a po trzecim i miałem już dość, bo efekt jest mało zadawalający – ponad 4 kartki A4, których przecież nie wkleję do przypisu, na dodatek do przypisu, w którym Akwilea jest tylko jednym z kilku wątków, a nie jedynym. Dlatego pisanie o Udine jest tak trudne, bo wciąż trzeba, że tak powiem „nad sobą panować”, żeby nie zapędzić się w wyjaśnianiu wątków historycznych i nie przekroczyć cienkiej granicy, poza którą opis stołecznego miasta Udine przeistoczy się w opis Friuli. Natomiast efektem tego jest swego rodzaju „inwalidztwo” powstałego tekstu, bo skoro pisząc o Udine nie mogę odwołać się za pomocą podania linków do artykułów np. o siedzibie patriarchów akwilejskich, czyli stolicy Friuli, to pisząc, że w 1222 przenieśli ową siedzibę „z Akwilei do Udine” dokonuję świadomego skrótu myślowego, zredukowania zagadnienia, a wręcz ślizgam się po symbolach, bo Akwilea do IX w. faktycznie mieściła siedzibę patriarchów, ale potem była już tylko nominalną, symboliczną „stolicą” Patriarchatu, a patriarchowie fizycznie zamieszkali m.in. na zamku w Cormons, oraz w Cividale del Friuli, gdzie mieściły się „nieoficjalne” siedziby patriarsze, podobnie, gdy beztrosko objawiam, że w 1420 znaczna część księstwa patriarszego Friuli przeszła pod władzę wenecką, w związku z czym zamek zajęli namiestnicy, celowo przemilczałem kwestię związanej z tym „wojny” wenecko-patriarszej, dokonanej przez Rep. Wenecką okupacji państwa Friulu i ucieczki patriarchy Ludovico di Teck z Udine, regresję i upadek urzędu patriarchów w poł. XV w., który o mało co nie zakończył się likwidacją Patriarchatu, towarzyszącą temu kwestię napiętej, „trydenckiej” sytuacji Kościoła rzymskiego, w którą został wplątany urząd patriarszy, co jeszcze bardziej skomplikowało sytuację polityczną, bo przyniosła antypatriarchę akwilejskiego Aleksandra z dyn. Piastów, a wreszcie okoliczności powrotu urzędu patriarchów do dawnej świetności oraz ich fizyczny powrót w 2 poł. XV w. do Udine i zagospodarowanie przez nich w nowych warunkach geopolitycznych funkcji najwyższych zwierzchników Kościoła friulskiego, i kilka równie ciekawych, co i złożonych tematów, spośród których każdy zasługuje na potraktowanie w osobnym artykule i zupełnie nie mieści się w jednym, epizodycznym przypisie. W związku z czym, wszystko co w obecnej chwili napisałem o Udine jest niepełne, bo nie mam możliwości odsyłać czytelników do odpowiednich artykułów na pl.wikipedia, bo ich po prostu nikt jeszcze nie napisał, a są zbyt obszerne i zresztą same wymagają przypisów, by je w przypisach pomieścić.

Więc mówisz Ymar’ku, że to co dotąd napisałem o Udine należy podzielić na kilka kawałków, podsekcji, artykułów, czy czegoś tam jeszcze... taaaaaaaa... no to dziel, tylko proszę, nie nazywaj tego działania „logicznym”, bo ten cały Twój „podział logiczny”, jak to powyższej wskazałem, to oksymoron (!). Myślę, że dość wyraźnie zaakcentowałem powyżej, czego brak w dotychczasowym opisie Udine, a więc i to, że jeśli owe braki zostaną uzupełnione, albo przez artykuły na Wikipedii poświęcone Friuli, do których będzie można się w opisie Udine odwołać, bez łamania sobie głowy jak to w skrócie napisać, zmieścić i połączyć z opisem Udine, albo właśnie przez mądrze skonstruowane przypisy, co jak również powiedziałem jest wyzwaniem karkołomnym, to dopiero wtedy opis Udine będzie pełny, czytelny, zrozumiały i .....i będzie wyglądać zupełnie inaczej (!!!). Dlatego masz rację – potnij to co napisałem na kawałki, pomimo, iż to nie jest artykuł, tylko notatki do artykułu, bo dzięki temu napisany przeze mnie tekst będzie zupełnie nieczytelny, a co najważniejsze - nie będzie nadawał się do dokończenia, ani przeze mnie, ani przez kogoś, komu za jakiś czas przyszło by do głowy uzupełnić pozostawione przez mnie luki historyczne w opisie, np. z okazji opisywania tego w nowopowstającym, dotąd nie napisanym, artykule np. o Patriarchacie Akwilejskim, albo Ojczyźnie Friulu, albo Cividale del Friuli i t.p.. Dotychczas doceniałem brak ingerencji innych osób w formę i treść tego, co tu pisałem, a więc to, że nikt nie ulepszał na siłę tekstu, którego autorem byłem tylko ja, bo dzięki temu mogłem spokojnie dokonywać zmian, m.in. redakcyjnych i jeśli dziś ktoś porówna np. opis Zamku w Udine, albo Pałacu Arcybiskupiego, obecny z tym sprzed półtorej miesiąca, od razu zauważy jak strasznie te opisy się różnią, zdecydowanie na korzyść obecnych, ale ich przerabianie było procesem długotrwałym, m.in. dlatego, iż od samego początku zrezygnowałem z opisywania w stylu „budynek po budynku”, tylko przyjąłem zasadę „do każdego coś nowego”, a moja zasada spowodowała, iż większość opisów wciąż się zmieniała, nie tylko co do treści, ale także co do formy, a więc także co do miejsca, uprzednio zajmowanego w danej części tekstu. Z jednej strony było to podyktowane rodzajem źródeł, z których korzystałem, czyli w większości przewodników i monografii poszczególnych obiektów, muzeów lub miejscowości, co wymagało skonfrontowania jednych z drugimi, żeby mieć pewność, że się podaje wiarygodne informacje, a trochę dlatego, iż do dziś nie wiem, dokąd będę mógł jeszcze pisać, wobec czego wolałem najpierw o wszystkim zasygnalizować, a następnie sukcesywnie rozbudowywać każdy z opisów z osobna. W efekcie ciągle mam w głowie zapisane, co w dotychczasowym opisie należy poprawić, co dopisać, co przeredagować, a że mam pamięć fotograficzną, więc doskonale pamiętam, w której książce, na której stronie jaka informacją, nazwisko, data albo nazwa się znajduje, którą miesiąc, albo dwa miesiące temu pominąłem, jako niejasną albo niewiarygodną, a teraz, gdy w innym źródle znalazłem przy jakiejś okazji wyjaśnienie do tego pominiętego tekstu, mogę po ową informację bez problemów od ręki sięgnąć i ją we właściwym miejscu i kontekście podać. Tak więc pokrój tekst o Udine na kawałki według swojego widzimisie i pochowaj je przede mną w jakiś zakamarkach, a zapewniam Cię, że już więcej ani jednego słowa nie napiszę, bo nie zamierzam marnować czasu na poszukiwanie którejś z informacji, którą chciałbym poprawić, albo uzupełnić, a której już nie ma w miejscu, w którym ją wczoraj zostawiłem. I to dotyczy całego tekstu, bo jak powiedziałem, każdy z dotychczasowych opisów, to tylko część tego, co o danym obiekcie mogę napisać, czasami większa, czasami mniejsza, ale tylko część, a co do niektórych już od dawna zamierzam dokonać zmian, które możesz zaobserwować na przykładzie opisu katedry, jak wyglądała miesiąc temu, a jak wygląda dziś, ale tylko ja wiem, jak może wyglądać, bo ten opis też jest nie dokończony i też powinien ulec zmianie, która katedrę pod moją redakcją niechybnie czeka, no chyba, że ktoś mnie ubiegnie i potnie mi ją na kawałki, które sobie gdzieś poprzylepia, albo w jeszcze inny sposób zdeformuje, zniekształci albo okaleczy. Tak samo jest z opisem Zamku, który zamierzam przerobić, kilka ważnych informacji dodać, pewną bzdurę, którą przypadkowo wpisałem sprostować, dodać plany zamku, bardziej szczegółowo opisać Pinakotekę i zilustrować ją katalogami kilkuset obrazów wziętymi z sirpac’a-fvg, albo z notatkami do historii miasta, które powinienem poprzedzić krótkim wstępem o geografii historycznej Friuli, albo z sylwetkami twórców udińskich, po których chcę dodać spisy kleru i urzędników friulskich, oraz dwa słowa o historii administracji w weneckich prowincjach, tak, żeby ludzie wiedzieli kim byli ci wszyscy luogotenenti, provveditori, podeste, rettori, capitani, castellani, skoro chcę zamieszczać ich spisów, a to znów po to, by wreszcie stało się jaśniejsze jak funkcjonowała Ojczyzna Friulu, a więc co się działo przez czterysta lat na Zamku w Udine i w jaki sposób weneckie rządy wpłynęły na dzieje Udina, a Udine na historię i kształt Friuli, no i dodać wreszcie opis zasobu Biblioteki Miejskiej i Muzeum Historii Naturalnej, opisać znacznie szerzej zasób Galerii Sztuki Współczesnej i trochę więcej napisać o Teatrze Giovanni’ego da Udine, uzupełnić kilka opisów kościołów, pałaców i kamienic, albo, jak starczy mi czasu, dodać jeszcze kilka opisów, kilku zabytków, które z różnych powodów pominąłem. Ale to wszystko jest możliwe, tylko pod jednym warunkiem – NIHIL NOVI, co do treści i formy, którą dotąd nadałem temu tekstowi i to nie dla tego, że są najlepszymi z możliwych, tylko dlatego, że prozaicznie, po prostu muszę wiedzieć, gdzie, co się znajduje, żeby potem tego nie szukać, bo komuś z nudów nagle zaświtała genialna myśl, żeby dany fragment wyciąć i gdzieś indziej wsadzić, usunąć, albo zdeformować, oraz dlatego, żeby być z formą tekstu oswojonym, co jest strasznie ważne, bo pozwala ocenić gdzie jest napisane za mało, a gdzie za dużo, wyczuć miejsca, w których tekst jest nierówny, albo niejasny, czyli zachować jednolity rytm i t.d..

Dlatego szanowny kolego Ymar’ku jedyne „logiczne” co można w tej chwili zrobić, jest łaskawie poczekać, aż skończę pisać, co zresztą nastąpi całkiem niedługo, bo wyjazd planuję na koniec czerwca. Natomiast drugie „logiczne” zachowanie, do którego namawiam, to w następnej kolejności dopisać do niniejszego „brudnopisu” pozostawione przeze mnie białe plamy historyczne dotyczące historii Friuli, które zazębiają się z historią Udine, a dopiero wtedy, czyli na samym końcu zabawiać się w te wszystkimi Waszymi gierkami typu robienie z tego artykułu, jednego, dziesięciu, czy ilu tam chcecie, robienie sekcji, podsekcji, prawiesekscji i nibysekscji, których znaczenie dla jakości tekstu jest żadne, a dla czytającego tekst żadne lub utrudniające czytanie, jeśli ktoś podzieli tekst alogicznie ucinając jakąś część w najgorszym z możliwych miejsc. Oczywiście, co Ty zrobisz, albo inni Wikipedyści, tego jeszcze nie wiem, ale pewnie rychło się pokaże, natomiast ja ze swojej strony jeszcze raz zapewniam, że jeżeli zobaczę, że ktoś dokonuje zmian w tym co dotąd napisałem nie dając mi szansy dokończyć w spokoju, to od dalszego pisania czuję się całkowicie zwolniony, bo taka ingerencja jest jednoznaczna – ten, kto jej dokonał wziął na siebie obowiązek dalszego pisania, czyli ma źródła, ma wiedzę i będzie dalej pisać, a więc przez kulturę nie będę mu wchodzić w paradę, bo przecież nie jesteśmy na stronie artykułu do poprawiania, tylko na stronie dyskusji, a dużym nietaktem byłoby, żebym komuś poprawiał, zmieniał, albo przeredagowywał jego wypowiedź, np. na temat Udine, co chyba jest zupełnie zrozumiałe, bo czy widziałeś kiedyś taką sytuację na Wikipedii, żebyś w jakiejś dyskusji zabrał głos, a potem ktoś inny, zamiast się do niej ustosunkować poniżej, poprawiał to co Ty napisałeś? Zamieniał Twoje słowa, poprawiał ortografię, albo coś dopisywał? Więc ja też tego nie zrobię, przez kulturę.

A rzecz ostatnia, czyli to, że Twój głos jest kolejnym zabranym na temat śmiertelnie ważnego tematu, jakim jest... a prawdę powiedziawszy to już nawet nie pamiętam o czym pisałeś... a no tak! Zajrzałem do tego co napisałeś i już wiem, a więc te jakieś miejsca, sekcje, „wygrubienia” (?), wcięcia, czy ma być jedna szpalta, czy dwie, czy korekta na szczotce, czy bez, czy mają być świecenia w naświetlarni czy bez, czy wychodzi raster, czy...a to chyba nie z tej bajki – dawne zboczenie zawodowe się odezwało – ale i tak wiesz o czym mówię, no a to wszystko, wybacz, jakoś mnie nie ciekawi, tak, jak żaden z podobnych głosów zabranych przez Twoich poprzedników, którzy tak jak Ty mówili, tylko że żaden nie na temat, bo temat, co zapewne przeoczyłeś, to UDINE, i tylko o tym jestem skłonny rozmawiać, i tylko po to dopisałem to „forum dyskusyjne”, żeby wymienić opinie, posłuchać uwag, zapoznać się z sugestiami, może uwagami krytycznymi, może np. na temat jakis źródeł po które powinienem sięgnąć i t.d., ale Facet – nie na temat czcionki, gramatury papieru, albo czy książkę szyć, czy sklejać Boryszewem, tylko o tym co do tej pory napisałem, czy dobrze, czy źle, czy gdzieś za mało, albo zbyt niejasno, albo czy jakiś wątek pominąłem, albo że jakiś wymaga pogłębienia, a nie o stronie technicznej, która kiedyś, może, przez kogoś, ale nie przez mnie (!) i tyle. Więc nie dziw się, ale nawet mi się nie chce skomentować tego, Twojego, kolejnego „głosu w dyskusji”. A swoją drogą – może trzeba dla „Was” założyć osobną dyskusję „techniczną” gdzie będzie mogli dalej rozprawiać o sekcjach, podziałach, ilości artykułów, albo „wygrubieniach”, edycjach, ładowaniach i przeładowaniach, i może tam będziecie mogli się wreszcie wyładować, a nie w miejscu przeznaczony do rozmowy o napisanym przeze mnie TEKŚCIE. A może faktycznie Kopernik była kobietą?

No i się znalazła osoba, która podjęła się dalszego pisania na temat Udine, a więc, jak to już poprzednio zaznaczyłem „jeżeli zobaczę, że ktoś dokonuje zmian w tym co dotąd napisałem nie dając mi szansy dokończyć w spokoju, to od dalszego pisania czuję się całkowicie zwolniony, bo taka ingerencja jest jednoznaczna – ten, kto jej dokonał wziął na siebie obowiązek dalszego pisania, czyli ma źródła, ma wiedzę i będzie dalej pisać, a więc przez kulturę nie będę mu wchodzić w paradę, bo przecież nie jesteśmy na stronie artykułu do poprawiania, tylko na stronie dyskusji, a dużym nietaktem byłoby, żebym komuś poprawiał, zmieniał, albo przeredagowywał jego wypowiedź, np. na temat Udine”. Na górze znajduje się kilka wypowiedzi, kilku Wikipedystów – w żadnej z tych wypowiedzi nic nie zmieniłem i nawet by mi to do głowy nie przyszło. Dlatego nie wyobrażam sobie sytuacji, w której miałbym ingerować w tekst autorstwa redaktor Cancre, czyli choćby w najmniejszy z fragmentów z całego, powyższego tekstu poświęconego Udine, którego od tej pory jedynym autorem owa osoba postanowiła zostać – jedynym, ponieważ (raz jeszcze powtarzam) nie jesteśmy na stronie artykułu do poprawiania, tylko na stronie dyskusji, a więc ingerowanie w cudze wypowiedzi, np. na temat Udine, byłyby zwyczajnie w świecie niekulturalne – więc ja tego nie zrobię, przez kulturę (!), a jedynym autorem tekstu pozostaje odtąd redaktor Cancre. Zresztą, jak niedawno zapewniał mnie redaktor Adamt we wpisie na stronie dyskusji, którą specjalnie dla mnie założył, w którym opisywał moje ataki osobiste na redaktor Cancre, jest to „bardzo doświadczona administratorka”, a więc można być całkowicie pewnym, że z powodzeniem będzie dalej pisać o Udine, w oparciu o posiadane źródła i wiedzę i na pewno poprawi popełnione przeze mnie błędy i sprostuje te bzdury, które przypadkowo wpisałem, a to przez pomyłkę, a to przez złą interpretację niezbyt jasnych tekstów, np. w opisie organów i jednego z ołtarzy bocznych w katedrze, poprawi pomyłki w opisie Oratorio della Purità, Tempio Ossario, Basilica–Santuario della Beata Vergine delle Grazie i fortyfikacji obronnych Zamku, a już na pewno tych kilka bzdur w opisie Domu Chłopstwa na Wzgórzu Zamkowym (aż wstyd się przyznać! :-) i w opisie części pałacowo-zamkowej (wstyd do kwadratu! :-), w którym mieści się Pinakoteka, którą na pewno lepiej ode mnie opisze, poda lepszy od tego, który miałem zamiar wkleić plan rozlokowania dzieł konkretnych artystów w poszczególnych salach, informacje o zniszczeniach katedry w czasie II Woj. Światowej, zaczynając od kopuły, na pewno doda i opisze katalogi z sirpac’a dzieł sztuki w katedrze i Pinakotece i te niezwykle ciekawe monet bitych przez patriarchów akwilejskich mieszkających na Zamku w Udine, z pięknymi, barwnymi fotografiami, z muzeów udińskich, a już na sto procent opisze brakujący zasób Galleria d'Arte Moderna (o którym tylko wspomniałem), Museo Friulano di Storia Naturale i te niesamowitą kolekcję starodruków, map i grafik z Biblioteki Miejskiej, dlatego jestem zupełnie spokojny o dalszy los i wartość merytoryczną tego opisu Udine, który dotąd tak nieudolnie pisałem, że w końcu przybrał postać, jak to trafnie redaktor Cancre zauważyła, jedynie „ułamka artykułu”, który na dodatek należy „posprzątać”, a ja gupek wiejski próbowałem ten ułamek na siłę wcisnąć na Wikiepdii, a do tego, jak to całkowicie słusznie zauważyła redaktor Cancre „w miejscu nieodpowiednim, tj. w dyskusji, która jak sama nazwa wskazuje - służy do dyskutowania” w związku z czym „dalsze rozbudowywanie tego artykułu” „mija się z celem, bo strona jest za duża”, a tu jak widać po wprowadzonych przez redaktor Cancre poprawkach, można usuwać, a to tekst, a to ilustracje, a to znów przypisy, co zapewne w efekcie końcowym wyjdzie temu „ułamkowi artykułu” jedynie na samo zdrowie, tym bardziej, że redaktor Cancre na razie poświęciła swój czas i uwagę jedynie notatkom do historii miasta, a przecież przed nią tyle jeszcze tekstu do „posprzątania” pozostało! Dlatego też, przed chwilą bez żalu skasowałem kilkadziesiąt stron ze wszystkimi popełnionymi przeze mnie tekstami, które zamierzałem w najbliższym czasie dokończyć i powklejać, poczynając od listy opatów Abbazia di Rosazzo i krótkiego opisu opactwa (miało iść do spisów urzędników kościelnych, bo traktuje, tzn. traktowało, jak jeszcze istniało, w dużej części o abp’ach Udine, którzy automatycznie byli tamtejszymi opatami i markizami Rosazzo), patriarchów akwilejskich (bo to coś, co zostało popełnione na pl wikipedia to jedna wielka pomyłka faktograficzna – błąd za błędem, dodatkowo mieszająca imiona, przydomki i nazwiska w języku polskim z łacińskim, włoskim i jakimś niemożliwym do zidentyfikowania swojskim), abp'ów Udine, provveditori generali Palmanova (bo byli drugimi urzędnikami Patria del Friuli, zaraz po namiestnikach, którymi najczęściej, przed lub po byli), notatki do historii i rozwoju administracji weneckiej w Patria del Friuli i do listy patriarchów gradzkich (bo listy, m.in. patriarchów Grado i Akwilei mam w róznych pozycjach książkowych), oraz całą fototekę, którą w ciągu miesiąca zgromadziłem, włącznie z wizerunkami wspomnianych opatów, patriarchów, arcybiskupów i inspektorów, oraz z barwnymi fotografiami wszystkich komnat Palazzo Arcivescovile, które opisałem, a do których wreszcie piękne fotografie udało mi się wydłubać z zakamarków internetu, sprytnie pochowane, no a to skasowanie się mi chwali, bo jak wiadomo z opisu wprowadzonych zmian, redaktor Cancre rozpoczęła usuwanie „ogromnej ilości linków do stron zewn. (gł. zdjeć) wstawionych w tekst”, a więc jest pewne jak amen w pacierzu, że usuwanie linków do fotografii spotka także pozostałe, bo jak już powiedziałem, na razie redaktor Cancre poświęciła swój czas i uwagę jedynie notatkom do historii miasta, a jutro jest drugi dzień pisania o Udine przez redaktor Cancre, do którego własnie dziś ochoczo przystąpiła. Tak więc o te swoje niemądre bazgroły, które na Wikipedii pozostawiam, jestem całkowicie spokojny – podjęta przez redaktor Cancre ciężka praca, na razie nad „sprzątaniem”, a w przyszłości nad poprawieniem pozostawionych przeze mnie błędów i dalszym pisaniem w „posprzątanym�� miejscu, choćby o wspomnianych, brakujących zasobach muzealnych w Udine, w przyszłości na pewno przyniosą wspaniały efekt, zakończony w pełni zasłużonym medalem za powstały w ten sposób artykuł pod redakcją panny redaktor Cancre!

A ze swojej strony, cóż – wszystkim, którzy wchodzili tutaj żeby coś, z tego co o Udine piszę przeczytać, za poświęconą uwagę dziękuję. Miło mi było pisać z myślą, że są ludzie, którym nie jest obojętny efekt podjętej przeze mnie roboty, dlatego starałem się napisać najlepiej, jak się dało, licząc, że przed swoim wyjazdem zdążę dokończyć, choćby kilka domagających się tego wątków w opisie. Nie udało się – trudno, ale i tak jest mi bardzo miło i cieszę się z tego, że przez trzy miesiące mogłem czyś się komuś przysłużyć. Wszystkiego dobrego! Pozdrawiam! Adam