Przejdź do zawartości

Rymanów

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Rymanów
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Pałac Potockich
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

krośnieński

Gmina

Rymanów

Prawa miejskie

1376

Burmistrz

Grzegorz Wołczański

Powierzchnia

12,39[1] km²

Populacja (31.12.2022)
• liczba ludności
• gęstość


3575[2]
289[1] os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 13

Kod pocztowy

38-480

Tablice rejestracyjne

RKR

Położenie na mapie gminy Rymanów
Mapa konturowa gminy Rymanów, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Rymanów”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Rymanów”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Rymanów”
Położenie na mapie powiatu krośnieńskiego
Mapa konturowa powiatu krośnieńskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Rymanów”
Ziemia49°34′35″N 21°52′03″E/49,576389 21,867500
TERC (TERYT)

1807084

SIMC

0953421

Urząd miejski
ul. Mitkowskiego 14a
38-480 Rymanów
Strona internetowa

Rymanówmiasto w województwie podkarpackim, w powiecie krośnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Rymanów.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1376. W XVI w. w województwie ruskim[3].

Położenie

[edytuj | edytuj kod]

Rymanów położony jest w Beskidzie Niskim oraz na terenie Dołów Jasielsko-Sanockich. Teren pomiędzy Rymanowem a Iwoniczem jest nazywany Beskidem Rymanowskim, którego granice wyznacza dolina Jasiołki na zachodzie i Jezioro Sieniawskie na wschodzie. Dookoła Rymanowa wznoszą się wzgórza o wysokości do 615 m n.p.m. (tzw. Wzgórza Rymanowskie), na których działają elektrownie wiatrowe napędzane wiatrami południowymi, od strony Przełęczy Dukielskiej (tzw. „wiatry rymanowskie”).

Przez miasto przepływa rzeka Tabor (która w dolnym biegu nosi nazwę Morwawa, Morawa). W północnej dzielnicy Posadzie Dolnej do rzeki wpada Raczta.

Miasto zajmuje powierzchnię 12,39 km² (1 stycznia 2011)[4].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Historia Rymanowa.

Pierwsze wzmianki odnotują Rymanów miasto jako Ladisslaulia (1376), Reymanów (1768[5]).

Założenie miasta na prawie magdeburskim powierzył książę Władysław Opolczyk synowi Nikolasa Reymanna, Mikołajowi Reymanowi w 1376, pod nazwą Ladisslaulia, prawdopodobnie na cześć księcia Władysława. W I poł. XV wieku rozpoczęto budowę zamku z inicjatywy Dobiesława z Oleśnicy i Sienna, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i dowódcy oblężenia Malborka. (O zamku w Rymanowie wspomina ks. Szymon Starowolski). Przez blisko dwa wieki miasto pozostawało w rękach rodziny Sienieńskich, którzy troszczyli się o jego rozwój. Na początku XVI w. Rymanów otrzymał od Aleksandra Jagiellończyka przywilej organizowania jarmarków i własnych składów. W połowie XVI w. doszło do konfliktu na tle majątkowym między Zbigniewem Sienieńskim a biskupem przemyskim. Obłożony klątwą biskupią Sienieński przeszedł na kalwinizm, a Rymanów na kilkadziesiąt lat stał się lokalnym ośrodkiem reformacji. W 1565 r. miejscowy kościół został przekształcony na zbór kalwiński; wrócił w ręce katolików w 1587 r.

Z końcem XVI w. miasto znalazło się w rękach Stadnickich, którzy przystąpili do rekatolicyzacji. W czerwcu 1624 r. przez okoliczne miejscowości przeszedł oddział Tatarów, paląc i niszcząc osady. W 1674 r. Jan Opaliński, który przejął dobra rymanowskie po Zebrzydowskich, wystawił dokument (dotyczący popostwa w Wołtuszowej) podpisany „dano na zamku moim rymanowskim”. Po śmierci Opalińskiego zamek przeszedł na krótko na własność Jana Samuela Czartoryskiego, który wydał rozporządzenie o odwoływaniu się od wyroków sądu miejskiego do zamku rymanowskiego. Rymanów wielokrotnie padał ofiarą napadów, nie tylko wojsk szwedzkich, czy rosyjskich, ale nawet zbójnickich. Jeden z nich miał miejsce w 1677 r.

Począwszy od XVI wieku miasto posiadało stale rosnącą populację Żydów, którzy zapewne jeszcze w tym samym wieku założyli cmentarz. W XVII wieku została wybudowana synagoga Bejt-ha-kneset. W 1765 r. Żydzi stanowili blisko połowę mieszkańców miasta. W tym czasie Rymanów stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu, szeroko rozpowszechnionego w ówczesnej Galicji. W XIX w. działało dwóch sławnych cadyków: Menachem Mendel i jego uczeń Cwi Hirsch[6].

W XVII i XVIII w. zamek i dobra rymanowskie powróciły do rodziny Stadnickich – do Franciszka Stadnickiego. W 1702 i w 1704 r. dochoszło do walk ze Szwedami, po których miasto wyludniło się w wyniku zarazy. Najbardziej zniszczyły gród wojska rosyjskie. W latach 1768–1772 mieszkańcy popierali konfederatów barskich, biorąc udział w zjeździe pod Sieniawą koło Rymanowa, na którym zebrało się 6 tys. ochotników.

Do 1772 miasteczko należało do ziemi sanockiej województwa ruskiego, a w czasach zaboru austriackiego – do cyrkułu leskiego, następnie sanockiego. Staraniem Józefa Kantego Ossolińskiego rozpoczęto budowę kościoła parafialnego. W 1839 r. w wyniku pożaru wywołanego przez Żydów, którzy podpalili gospodarcze zabudowanie należące do proboszcza, zniszczeniu uległ kościół (odbudowany został w 1841 r.), niemal całe miasto oraz kilka sąsiednich wsi[7]. W roku 1898 miasteczko miało 3704 mieszkańców, w tym 1889 wyznania rzymskokatolickiego i 1751 mojżeszowego oraz 328 domów. Działały poczta i telegraf oraz gimnazjum żeńskie.

W połowie XIX wieku właścicielkami posiadłości tabularnej w Rymanowie były Józefa Gorczyńska i Zofia Urbańska[8]. Pod koniec XIX wieku właścicielką tabularną dóbr we wsi była Anna hr. Potocka[9]. W 1911 właścicielem tabularnym był Józef Mikołaj Potocki, posiadający 314 ha[10].

W 1907 roku zostało założone Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” z inicjatywy doktora Ignacego Bieleckiego, który przez cały okres istnienia tej organizacji był jej prezesem. Stowarzyszenie skupiało młodzież i dorosłych z Rymanowa i okolic, i było jednym z najprężniej działających stowarzyszeń Sokoła w województwie lwowskim. Członkowie „Sokoła” brali udział w walkach podczas I wojny światowej, dołączając do legionów generała Hallera[11].

Po wojnie, w 1923 roku staraniem mieszkańców wybudowano budynek „Sokoła”, który był ośrodkiem życia kulturalnego miasta. Plac pod budynek dał hr. Jan Potocki, a budulec zapewnił Michał Lorenc – rymanowski przedsiębiorca. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” było najliczniejszą organizacją społeczną w międzywojennym Rymanowie. Zostało zlikwidowane w roku 1949. W 1994 roku w oparciu o tradycje utworzono „Międzyszkolne Stowarzyszenie Sportowe Sokół”, na którego czele stanął Ignacy Bielecki – wnuk założyciela organizacji. W budynku „Sokoła” po wojnie uruchomiono kino „Wyzwolenie”, które później nosiło nazwę „Irys”, a obecnie „Sokół”. W budynku oprócz kina mieści się Regionalna Izba Historyczna gromadząca pamiątki po dawnych mieszkańcach Rymanowa i okolic[11].

Żołnierze niemieccy z 98 Pułku Strzelców Górskich w Rymanowie, wrzesień 1939

W latach 1934–1938 Rymanów był siedzibą apostolskiego administratora Łemkowszczyzny. 8 września 1939 wkroczyły wojska słowackie. Następnego dnia, 9 września 1939, doszło pod Rymanowem do bitwy ze zmotoryzowanym niemieckim oddziałem z I Dywizji Górskiej. 9 września 1939 Niemcy odeszli na wschód. Miasto zostało przekazane Słowakom. 13 sierpnia 1942 roku wszystkich Żydów zgromadzono na rynku, część wywieziono do obozu w Płaszowie, część do obozu w Bełżcu, a pozostałych do lasu w okolicach Tylawy, na stoku góry Błudna i tego samego dnia rozstrzelano wraz z Żydami z Dukli i Jaślisk – w sumie ok. pół tysiąca osób. Stanisław Dankiewicz kierował oddziałem NSZ (Narodowe Siły Zbrojne). Ruchowi oporu w jesieni 1939 r. przewodniczył Henryk Stankiewicz z Posady Jaćmierskiej. Po spotkaniach por. Stanisława Pieńkowskiego poznaniaka (który został inspektorem Inspektoratu ZWZ Krosno) z Michałem Rajchlem powołano Placówkę ZWZ (AK) „Róża” (z komendantem ppor. Mieczysławem Białasem), wchodzącego w skład I Batalionu Obwodu ZWZ AK Krosno OP-15.

W latach 1945–1946 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tutaj i na pobliskich drogach 7 Polaków[12]. Działalności nacjonalistów sprzyjał administrator apostolski Łemkowszczyzny, ks. Aleksander Malinowski (Ołeksandr Małynowski), który identyfikował się jako Ukrainiec[13][14].

W latach 1975–1998 miasto leżało w woj. krośnieńskim.

Toponimia

[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze wzmianki odnotują Rymanów miasto jako Ladisslaulia (1376), Laslaw (1413), Rymanów (1415), Rimanow (1423), Rymanow (1433), Rimanowo (1485), Rymandur (jidysz, XIX w.), Rymanów (1863). Założenie miasta na prawie magdeburskim powierzył książę Władysław Opolczyk synowi Nikolasa Reymanna, Mikołajowi Reymanowi w 1376, pod nazwą Ladisslaulia, prawdopodobnie na cześć księcia Władysława. Bp. Wacław Hieronim Sierakowski i bp Jerzy Albrecht Denhoff (w 1701), w czasie wizytacji odnotowali, że w XIV w. istniała pierwotnie osada de Lassel, Laslaw założona przez Sobiesława Oleśnickiego.

Archeologia

[edytuj | edytuj kod]

Rymanów i okolice zamieszkiwane były od czasów neolitu. Potwierdzają to znaleziska z tego okresu w postaci półfabrykatów, narzędzi krzemiennych, znalezione na polach między Rymanowem a Iwoniczem. Są pozostałości osad z okresu kultury łużyckiej. Wzgórze nad rzeką Tabor, na którym położone jest miasto, na szlaku do Lwowa było dogodne do umiejscowienia obronnego grodu.

Architektura

[edytuj | edytuj kod]

Zabytki chronione prawnie

[edytuj | edytuj kod]

Honorowi obywatele Rymanowa

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: Honorowi obywatele Rymanowa.

Wspólnoty wyznaniowe

[edytuj | edytuj kod]
  • Cmentarz katolicki powstał pod koniec XVIII w. Najstarsze nagrobki pochodzą z początku XIX w. Np. pomniki rodziny Skórskich – ówczesnych właścicieli Rymanowa czy kwatera rodziny hr. Potockich, gdzie znajduje się mogiła hr. Anny z Działyńskich Potockiej oraz jej najstarszych synów Jana i Józefa, ich żon i niektórych wnuków, groby proboszczów, rodziny Bieleckich, Stanisława Mistygacza bohaterskiego obrońcy z 1939 r. oraz groby żołnierzy z I i II wojny światowej.
  • Kalwaria rymanowska na wzniesieniu o wysokości 416 m n.p.m. o tej samej nazwie, założona przez Annę i Stanisława Potockich w XIX w.
    • Kaplica Grobu Pańskiego wybudowana w 1745 r. jako wotum dziękczynne za powrót do zdrowia wojewody Ossolińskiego. Ukształtował się zwyczaj odprawiania Drogi Krzyżowej w okresie wielkanocnym. Późniejsi właściciele Rymanowa – Potoccy wybudowali na Kalwarię stacje Drogi Krzyżowej.
  • Parafia pod wezwaniem św. Wawrzyńca

Infrastruktura i transport

[edytuj | edytuj kod]

Przez Rymanów przebiega droga krajowa nr 28 (ZatorMedyka).

W okolicy Rymanowa na przełomie 2012/2013 roku została wybudowana farma wiatrowa o mocy 26 MW między miejscowościami Klimkówka, Ladzin, Wróblik Szlachecki, Wróblik Królewski składająca się z 13 elektrowni wiatrowych, każda o mocy 2.05 MW, wysokość wieży 100 m, długość skrzydła 45,2 m, rozpiętość wirnika 92.5 m.

Demografia

[edytuj | edytuj kod]

Miasto ma 3729 mieszkańców (30 czerwca 2013)[18].

  • Piramida wieku mieszkańców Rymanowa w 2014 roku[19][20].

Turystyka

[edytuj | edytuj kod]
Szlaki rowerowe w Rymanowie

Szlaki piesze:

Szlaki rowerowe:

Sport i rekreacja

[edytuj | edytuj kod]

Kluby sportowe:

  • Klub Sportowy Start Rymanów ZKS – założony w 1934 roku,
  • Klub Sportowy Spartan Rymanów.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
  2. GUS. Polska w liczbach. Demografia, stan na dzień 31.12.2022 [dostęp 2024-03-18]
  3. Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, „Czasy Nowożytne” (21), 2008, s. 170.
  4. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507. 
  5. Szczęsny Morawski. Materyały do Konfederacyi Barskiej r. 1767–1768. 1851. s. 176.
  6. Wojciech Krukar i inni, Beskid Niski. Przewodnik, wydanie II poprawione i aktualizowane, Pruszków: Rewasz, 2002, ISBN 83-85557-98-9.
  7. Wojciech Wiśniewski, Wielki pożar Rymanowa w 1839 roku, Magury, 2007.
  8. Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 189.
  9. Tadeusz Pilat: Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem. Lwów: 1890, s. 180.
  10. Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 18.
  11. a b Biuro Informacji Turystycznej w Rymanowie Zdroju. bit.rymanow.vel.pl. [dostęp 2011-10-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (1 marca 2011)].
  12. Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 938, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
  13. Kościół unicki (greckokatolicki) w Bieszczadach i na Pogórzu Karpackim – Adonai.pl [online], adonai.pl [dostęp 2023-06-01].
  14. Towarzystwo Przyjaciol Rymanowa Zdroju [online], lemko.org [dostęp 2023-06-01].
  15. Szematyzm na rok 1895. Lwów: 1895, s. 32.
  16. Obywatelstwo honorowe Rymanowa dla najwyższych dostojników. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 11 z 15 stycznia 1939. 
  17. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2017-01-15].
  18. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2013 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 1734-6118.
  19. Rymanów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  20. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 r.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • K. Bolanowski, S. Mateszek, Rymanów. Dzieje miasta i Zdroju, Rymanów 1985.
  • J. Michalak, Rymanów: Rymanów Zdrój i okolice, Krosno 1995.
  • GUS – Rocznik Demograficzny 2008.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]