K wobsahej skočić

Swahilšćina

Z Wikipedije
Swahili, Kiswahili
Swahilšćina
kraje Burundi, Kenija, Mayotte,
Mosambik, Somalia, Pódpołdnjoafrikańska republika,
Uganda, Demokratiska republika Kongo
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Nigerokongoske rěcy
Bantuske rěcy
Swahilšćina
pismiki łatyński alfabet
rěcne kody
ISO 639-1:

sw

ISO 639-2:

swa

ISO 639-3 (SIL):

[1]

Wikipedija
Pśikład
Wótče naš
Baba yetu uliye mbinguni,

jina lako litukuzwe.
Ufalme wako ufike.
Utakalo lifanyike duniani mbinguni.
Utupe leo mkate wetu wa kila siku.
Utusamehe makosa yetu,
kama tunavyowasamehe na sisi waliotukosea.
Usitutie katika kishawishi,
lakini utuopoe maovuni.
Amina.

Wobźěłaś
p  d  w

Swahilšćina (Kiswahili) jo rěc, kenž se w pódzajtšnej Africe wužywa. Wóna ma wjele narěcow. Mě rěcy póchada wót pluraliskeje formy (sawahil) arabskego słowa sahil "pśibrjog".

Rozšyrjenje swahilšćiny

Wužywa se w toś tych krajach: Tanzanija, Burundi, Kenija, Mayotte, Mosambik, Somalia, Pódpołdnjowa Afrika a Uganda. W někotarych z nich jo samo ako amtska rěc.

Jadna z nejwěcej znatych frazow we swahilšćinje jo „hakuna matata“ z trikowego filma Walta Disneyja Kral lawow. To wóznamjeni „žeden problem“ abo „njecyń se žedne starosći“.

Ale teke znatej mjeni Simba a Rafiki stej z toś teje rěcy, dokulaž tej słowje wóznamjenitej law resp. pśijaśel.

Za pisanje swahilšćiny źinsajšnego dnja se łatyński alfabet wužywa. a, b, ch [č], d, dh (eng. th kaž we słowje that), e, f, g, gh, h, i, j [dź], k, l, m, n, ng’, ny [ń], o, p, r, s, sh [š], t, th (eng. th kaž we słowje thin), u, v (nim. v we słowje Vase), w, y [j], z

Standardowa Swahilšćina ma pěś wokalnych fonemow: /a/, /e/, /i/, /o/ a /u/, kaž špańšćina, japańšćina a esperanto. Wótpowěduju nimske krotke wokale a se teke w njezazukujucych złožkach nic reducěrowanje wugroniju. Pśedslědny Wokal jo dłujki, ale teke wótwórjony, dokulaž pśizuk pśecej jo na pśedslědnej złožku.

Wugronjenje:
  • /a/ kaž „a“ w nimski „hat“; a
  • /e/ kaž „e“ w nimski „Fett“; ɛ
  • /i/ kaž „i“ w nimski „in“; ɪ
  • /o/ kaž „o“ w nimski „hoffen“; ɔ
  • /u/ kaž „u“ w nimski „Kuss“; ʊ

Swahlšćina njama diftongi. Słowo za „leopard“, chui, se togodla chu’i wugronje.

Slědujuca tabela wopśimjejo konsonanty Swahilšćiny w formje jich pisańskeje realizacije. W rožkatych spinkach jo pśecej zuk we fonetiskej transkripciji pódawaty. Mimo mjenjowanych teke eksistěrujo pismikowa kombinacija <ng'> (wugroń: [ŋ]). Rozeznawa se wót <ng> pśez felowanje kluzila [ɡ]. <m> na zachopjeńk słowa pśed konsonantom k [] nastanjo. Wósebnosć w zukowem inwentarje Swahilšćiny su implosiwy, kótarež na městno spiwnych plosiwow [b], [d] a [ɡ] stupaju.

Konsonanty pó knigłach wót Braunera a Hermsa
bilabial labio-
dental
dental dental-alweolar alweolar palatal-
alweolar
palatal welar glotal
Plosiwy p [p] t [t] k [k]
Affrikate ch [] j [ɟ][1]/[ʤ][2]
Frikatiwy f [f] v [v] th [θ] dh [ð] s [s] z [z] sh [ʃ] gh [ɣ][1]/[R][2] h [h]
Flaps
(geschlagen)
r [ɾ]
Nasale m [m] n [n] ny [ɲ] ng [ŋɡ][1], ng' [ŋ][2][1]
Approximanty w [w] y [j]
lat. Approxi-
manten
l [l]
Implosiwy b [ɓ][1] d [ɗ][1] g [ɠ][1]

Pśispomnjenje: Jolic dwa zuka w kašćiku, lěwy jo njespiwny a pšawy jo spiwny.

Někotare rěcnicy njespiwny wótpowědnik wót konsonanta gh [ɣ] wužywaju. To se ako kh [χ][2] pišo, kaž na pś. khabari (město habari) "powěsć; nowinka".

Swahilšćina ma klasowy system kaž wše Bantuske rěcy. Su cełkownje wósym klasow (pó Kauderwelsch, na bokach 12-14). Někotare awtory lice singular a plural pó jadnom, tak až pó nich Swahilšćina ma samo pěśnasćo abo sedymnasćo klasow. Klasa z prefiksom ku- ma jano singular.

Tu slědujo pśipis pó Kauderwelsch 10, 6. nakłada wót lěta 1997.

Adjektiwy a numerale maju samske prefikse kaž substantiwy, ale werby, genitiwne partikle a někotare druge słowne družyny maju pó źělach druge.

1. klasa wopśimjejo słowa za žywych byśow. W singularje substantiwy zachopinaju z m abo mw, w pluralu z wa.

mtu "cłowjek" watu "cłowjeki"
mtoto "źiśe" watoto "źiśi"
Pśikład w singularje: mtoto mmoja anasoma „Jadne źiśe cyta.“
mtoto "źiśe" mmoja "jaden" anasoma "cyta"
Pśikład w pluralu: watoto wawili wanasoma „Dwě góleśi cytatej.“
watoto "źiśi, góleśi" wawili "dwa, dwě" wanasoma "cytaju"

2. klasa wopśimjejo rostliny, źěle pśirody a někotare źěle śěła. W singularje substantiwy zachopinaju z m abo mw, w pluralu z mi.

mkate "klěb" mikate "klěby"
mti "bom" miti "bomy"

3. klasa wopśimjejo słowa, kótarež daju se śěžko zarědowaś. W singularje substantiwy zachopinaju z ki abo ch, w pluralu z vi abo vy.

kitabu "knigły" vitabu "knigły"
chakula "jěź" vyakula "jěźe"
Pśikład w singularje: kitabu kimoja kinatosha „Jadne knigły dosega.“
kitabu "knigły" kimoja "jaden" kinatosha "dosega"
Pśikład w pluralu: vitabu viwili vinatosha „Dwě knigły dosegatej.“
vitabu "knigły" viwili "dwa, dwě" vinatosha "dosegatej, dosegaju"

4. klasa wopśimjejo pśedewšym płody, źěla rostlinow a wjele cuzych słowow. W singularje njama prefiks, w pluralu ma prefiks ma.

shamba "pólo" mashamba "póla"
yai "jajko" mayai "jajka"

5. klasa jo nejjadnorjejša klasa, kótarež wopśimjejo nejwěcej słowow. Singular a plural stej samskej.

  • ngoma "bubon, bubony"
  • baba "nan, nany"

6. klasa wopśimjejo słowa, kótarež zachopinaju w singularje z u abo w, w pluralu z n. N jano se pokaza, jolic slědujucy konsonant jo jaden z d, g, j, ch a z. Pśed jadnom z slědujucych n, v a b nastanjo m. Pśed wokale nastanjo ny.

ukurasa "bok" kurasa "boki"

7. pa-klasa wopśimjejo jano jadne słowo, mahali "městno".

8. klasa wopśimjejo wše werby. Zachopina se na ku abo kw. Plural njejo.

  • kucheka "smjaś se"
  • kupika "wariś"

Z samskeje kórjenja mógu se pśez wužywanje rozdźělnych klasowych prefiksow wótwóźenki napóraś: cłowjeske (1.) mtoto (watoto) „źiśe, źiśi“; abstraktne (6.) utoto „źiśetstwo“; pomjeńšowanje (3.) kitoto (vitoto) „embryjo“; pówětšenje (4.) toto (matoto) „wjelike źiśe/wjelike źiśi“.

Teke móžne: rostliny (2.) mti (miti) „bom(y)“; rědy (3.) kiti (viti) „blido/blida“; powjetšenje (4.) jiti (mati) „wulki štom“; pomjeńšowanje (3.) kijiti (vijiti) „kij/kije“; ? (6.) ujiti (njiti) „šwižny, wjeliki bom/šwižne, wjelike bomy“.

Afrika "Afrika"; (1.) Mwafrika "Afrikanaŕ", Waafrika "Afrikanarje"

Swahilšćina ma rozdźělne pronomeny, drje samostatne ale teke afiksowe.

Wosoba Numerus Samostatny Ako subjektowy prefiks Ako objektowa złožka Ako posesiwny pronomen Komentar
1. Singular mimi ni- -ni- -angu
2. wewe u- -ku- -ako
3. yeye a- -m- -ake
1. Plural sisi tu- -tu- -etu
2. ninyi m- -wa- -enu
3. wao wa- -wa- -ao
Komentary Jano z werboma ni "som, sy, jo atd." a si "njejsom, njejsy, njejo atd". Za subjekt Za objekt Za wobsejźeństwo

Pśikłady:

  • mimi ni mgonjwa "(ja) som chóry"
  • wao ni tajiri "(wóni) su bogate"
  • wewe si msafari "(ty) njejsy turist"
  • anacheka "(wón/wóna) se směju"
  • mkate wako "mój klěb"
  • Rafiki yako alituona. "twój pśijaśel jo nas wiźeł."

Swahilšćina wopśimjejo słowa z paralelami w drugich bantuskich rěcach, na pś. baya "špatny", mtoto "źiśe". Arabšćina jo wót 10. lětstotka Swahilšćinu wobwliwowała. Póchadaju nic jano słowa z nabóžnego wobwoda, kaž na pś. baraka "žognowanje", imani "wěra", ale teke wjele słowow maritimnego wikowanja na pś. fedha "pjenjeze", hesabu "zliceńka", z pšawnistwa na pś. kadhi "sudnik", sheria "kazń", pisańskeje kultury na pś. kitabu "knigły", nahau "gramatika" a słowa wšednego dnja na pś. sabuni "mydło", wakati "cas", mshahara "myto".

W słowoskłaźe teke su słowa z persišćiny, na pś. bagala "płachtata łoź", teli "złoty pask". Ale teke su słowa z hindišćiny, na pś. bali "nawušnik".

Teke kolonialne stawizny jo słowoskład wobwliwował. Z portugalšćiny Swahilšćina ma słowa kaž na pś. gereza "twardnica", bendere "chórgoj", meza "blido". Z nimšćiny su słowa kaž na pś. daktari "doktor", aparati "aparat" a shule "šula". Wjelgin wažne su słowa z engelšćiny, kaž na pś. motokaa "awto", eropleni "lětadło", kampuni "firma", redio "radijo", dansi "europska reja", klabu "klub", ale teke mjenja mjasecow: Januari, Februari, Machi.

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Swahili alphabet (alfabeti ya kiswahili) and pronunciation
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Swahili Spelling and Pronunciation (eng.)